Եթե գրողը հաջորդ օրն ավելի
հասուն չէ, քան երեկ էր, դա նրա
մահն է: Նա ամեն օր պետք է
աշխատի` նախ հասուն մնալու
համար, ապա ավելի հասունա-
ցումն արդեն կլինի ինքնաբերա-
բար:
Լևոն Խեչոյան
«Խոր գաղափարները նման են այն վճիտ ջրերին, որոնց թափանցիկությունը մթագնած է իրենց իսկ խորությամբ»: Հույն փիլիսոփա Հելվեցիոսի այս միտքը արդիական է բոլոր ժամանակներում: Գաղափարակիրներն այսօր էլ քիչ չեն, սակայն նրանք միշտ սքողում են իրենց դեմքերը, մարգարտի պես թաքնվում ծովի խորքերում: Փոխարենը նրանք մինչև վերջին կաթիլն իրենց գործերի մեջ են: Այդ գործերը գնահատողները մենք ենք, որ փորձում ենք այդ ստեղծագործությունները ոսպնյակ դարձրած` կարդալ մեր իսկ հոգիները:
Հայաստանի ազգային գրադարանում` շատ կարդալուց քայքայվել է գրող Լևոն Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» գիրքը և չի սպասարկվում: Գրողին այդ մասին տեղեկացնելով` միաժամանակ փորձեցինք պարզել, թե ինչ զգացողություններ են համակում հեղինակին:
– Այս պահին որևէ զգզցողություն չկա, որովհետև գիրքը գրելիս, քո ամբողջ տառապանքը, ուրախությունն արդեն տալիս ես: Այդ ամենից հետո ավելի շատ ունայնության զգացողություն ես ունենում, թեև այդ դատարկության մեջ էլ իհարկե երջանկություն կա: Դու շատ հեռու ես նրանից: Հինգ տարի որևէ գրքի վրա աշխատելով` դու քեզ կաթիլ-կաթիլ սպառել ես. սպառել ես ուրախությունն էլ, երջանկությունն էլ, տխրությունն էլ: Իսկ դրանից հետո գալիս է ունայնությունը և մենակությունը:
–Ուրեմն այն, ինչ կար Ձեր ներսում, այլևս Ձերը չէ՞:
-Չես էլ մտածում` ընթերցողի՞նն է արդյոք: Այդ գիրքը գրելիս դու վստահ էլ չէիր` հաջողվելու՞ է, ընթերցողը հավանելու՞ է: Երբ ավարտում ես, արդեն իրենից էլ ես հեռանում, ինչպես սիրած աղջկանից բաժանվելու ժամանակ, արդեն նա է հեռու, հողն է հեռու, պատմվածքն է հեռու: Դու այնքան ես տալիս, որ այլևս ոչինչ չունես տալու…
-Իրականի ու անիրականի, համոզիչի ու ապշեցուցիչի հորձանուտում ընթերցողը, այդ թվում նաև ես, կորցնում է հավասարակշռությունը: Դուք դա դիտավորյա՞լ եք անում և արդյո՞ք մտածում եք ընթերցողի մասին:
-Ոչ, ես տեղյակ չեմ. դա մահվան ու կենդանության եզրին է, այս աշխարհի ու այն աշխարհի եզրը: Կան շատ գրողներ, որոնք հարցազրույցների ժամանակ և ընդհանրապես հաստատուն պնդում են, թե իրենք գրելու ընթացքում մտածում են իրենց ընթերցողների մասին: Գուցե դա իսկապես այդպես է, բայց ոչ ինձ համար: Գրելու ժամանակ ես աշխատում եմ գրել, երևի առաջին հերթին բավարարել ինքս ինձ: Դա մեծ պահանջ է, որ ներսում է կուտակվում:
-Պատերազմ, ահասարսուռ իրականություն, որի անմիջական մասնակիցն եք եղել նաև դուք, և որոնք էլ ծննունդ են տվել Ձեր ստեղծագործություններից շատերին: Բայց այնուամենայնիվ դաժան իրականությունը արվեստագետին զգացողությունների խառնարանն է նետում, եթե հնարավորություն տրվեր, կյանքի այդ փուլը խաղա՞ղ կապրեիք, թե՞...
– «Սև գիրք, ծանր բզեզ» գիրքն ամբողջությամբ մարդկության հորինած պատերազմի դեմ է, այն մարդկության կենսագրության ամենաողբերգական մասն է, դրանից պետք է խուսափել ամեն գնով: Գիրքն էլ չպետք է արժևորել պատերազմով: Եթե չլիներ այդ գիրքը, այդ հինգ տարիների ընթացքում ավելի հրաշալի գիրք կարող էր լինել, և ողբերգությունն այն է, որ էն մի ուրիշ հրաշալի գիրքը չգրվեց ու գրվեց հենց այս մեկը: Պատերազմի մեղքն այդքանով է մեղք:
-Ձեր ստեղծագործություններում հաճախ հանդիպում ենք պատկերների, որտեղ կինն է` իր ֆիզիոլոգիական պրոցեսների հետ: Ձեզ համար, բացի սերնդի շարունակորդ լինելուց, ո՞վ է կինը:
-Ինձ համար երբեք չկա կին-տղամարդ առանձին հասկացությունը` հատուկ ընդունակություններով: Կինն այնքանով է հերոս այս գործում, ինչքանով որ անհրաժեշտ է: Նույնքան էլ տղամարդը: Կինը միաժամանակ գեղեցիկ է, կինը հրաշալի է: Ի վերջո կնոջ համար է, որ տղամարդը գնում է զոհվելու:
-Շփում բանականի ու երևակայականի միջև: Արդյունքում սյուժե` ստեղծագործության հող: Ինչպե՞ս է ծնվում, ձուլվում այն:
-Այն անդրաշխարհի ու այս աշխարհի, մահվան ու կեդանության եզրով է գնում:
Դա գրողի խառնվածքն է: Դա ծնվում է քո ներսում տառապանքների, չարչարանքների գնով: Երբեմն գալիս է ոչ մի տեղից, երբեմն գալիս է, երբ օրերով երաժշտություն ես լսում և պառկած նայում ես առաստաղին: Այդ ժամանակ դու հասունանում ես վերին ոլորտների համար, և հասունացման համար քեզ տրվում է մտահղացումները իրականացնելու ճանապարհը, ինչպես խնձորն ունի ճանապարհ դեղնելու, կարմրելու, ծառից ընկնելու, ուտվելու, վերափոխվելու մեկ այլ գոյի:
–Լինում են դեպքեր, երբ ստեղծագործության սյուժեն հատված է իրական կյանքից, որի հերոսին դուք կարող եք նաև չսիրել, արդյո՞ք ներկայացնում եք այն ձեր տեսանկյունից, թե՞ օբյեկտիվորեն եք մոտենում:
-Հերոսը գուցե բացասական է, բայց ոչ ինձ համար: Ես իմ ներսում սիրում եմ նրան: Անգամ թշնամու գերի ընկած զինվորը մարդ է, որի մահը կամ խաթարումը ցավ է պատճառում: Ես որևէ մեկի մահով չեմ ուրախանում:
–Իսկ գուցե նրանից է , որ հա՞յ եք:
-Ես կարծում եմ, որ դա ազգային պատկանելություն չի ճանաչում: Աշխարհի բոլոր արվեստագետներն էլ, կամ ցանկացած խիղճ ունեցող մարդ ցավ է զգում մարդու կործանման համար:
– Երբ կարդում ենք Ձեր որոշ պատմվածքներ, տպավորությունն այնպիսին է, կարծես թե ինչ–որ թերի բան է մնում, որ ինքներս պիտի ավելացնենք:
-Կյանքն է այդպես: Անգամ սիրած էակը, որ թանկ ու հարազատ է, համբուրում ես, սիրում ես, էլի մի բան է մնում չասված: Այդ «մնացածը» գուցե իմաստության քարն է, որն անընդհատ մշակելու, լրացնելու կարիք ունի: Նույնն էլ պատմվածքում է, այն պետք է մշակի, ավելացնի ընթերցողը` դարձյալ թողնելով մի չասված բան:
–Կան գործեր, որոնք շփոթության մեջ են գցում ընթերցողին: Չե՞ք վախենում, որ ընթերցողը կարող է Ձեզ չհասկանալ:
–Եթե դու անկեղծ ես սպիտակ թղթի առաջ, վախենալու ոչինչ չունես: Այդ ընթացքում ուրիշ ուժեր են տրվել, դու մաքրվել ես: Գրելուց հետո, երբ քայլում ես, փողոցում հայտնվող կենդանին գիտե քո մաքրության մասին, և գալիս է դեպի քեզ:
– Քիչ առաջ «իմաստնության քարի» օրինակ բերեցիք, իսկ ա՞յս դեպքում:
-Գրելու դեպքում դու նույնանում ես սահմանի ու անսահմանի հետ: Անկեղծությունը մոտեցնում է անբարոյական կնոջ վարքագծին, նրան, ով վերջացնում է գործը, գնում եկեղեցի մոմ վառելու:
–Տասնամյակների իմաստության խորհուրդ կա Ձեր մեջ, ի՞նչ է փոխվել, ի՞նչ է մնացել նույնը:
-Չէ մարմինն է ծերանում, իսկ հոգին մնում է քսան-քսանմեկ տարեկանի:
–Մի՞թե քսանմեկ տարեկանում այդպիսին էիք:
-Բայց այսպես խիզախ էի: Մի՞թե հիմարության սահմաններին հասնող համարձակություն չէ ձեռք զարկել էպոսին, նստել «Արշակ արքա…» գրել, «Սև գիրք…» գրել: Չկա իմաստություն, կամ էլ դրան հասնելը շատ դժվար է, գուցե անհնար:
–Կատարելություն գոյություն ու՞նի:
-Կատարյալ է արևը, կատարյալ է օվկիանոսը, գույնը: Անկատար է միայն մարդը:
–Ի՞նչը կարող է հունից հանել Ձեզ:
-Երբ սկսվում է անքնությունը` շաբաթներով, ամիսներով որոնում ես բառը և չես գտնում:
–Դուք հա՞շտ եք Ձեզ հետ:
-Ինչ հաշտի մասին է խոսքը, երբ կա գիշեր, կա ցերեկ, կա սպիտակ թուղթ, սև թանաք, երբեմն արևն է քեզ սիրելի, երբեմն լուսինը: Սրանք արդեն անհաշտություններ են: Իմաստությունը պիտի տանի խաղաղության, դա է կարևորը: Բայց չգիտեմ` երբևէ որևէ իմաստուն հասե՞լ է խաղաղության: Չէ, ինչ-որ բան էլ եմ թաքցնում… Թաքցնելն ինձ ավելի է օգնում մեծանալու համար:
– Ամենասարսափելի վիճակը...
-Երբ չեմ գրում: Դա իմ ողբերգությունն է: Երբ խռովում ես քեզանից, Աստված էլ երես է թեքում քեզանից, լքվածության զգացում է ու…
Ամեն անգամ, երբ փորձում եմ գրել, Աստծուց ուժ եմ խնդրում` խոստանալով այլևս երբեք չգրել, որովհետև թվում է` այլևս ուժ չկա: Անցնում է ժամանակ, նորից Աստծո դուռն եմ գնում` աներես երեխայի պես: Երկունքի նման է, երբ կինը երեխա է ունենում, դու փորձում ես օգնել ծնունդին, և երբ երեխան աշխարհ է գալիս, դու փորձում ես այդ աղոթքով արդեն օգնել մարդուն` ապրել երբեմն դաժան, երբեմն տխուր այս աշխարհում:
Հարցականների ծովում Խեչոյան–գրողը հարց է տալիս ինքն իրեն, կամ գուցե Աստծուն. «Չգրել, իսկ ի՞նչ է նշանակում գրել. երկուսն էլ հավասարազոր են…»:
Բազմաթիվ այլ հարցեր մնացին, բայց դրանք անպատասխան չեն, դրանք մենք կարող ենք գտնել Լևոն Խեչոյանի` «Խնկի ծառեր» (1991թ.), «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» (1995թ.), »Սև գիրք, ծանր բզեզ» (1999թ.) «Հունիսի հինգը և վեցը», « Հողի դողը» (2003թ.), «Տան պահապան հրեշտակը» (2002թ.) գրքերում և դեռ այն էջերում, որ նոր պետք է լույս աշխարհ գան:
«Ինչպես Աստծո կողմից ուղարկված առաքյալները, այդպես էլ արվեստագետներն են գալիս, գալիս են երկրագնդի վրա իրենց աղոթքը անելու, որպեսզի մահկանացուի կյանքը թեթև, հեշտ, գեղեցիկ լինի:
Դու աղոթել ես, դու աղոթել ես ծնկաչոք, դու արդեն չգիտես` Աստծուն կհասնի՞ քո աղոթքը, թե՞ ոչ…»:
Այս հարցի պատասխանը մենք գիտենք մեր մեջ, քանզի մենք այնտեղ ենք, որտեղ մեզ տեսնում ենք:
Հարցազրույցը վարեց Հասմիկ Վարդանյանը
