Նրանց ականանետները լեռներում մեզ կոտորում էին: Շտաբից ռադիոկապով տարաբնույթ և հակասական գեներալական կտրուկ հրահանգներ էին մեզ հասնում, մենք վաղուց նրանց հայհոյել էինք: Մեր հրամանատարը ռադիոկապի մեջ դարձյալ հայհոյեց նրանց, ասաց. «Դուք պատկերացնո՞ւմ եք` ինչ եք ասում: Գլուխն ինչի՞ համար է, մտածեք»: Քանի որ մութն ընկնում էր, նրանք մեզանից պահանջում էին իջնել լեռներից` առավոտյան լրացուցիչ ուժերով կորցրածը գրոհով ետ վերցնել:

     Մենք արդեն երկու դիրք տվել էինք: Մեր հրամանատարն ասաց. «Պատրաստվեք, վաղը ծանր օր կլինի»: Մութն իջնելուն պես շատերը հեռացան: Ով թոքաբորբ ուներ և ում ամորձիքն էր ուռած, ցուրտը տարածներին էլ վերցրին ու շատ կարճ ժամանակամիջոցում իջան լեռներից: Թանձր խավարի մեջ խորասուզված ահռելի մեծության լեռան վրա` մենք մանր-մանր էինք ու մնացել էինք տասնչորս-­տասնհինգ հոգի: Շնչելը դժվար էր, բոլորիս առջևի ատամները նվվում էին, ու մենք գիտեինք, որ գիշերվա հետ սաստկանում է սառնամանիքը:

     Ժայռերի ծերպերից երկու նորակոչիկներ հայտնվեցին, նրանք սանմասից ցերեկն էին եկել` վիրավորներին տանելու: Մեր հրամանատարը նրանց չթողեց գիշերով ետ գնան: Հարցրեց. «Զենք գործածել գիտե՞ք»: Մենք ասացինք. «Նրանք հավատացյալներ են, նրանք իրենց Աստծուն երդվել են` զենք չվերցնել»: Հրամանատարն ասաց. «Գոնե հրազենի ձայն լսե՞լ են, վաղն այնպիսի ձայներ կլսեն, որ լեղաճաք կլինեն, տասնութ-տասնինը տարեկան տղաներ են, մի երկու անգամ կրակեք, թող հրազենի ձայնին վարժվեն»:

     Տղաները հավատացյալներին տարան ժայռերի ետևն ու գնդացիրով կրակում էին մթան թանձրի մեջ: Երբ եկան, հրամանատարը նրանց ասաց. «Զինվորները քանի չեն վիրավորվել, բոլորն էլ հող են պահանջում, հենց վիրավորվեցին` կյանք են ուզում: Դուք ի՞նչ եք կարծում, Աստծուն և լեռներից ներքև բնակվող մարդկանց հասանելի՞ են զինվորի մեջ միաժամանակ ապրող այս երկու ցանկությունները»:

     Հավատացյալները մտածում էին, հետո նրանցից մեկը ոգևորվեց ու ասաց. «Ինձ զենք տվեք, ես կկրակեմ, բայց մարդուն նշան չեմ բռնի, հենց այնպես, նրանց ուղղությամբ կկրակեմ»: Երեք հազար մետր բարձրության վրա բոլորիս շրթունքներն էլ ճաքճքել էին ու ոչ կարողանում էինք լացել, ոչ էլ` ծիծաղել: Ինչքան էլ նրանց հետ խոսում էր, հրամանատարի ձայնը թախծոտ էր ու միայնակ, մենք ճանաչում էինք այդ ելևէջը` ինչպես մեր ներսի ձայնը:

     Գիշերն աչալուրջ անցկացրինք: Քարերի խորքում փշերով, հեռվից չնշմարվող կրակ էինք վառել: Տղաներից մի երկու հոգի միանգամից տասական ասպիրին խմեցին ու քնեցին ցրտի մեջ, խճաքարերի վրա` սալջարդ անելով կոնքերն ու կողերը: Հետո Զորոն, թե՞ Մակին, ասաց` իր ծննդյան օրն է: Ուսապարկերից մեկում մի շիշ օղի կար: Ստարշինան ասաց` իբրև թե իրենց գյուղում գազ-փուշն ուտում են: Ասացի. «Ճիշտ է, փոքր ժամանակս իմ պապին էլ եմ տեսել այդ փշից ուտելիս»:

     Հետո բոլորն էլ ասացին. «Դրա մեջ ինչ կա որ», իրենց գյուղերում էլ են ուտում: Հետո մենք դառնահամ, ստամոքսներս այրող փշի ճյուղեր էինք ծամում ու վրայից ձյուն ուտում և զսպում ողնաշարներիս և սրունքներիս մեջ շամփրող ցավն ու ոռնացող հոգնությունը: Մոտակայքում` մթան մեջ, ցրտից քար ճաքեց, հեռվում հազացին: Մեր քթերը բռնված էին, մենք հոտ չէինք կարող առնել:

     Պահակակետում կանգնած մեր երկուսն ասացին. «Թթվահոտ է գալիս, շնագայլ կլինի»: Երկու հավատացյալները մեզ թիկունք արած` քարերի ետևը աղոթում էին: Մենք ափներիս մեջ քողարկած` փոխնեփոխ մի ծխախոտ էինք ծխում և աշխատում էինք ներքաշած ծուխը երկար պահել թոքերի մեջ ու կանանցից էինք խոսում` անկողնու մեջ թաքնված նրանց ջերմության մասին լսված ու չլսված բաներ պատմում:

     Ասող էլ եղավ, թե. «Կինը քույր է, մայր է, բոզ, նաև դիակ»: Գարուշի կինը չբեր էր, Գարուշն ասաց. «Տղա եմ ունենալու»: Մենք բոլորս էլ ուզում էինք, որ Գարուշի կինը տղա ունենա, ինչ պատերազմն սկսվել էր, նա ոչ դեմքն էր շպարում, ոչ էլ շրթներկ էր օգտագործում, մենք բոլորով էլ նկատել էինք դա ու գիտեինք, որ այդքանից հետո ինչպես է լինելու, որ նա տղա չունենա: Պահակակետից մեր երկուսը գիշերային տեսացույցով չորս դին խուզարկեցին, ասացին. «Տեսանք` բան ու գործ չունեցող շնագայլ կամ աղվես էր նորվա հազացողը»:

     Գիշերն անցավ: Օրը պայծառ էր: Խիստ ու ահռելի մեծության լեռան ստվերն անդրադարձով տղաների դեմքերի գույնը դարձրեց իր նման կապույտ: Շնչելուց մեր առջևի ատամները սվսվում էին, ու գիտեինք, որ սառնամանիքը դեռ չի թուլանալու: Լեռան գագաթին սկզբից կետերով, հետո ամբողջ հասակով նշմարվեցին մահմեդականները, նրանք գալիս էին: Գոռացի. «Ստարշինա»: Ժայռերի արանքի իր դիրքից Անդրեն ասաց. «Հա»: Ասացի. «Ձյուն եմ ուզում»: Ասաց. «Բերեմ»: Նա դուրս պիտի մնար նրանց նշանառուների օպտիկական հսկողությունից, սողեսող պիտի գնար տապարանման սուր խճաքարերի միջով ու ձյուն պիտի բերեր: Մեր բոլորի ծնկներն ու ափերը կտրտված էին այդ խճաքարերի վրա: Իմ ձայնը դեռևս ականջներիս մեջ էր, ես էլ էի լսել իմ ասածը, ես ձյուն էի ուզում:

     Օրը պայծառ էր, երկնքի կենտրոնում կիսալուսինն էր կանգնած, և ինչ-որ կապ էր զգացվում դեսուդեն ընկած դիակների, մերկ մարմինների, հողագնդի ու լուսնի միջև: Ստարշինան ձյունը բերել էր, ասացի. «Հողոտ է, կեղտոտ ձյուն ես բերել»: Ասաց. «Գնա՞մ, նորը բերեմ»: Ասի. «Չէ, ինձ համար կանխորոշվածն է: Ինձ հասանելիքն է սա»:

     Այնքան հետաքրքիր էր` ինչ ասում էի, ես էլ էի լսում, ձայնս կանգնում էր  ականջներիս մեջ, ու իմ ասածը նորից, կրկնված լսում էի և ձյուն էի ուտում: Տղաները բոլոր ժայռերի ու քարերի թիկունքից տեսնում էին ինձ, ու նրանց հայացքները տխուր էին ու խոհուն: Նրանք գիտեին, որ հենց դա չի կարելի ինձ, մարտից առաջ չի կարելի որևէ բանի ըղձալի տրվել` լինի կին, հարստություն, զավակ, շաբաթների հյուծող քաղց, թե սրտի մեջ թպրտացող տաք պատկեր:

     Ներսի մերկ, անտանելի միայնակ լինելն է ճիշտ, մենք բոլորս էլ դա գիտեինք: Բայց ես ձյունը ծամում էի ու հանկարծ ձնագնդից այն աղջկա ստինքների բուրմունքն առա, որի հետ գնացել էի ծաղկած հոնի ծառերին նայելու և Զվարթնոցի տաճարում արյան ավազանի առաջ, Աստվածների բաց աչքերի դեմ համբուրել էի շրթունքները, և երբ տուն էինք վերադառնում, նկատեցի, որ նրա հագած շորերը կարմրածուփ էին` ողջակեզի կամ թագուհու նման:

     Եվ հանկարծ բոլորս միասին, միանգամից տեսանք մեր միջով անցնող, նախանցյալ տարի հեռու լեռներում հակառակորդի գնդակից զոհված մեր ջոկատի Մերուժանի ստվերը:

     Մեր նշանառուները հրազենների հեռադիտակների մեջ ժայռերի ու ծերպերի արանքներում` որոնում ու չէին կարողանում գտնել նրանց ականանետներին ճիշտ նշանառություն տվող կոորդինատորներին: Ժայռերի ու խճաքարերի կարծրության վրա պայթող ականները քարե բեկորներ էին շաղ տալիս ու չտեսնված վնասում էին մեզ: Մենք անընդհատ բարձրանում էինք դեպի վրանը` մեր նախորդ օրը կորցրած դիրքերը:

     Հետո մենք տեսանք, թե ինչպես ստարշինան գտնվում էր դեռ չանվանարկված աշխարհում, որտեղ ոչ մի բան դեռ անուն չուներ, նայողներիս համար այդ աշխարհն ինքը պիտի անվանարկեր: Նա ձեռքը տարավ գլխին, ափի մեջ թափված ուղեղը բերեց առաջ, ձեռքը մաքրեց փորի վրա ու ընկավ: Մենք բոլորս կռվում ու մեր դիրքերից տեսնում էինք, թե ինչպես հրամանատարը մտել էր նրա ծանրության տակ, ոտքերի տակից խճաքարերը փախչում էին, իսկ նա պահում էր ու չէր թողնում, որ նա տապալվի տապարի նման սուր, կտրող խճաքարերի մեջ:

     Ստարշինային բարուրվող մանկան նման պառկեցրեց շինելի վրա, հավատացյալ նորակոչիկներին ասաց. «Իջեցրեք ներքև»: Նրանք չէին կարողանում տանել, նրանցից մեկը մտել էր քարերի ետևը, սուր սրտխառնուք ուներ: Մեր տղաներից մեկը` Սաքոն,  իր դիրքերից գոռաց. «Էհե ̃յ, դրան ցելոֆանե տոպրակ տվեք, թող մեջը փսխի»: Մեր շրթունքները ճաքճքված էին, ոչ կարողանում էինք լացել, ոչ էլ` ծիծաղել: Հրամանատարը Մխիթարին կանչեց, ասաց. «Մի մատ երեխեք են, իջեցրու դրանց հետ»: Նրա ձայնը թախծոտ էր ու միայնակ, մենք ճանաչում էինք այդ ելևէջը, ինչպես մեր ներսի ձայնը:

     Ռադիոկապով շտաբին էինք հայհոյում` նրանց ականանետները վերացնել չկարողանալու և մեզ օգնական ուժեր չուղարկելու, հաց ու փամփուշտ չհասցնելու, մեկ էլ իրենց վառարանով տաքուկ սենյակի համար: Նրանք էլ այնտեղից փոխադարձ մեզ էին հայհոյում:

     Երկու օր ու երկու գիշեր էլի մահմեդականների հետ դեմ-հանդիման էինք: Հետո մեր հետախուզված ճանապարհով անցանք նրանց թիկունքն ու հասանք վրանին: Նրանց` շրջափակման մեջ ընկածներից մեկը քաշել էր նռնակի օղակը, ցանկանում էր ինքն իրեն մեռցնել: Հեռվից ռուսերեն ու իրենց լեզվով խառն ասացինք. «Մի անի, կապրես»: Մենք սպասում էինք, տղաներից մեկն ասաց. «Հիմա էլ բոզցել, հեքիաթներ եք պատմում, հեքիաթներ մի պատմեք, թող անի»:

     Մեր հրամանատարը մերոնց չէ` նրան ասաց. «Մի հատ փորձիր հիշել ձեր գյուղի բուրմունքը, ջրափոսերը, ամեն մի ջրափոսի մեջ քո պատկերն էր… ամբողջ օրը վազել ես գառների ետևից, տուն ես եկել քերծված ծնկներով, միայն ձեր գյուղում այդպես կլոպկտվեին ծնկներդ: Մի արա, օղը դիր տեղը»: Ասաց. «Չէ, ես տեսա ստվերը, ձեր զոհված տղաներից մեկի ստվերն էր… Եկավ, տվեց ու անցավ ձեր միջով,- ասաց,- թե չէ լուսինը ինչ կապ ունի, օրը ցերեկով ինչի՞ է լուսինը երկնքի կենտրոնում»:

     Նա տեսել էր լուսինը և օղը տեղը չդրեց: Մենք մոտեցանք մյուսին, ձեռքերը պարանով կապեցինք, տղաներից մեկը խզակոթով հարվածեց մեջքին` ծոծրակին մոտիկ: Հետո մենք վերադառնում էինք տուն, մեզանից առաջ, ոստոստալով, շրջադարձերի ու բլուրների ետևում երևալով ու անհայտանալով գնում, ստարշինայի դին էր տանում մեր թափքավոր «Ուազ» մեքենան:

     Երբ ահագին ճանապարհ անցած, ամբողջ ջոկատով եկանք, հասանք նրան, տեսանք` շրջվել էր ձորի մեջ: Դագաղը հեռվում, ձյուների մեջ` աջ կողմում ընկած, իսկ ուղեկցող Մակին ու ձեռքերը կապած մահմեդականը դեմ դեմի` ծնկաչոք: Նրանց ոչինչ չէր պատահել, բայց Մակին լացում էր: Մեր հրամանատարը հարցրեց, ասաց. «Այտա, ինչի՞ ես լացում»:

     Նա լացը չէր կարողանում զսպել, մենք սպասում էինք, Վաչիկը սապոգը հանեց, մեջը ոտքը հարող մեխ կամ քարի կտոր էր որոնում, մենք սկսեցինք փոխնեփոխ մի ծխախոտ ծխել ու ներքաշած ծուխը երկար պահել թոքերի մեջ: Հրամանատարը մի անգամ էլ հարցրեց, նա լացելով աղաղակեց. «Ես այլևս չեմ կարող»: Ապտակեց ձեռքերը կապած, իր կողքին ծնկաչոք, սագի նման բարակ, երկար վզով մահմեդականին, ասաց. «Ես այլևս չեմ կարող, մի նրա խալը տեսեք, նա հորս շատ է նման»:

     Մեր բոլորի շրթունքները ճաքճքված էին, ու մենք ոչ կարողանում էինք ծիծաղել, ոչ էլ` լացել:

 

    Աղաբեկ տացուիս գյուղի ակումբում դատում էին, իսկ հայրս ամոթից չգիտեր որտեղ թաքնվեր:

Երբ փոստատարը եկավ մեր տուն և ասաց. «Աբլականտերը կանչում են», Աղաբեկ տացուս դեռ ձուն էր կլպում ու չէր վերջացրել նախաճաշը: Նրանք փոստատարի հետ տանու ցորենի օղիով «բարի լույս» արին, ու մենք դուրս եկանք: Գյուղացիք աթոռներով, իշոտնուկներով, ով տանը ինչ նստելու հարմարանք ուներ` գցած ուսերին, շտապում էին ակումբ: Գյուղի վրա տարածվել էր վառված լաթերի մրմռացնող սուր խանձահոտը: Աղաբեկ տացուս ասաց. «Վրացոնց տղոցկան կանայք էսօր երեխա կունենան…»: Նա առջևից էր գնում: Ես ու փոստատարը տեսնում էինք նրա երկար հասակի կծկվածությունը` զույգ հենակների վրա: Դատն արդեն վաղուց սկսվել էր` ուշացածները դեռ գալիս ու գալիս էին: Դատավորը հայտարարեց, որ նոր, լրացուցիչ փաստաթղթեր են ստացվել: Մեզ` ինձ ու Աղաբեկ տացուիս չէ, դահլիճին հարցրեց. «Վառվածի հոտ եմ առնում, չլինի՞ բան է վառվում»: Հարցումից ուրախացած դահլիճը դատավորին պատմեց, որ վրացիների կանայք, երբ երեխա են ունենում, չարին նրանցից քշելու համար չուլ են վառում: Դահլիճը ուրախացել էր անտեղյակ դատավորին բացատրելուց: Աղաբեկ տացուս նայեց դռանը` հայրս չէր գալիս: Ես էլ էի ուզում, որ հայրս գար: Դատավորն ասաց. «Ուրեմն այսպես… մեղադրյալը գյուղում հայտարարել էր, թե ոտքը կորցրել է Ստալինգրադի պաշտպանության համար, մի ուրիշ անգամ, թե Մոսկվայի պաշտպանության ժամանակ, թե գերմանացին կողքանց ավտոմատի համազարկ է տվել ոտքին, որ ինքը հերոս է… Ուրեմն այսպես, մեր հարցումին և մեր գործին նոր լույս  սփռող փաստաթղթերը ասում են. Բեռլինի այսինչ հոսպիտալի բակում թաղված է մեղադրյալի ոտքը և գիտե՞ք ինչու. սապոգն է հարել ոտքը…»:

Դահլիճը ծիծաղում էր… Դատավորը մեզ` ինձ ու Աղաբեկ տացուիս չէ, դահլիճին դիմեց. «Էս ինչ սուր է գալիս վառվածի հոտը, ծխողները թող մի քիչ քիչ ծխեն. իրար չվառեք…»:

Մենք երկուսով նայեցինք դռանը, ուզում էինք, որ հայրս գար:

Աղաբեկ տացուս մեր գյուղից քայլելով հասել էր Բեռլին, ոտքը թողել էր այնտեղ: Մի ոտքով եկել էր գյուղ ու հայտարարել, թե` հերոս եմ:

Դահլիճը ծիծաղում էր…

Եկել էր տուն ու հորս էլ էր այդպես ասել: Ասել էր. «Մորդ չկարողացաք պահել մինչև գայի: Պիտի ամուսնանամ, ես մի ոտքով կնկանդ հույսին մնացողը չեմ»: Այս առիթով նրանք հաճախ էին վիճում: Հայրս ասում էր . «Այդ տարիքի՞դ. հարս ունես, թոռ ունես, գյուղում խայտառակ կլինենք»: Եվ լրացուցիչ ավելացնում էր, որ տնտեսությունը երկու մասի բաժանելը սխալ քայլ կլինի:

Աղաբեկ տացուիս, գարնան գլուխ, դնում էին կոլտնտեսության Կայծակ անունով իշու վրա, և Կայծակ էշը` ոտքերի տակից փախչող մանր քարերից հետույքին-հետույքին նստոտելով, պլոկտելով գավակը, երկու ժամ հետո նրան հասցնում էր ձորի խորքը` գյուղի ջրաղացը:

Նա բոստանն էր ցանում, ջրաղացն էր աշխատեցնում, գյուղի աղունն էր աղում, շրջակա գյուղերից` կորկոտը ծեծելու բերած կանանց հետ ջրաղացի կտուրին աճած խոտերի ու փշերի մեջ էր պառկում մինչև աշուն, ու նորից Կայծակ էշը նրան` անթացուպերը սեղմած թևերի տակ, ծնկելով-ծնկելով` պլոկտելով ծնկներն ու կուրծքը, վերև` գյուղ էր բերում:

Դատավորն ինձ հարցրեց. «Վկա, պիոնե՞ր ես»: «Այո»,- ասի: «Գիտե՞ս, որ սուտ ցուցմունք տալ չի կարելի»: Ասի. «Դասղեկը ասել է, դպրոցի դիրեկտորն ասաց, եթե խաբեմ, ինձ դպրոցից դուրս կհանեն»: Դահլիճը շունչը պահած սպասում էր… Մենք էլ` ես ու Աղաբեկ տացուս էլ էինք սպասում, որ հայրս կգա…

Դատավորն ասաց. «Պատմիր` ինչպես որ պատահել է»: «… Աղաբեկ տացուիս ջրաղացը հաց էի տարել: Դռանը խաղում էի: Շոգ էր: Հետո աղացքարի լծակի վրա կախված նալիկների ձայնը կտրվեց: Չխկանը լռեց: Ջրաղացքարը կանգնեց: Ստվերը եկավ»: Աղաբեկ տացուս ասաց. «Երևի վայրի խոզերը դարձյալ գետի հունը բացին, գնանք նայենք…»:

Դատավորը` «Բա ինչո՞ւ քեզ հետը տարավ»: Ասի. «Ջրաղացում չեմ կարողանում միայնակ մնալ, վախենում եմ ջրհորդանի, ջրաղացի տակ ապրող սատանաներից…»: Դահլիճը ծիծաղում էր… Ես ուզում էի, որ հայրս գար, Աղաբեկ տացուս, գլուխը կախ, ծխում էր, դահլիճն էլ էր ծխում, ես գիտեի, որ քթիս կպնող դառը ծուխը Աղաբեկ տացուիս ծուխն է, ու նա էլ է ուզում, որ հայրս գա: Ասի. «Մենք շատ էինք բարձրացել վերև»: Աղաբեկ տացուիս ասի. «Ջորին»: Նա ասաց. «Քարերի մեջ մարդ է ընկած»: Քարերի մեջ ընկած մարդը խռխռացնում էր, ջորին հեռվում, երեք ոտքերի վրա կանգնած, պոչն էր թափ տալիս, քարերի մեջ խուրջին էր ընկած, մեջը լիքը փող: Աղաբեկ տացուս ասաց. «Ջորին խրտնել է` գցել ցած»: Ջորու աչքերը խոշոր էին, սև: Ես վախենում էի, ասաց. «Մի վախենա»: Նստեց քարին…

Մարդը խռխռացնում էր, արյունը լցվում էր աչքերի մեջ, արյունոտ աչքերը բացեց, նա երևում էր ջորու աչքերի մեջ, գետի մեջ: Գետը գնում էր, նրան չէր տանում, ջորին սև աչքերը փակում, բացում էր` նա կար: Բերանից էլ արյուն էր գալիս, ասաց. «Ղաարդաաշ եսս օգնեեես…»: «Տացու,- ասի,- վախենում եմ»: Ասավ. «Մի վախենա, թուրք է: Առավոտյան տեսա՞ր, ոչխարի հոտը տանում էին Ախցխու կողմերը ծախելու…»: Մարդը մանր քարերից էր կառչում, քարերը ձեռքի հետ գնում էին, նա չէր կարողանում կանգնել, խճի ու գլաքարերի մեջ ընկած`  ջղաձգվում էր, ջորու սև աչքերի, գետի հայելու մեջ ծալծլվում, չէր կարողանում կանգնել:

Տացուս ասաց. «Սպասենք»: Ես ասի. «Գնանք, շոգ է»: Նա` թե. «Դա հեշտ է, մի վախենա, ես էնտեղ շատ մահ եմ տեսել: Տեսնո՞ւմ ես էն գորտին, չի վախենում: Մի տես գորտին, գետակից դուրս է եկել, քարին նստած` մեզ է նայում, այ դու սատկես… Վախենալու բան չկա, պիտի կարողանանք սպասել…»:

Դատավորը, թե` «Բա ինչո՞ւ չէիր լացում»: Ասի. «Լացում էի»: Դատավորը թե. «Բա նա»,- մատով ցույց տվեց Աղաբեկ տացուիս: Ասի. «Գրպանից պնդուկ հանեց,- ասաց,- գնա մի կողմի վրա, կեր»: Բերանս չկարողացա բացել, ատամներս կպել էին իրար,- ասի. «Առ պնդուկներդ, գնանք»: Ասավ. «Մի վախենա, էդ տեսակ վերքով շատ չի քաշի, մինչև գորտը էն քարից թռնի ջուրը… գիտեմ, ես էնտեղ  էնքան մահ եմ տեսել, ուզո՞ւմ ես պատմեմ, թե ոտքս ոնց եմ կտրել»: Ես լացեցի, նա թե` «Ուզում ես, գնա էն քարերի մեջ օձ բռնի, չեմ նեղանա»: Ասի. «Չեմ ուզում, գնանք…»: Ասավ. «Հիմար, փող կունենանք, ինչ մեծ բան է, որ չես սպասում գորտը քարից ջուրը թռնի, նոր տուն կշինենք, հորիցդ էլ չեմ բաժանվի, չեմ ամուսնանա, տան գլուխ կլինեմ, հայրդ խորհուրդ կհարցնի: Մայրդ, ձեռները կոնքերին` չի գոռա հորդ երեսին. «Աման, էլ չեմ կարող պահել էդ միոտանի քյավթառ գոռսուզին»: Մենք էլ սպիտակ հաց կթխենք, հարևանները մեր հետ էլ դրկիցություն կանեն, պարտքով հաց կտանեն-բերեն, էլ չեն զզվի փնթի, կոկրոտ մորիցդ, գյուղում մենք էլ մարդահաշիվ կլինենք, մեզ էլ հարսանիք կկանչեն, դու էլ մյուս տղաների հետ հարսի սինուց մոմփազ կթռցնես, հայրդ շաբաշ կտա` կպարի, բրիգադիր Պանտելը կվախենա, չի կտրի աղոթած էշ հորդ աշխօրերը, նրան չեն վախեցնի, ձմռան ցրտին չեն ուղարկի յայլաներում մնացած խոտը բերելու, նա էլ, ցրտից ամիսներով մեզկապ, անկողին չի ընկնի, խոտքաղին ճահիճները չեն քշի, մալարիայով ու դողէրոցքով անկողին ընկած՝ կուրծքը չի ճղի, թե` կրակը հոս է, մարեք, սպիտակ վերնաշապիկ որ ունենա, դեպուտատ կընտրեն, ինձ էլ, հրամայելով, չեն նստեցնի Կայծակ էշի մեջքին, որ ամբողջ երկու ժամ, գեմարոս տրորելով, իջնեմ ձորը, ձմռան կողմերը ինձ չեն թողնի` մոռանան ամայի ձորումը, որ ես էլ կատաղած սկսեմ խմել ու խմել, խմելը կթողնեմ, ժամանակ շատ կլինի, մեր նորաշեն տան դռանը նստած` քո համար շվիկ կշինեմ, հեքիաթ կպատմեմ, կպատմեմ, թե ոտքս ոնց եմ կտրել… Անձրև գիշերներին ցրտից դողալով, տաշտը ձեռքիդ, թալկացած աչքերով չես նստի անկողնուդ մեջ, էն Սեթո ախպերդ մի րոպեում հավի ձագի պես ափ ու խուփ չէր լինի… Հայրդ, ծկլթալով, չէր վազի տան շուրջը, թե` ա´յ ժողովուրդ, հասեք կլոր բերան Սեթոյիս` չգնա… այ ժողովուրդն էլ իբրև չի լսում, որ հանկարծ հայրդ պարտքով փող չուզի… Ո՞վ է հիմա մրսածությունից այս տաք աշխարհից գնում… Հայրդ տան շուրջբոլորը չէր ծկլթա, թիֆլիսներում ու էրևաններում ոտքով պրոֆեսորների դռները կջարդեր… Ասում են` լենինգրադներում այնպիսի ոտք են դնում, ինչպես սեփականը. ոտքս դնել կտամ, թիզուկես խեղճուկրակ հորդ գյուղամիջում անցնողն էլ գլխին չի բամփի, չի ծեծի, սիրտս չի մղկտա, կհասնեմ` արսուփարս կանեմ, հորդ թիկունք կլինեմ, ախպեր կլինեմ: Քեզ մեքենա կառնենք, Վալոդի փնթի, անծոտ աղջիկներին կհայթակղեցնես, կտանես ման տալու, ուզես մեքենադ կկանգնեցնես, նրանց հետ թփերի մեջ կմտնես: Ես գիտեմ, աշխարհում շատ բան եմ տեսել, հավատա, էդ տեսակ վերքով երկար չի քաշի… գորտի թռնելը ինչ է, որ չես սպասում` գորտը քարից ջուրը թռնի»: Ասավ. «Թուրքը Սոնա մորս իմ աչքի առաջ բռնաբարեց, մատըմ երեխա էի, քո չափ…  Քարը որ պաղավ, գորտը երկար չի նստի…»:

Շոգ չէր: Օրը գնում էր: Քարը պաղում էր: Գորտը էլի նստած էր: Մարդը կծկվում, տնքում էր ջորու սև աչքերի մեջ, արյունոտ քարերի մեջ: Գետը գնում էր, օրը գնում էր, ջորին սև աչքերը փակում-բացում էր… մարդը չէր գնում… Մենք սպասում էինք, որ գորտը քարից ջուրը թռնի, չէր թռնում, նստած թուքն էր կուլ տալիս: Ասի. «Գնանք, տացու…»: Ասավ. «Մի վախենա, ուզո՞ւմ ես պատմեմ` ոտքս ոնց են կտրել: Դու լսե՞լ ես հերոսի ոտքը ոնց են կտրում… Կամ ուզո՞ւմ ես, գնա ջորին նստի, չեմ թակի…»: Ասի. «Ջորին նրանն է, չեմ ուզում…»:

Դատավորը թե` «Բա դու ինչո՞ւ չգնացիր, թող դու գնայիր…»: Ասի. «Գորտին էի սպասում, տացուս ասաց, որ գորտը թուքը կուլ կտա, կպրծնի ու էլ երկար չի մնա ջրից դուրս… համ էլ ջրաղացում կվախենայի սատանաներից…»:

Դահլիճը ծիծաղում էր…

Մենք` ես ու տացուս, նայեցինք դռանը` ուզում էինք, որ հայրս գար…

Դատավորն ասաց. «Խանձահոտ է գալիս, իրար չվառեք…»: Դահլիճն աաց. «Տղոցկան կանանցից չար ոգին քշելու համար վրացիք չուլ են վառել»:

Դատավորն ասաց. «Թող թողնեիր, գյուղ գնայիր…»: Ասի. «Գորտը չէր թռնում, իսկ նա վախենում էր»: «Ո՞վ»,- հարցրեց դատավորը: Ասի. «Տացուս, անընդհատ ծխում էր: Հետո, երբ օրը գնաց, շոգն անցավ, գետը գնաց, ջորու աչքերն էլ չէին երևում, մութը ընկավ, մարդն անշարժացավ` բաց աչքերով կուչ եկած քարերի մեջ, ցուրտը եկավ, տացուս սրթսրթաց, գորտը թռավ ջուրը, քարերի մեջ մուկը ճստճստաց, տացուիս մազերը ճերմակեցին…»:

Դահլիճը հռհռում էր, տացուս ծխում էր, դատավորը ծիծաղում էր, ասաց. «Հետո՞»: «Հետո էլ տացուս, թե` տեսա՞ր, ինչ հեշտ էր, գորտը թռել է»: Մենք խուրջինը վերցրինք, ասաց. «Ոչ մի բանից չվախենաս, չհիշես, կյանքումդ էլ չմտաբերես, որ ապրելը հեշտ լինի, դիմացի, որ հասնենք ջրաղաց, քեզ կպատմեմ, թե ինչպես են ոտքս կտրել…»: Մի ոտքի վրա կանգնած` միզում էր ծառին, կոշիկներին, շալվարին, հենակներին…

Տացուս նայեց աչքերիս, դահլիճում ծուխը շատ էր, նրա ծխախոտի դառը ծուխը հասավ քթիս, հետո նայեցինք ակումբի դռանը, մենք ուզում էինք, որ հայրս գար… 

 

     Հայրս հաճախ էր խմած տուն գալիս, և նրա վրա շատ էին խոսում: Անտարբեր նրանց` իր շուրջը բարձրացրած աղմուկ-աղաղակին, պառկում էր թախտին ու ամբողջ ցերեկը քնում էր: Նա գյուղի գյուղատնտեսն էր:

Ցորենի դաշտերին խորշակն էր խփում: Գարու արտերը երաշտն էր տանում: Իսկ կարտոֆիլի դաշտերը լափում էին վագոններով սերմացու կարտոֆիլի հետ Ռուսաստանից եկած ճիճուները: Կոլտնտեսության հույսը հատավ, և նրա երկու-երեք տարվա աշխատանքային անհաջողություններն ապացուցեցին, որ նրա ծուլության համեմատ` օրինաչափ է, ու նրա` շրջկենտրոնում ոգևորված ինքնաարդարացման ելույթը բարբաջանք է:

Նրա ամենօրյա ճոճվելով տուն գալն ինձ շատ էր ուրախացնում, խոստանում էր մի գիշեր գողանալ քաղաքի բոլոր գույնզգույն կարուսելները ու նվիրել ինձ, ուզում էի, որ նա ամեն օր խմի:

Իմ հարցին, թե. «Գարեջուրն ի՞նչ համ ունի»: Համեմատում էր մեղրի քաղցրության ու գեղեցկության հետ: Գիշերները, համարյա ամեն օր, երազիս մեջ մի յոթ գլխանի դև էր թափառում: Մի շատ բարձր-բարձր սարի վրա աճում էր հրեղեն կապույտ ծաղիկը, որի տերը ես էի, դևը մագլցելով բարձրանում էր սարը` պոկելու ծաղիկը: Ես նրանից  շատ էի վախենում, մանավանդ երբ նրա տաք շունչը արդեն դեմքիս էր կպչում ու չէի կարողանում նրա դեմ կռվել: Սարսափած վեր էի թռչում` աչքս չկտրելով միաժամանակ սենյակի բոլոր մութ անկյուններում գտնվող դևից ու արթնացնում էի հորս: Նա գիտեր դևի բոլոր թույլ ու խոցելի տեղերը ու չէր երկնչում նրա դեմ կռվելուց, ես այդ զգում էի նրա ձայնի փոփոխվող ու հուսադրող երանգից: «Դու քնի, տղաս, մարագից կբերեմ գերանդին ու նրա յոթ գլուխն էլ կքաղեմ»: Վառում էր ծխախոտը, քնիս մեջ քթիս էր կպչում ծուխը ու զգում էի, որ նրա ծխախոտը շատ դառն էր: Գիշերվա որ ժամին էլ զարթնեի, նա արթուն  հսկում էր: Առավոտյան ամեն օրվա նման գնում էինք Պետրեի ջրաղացը: Նա գյուղի աղունը գարեջրով ու օղիով էր աղում և միշտ դինգի տակ` ջրհորդանում հոգեպահուստ էր ունենում: Պետրեն գարեջրի շշերն էր շարում սեղանին` հերթական անեծք-խրատը կարդալով, որ էս անտեր խմիչքի համար հորս հեռացրին աշխատանքից, որ գյուղի գլխավոր ագրոնոմ լինել քիչ բան չէր: Այնուհետև սկսվում էր իսկական կերուխումը: Նա ոգևորված պատմում էր Պետրեին իմ ամբողջ երազը, մանրամասնորեն, որը պատմել էր անցյալ, նախանցյալ  օրը, շաբաթներ ու ամիսներ առաջ, պատմում էր կրկին իր անզիջում մենամարտերի մասին: Բոլորից շատ զարմացած էր նրանից, որ կարելի է անքուն մեկ ուրիշ երազի տերը լինել: Մի օր Պետրեի ջրաղացում, հարբած ժամանակ խոստովանեց, որ ինքը վաղուց, տարիներ է ինչ քնելուց երազ չի տեսնում, որ բոլոր նորմալ մարդիկ պարտավոր են երազ տեսնել… Եվ հետո, ինչպես միշտ, շփոթվում էր, զարմանում, որ արթուն ժամանակ, բաց աչքերով տեսնում էր իմ քնած ժամանակվա երազը… Միայն թե, ես չէի հասկանում, ինչու էր նա խաբում Պետրեին, իմ տեսածին ավելացնելով, որ այդ կապույտ, հրեղեն տերևներով ծաղիկը պատկանում է խարտյաշ անօգնական աղջկա, որ նա է ինձ խնդրել պաշտպանել ոսկեզօծ պոզերով յոթ գլխանի դևից: Ու երդվում էր, որ մի օր շանսատակ կանի այդ չար սատանային: Պետրեն հավատում էր նրա երդմանը, քանի որ լավ գիտեր աղջկան և ինքն էլ պատրաստ էր օգնելու: Խմում էին մինչև ուշ գիշեր, ու գիշերվա մեջ սկսում էր ճերմակել ջրաղացը, ալրաթաթախ սարդոստայնները, Պետրեն, ջուրը և գիշերը: Տան ճանապարհին հայրս աղերսագին պնդում էր, որ ես փորձեմ լավ հիշել, ախր տեսել եմ այն խարտյաշ աղջկան` ուղղակի մոռացել եմ. երկար ու հարթ մազեր ուներ, բարակ իրան, նուրբ շուրթեր, սպիտակ ոտներ, դաշնակահարուհու ճկուն, պարող ձեռքեր…

Խոստանում էի, որ մյուս անգամ անպայման կտեսնեմ նրան: Պատահաբար մորս պատմեցի այդ աղջկա մասին, ու նրա ժպիտը շատ պաղ էր, ասաց, որ այդ նույն երազատեսության խաղերը հինգ տարի առաջ հայրս հարմարեցնում էր ավագ եղբորս գլխին, զզվեցրեց նրան այդ աղջկանով ու կապույտ ծաղիկով երազներ տեսնելու քարոզներով: Համոզում էր, որ երազները թափառում են, ու եղբայրդ մի օր կգտնի… Ինչեր եմ դուրս տալիս, ես էլ գժվեցի, աստված իմ…

Ստիպված` տղան թողեց, փախավ քաղաք, հիմա` նորից…

Մորս` ճակատիս հպած շրթունքները շատ պաղ էին, ու աչքերը` անորոշ, մտածկոտ:

Հայրս քաղաքում սովորող եղբորս անունը աշխատում էր չտալ, խոսակցության ժամանակ ասում էր. «Նա»: Իսկ խմած ժամանակ գոռգոռում էր, որ Նա իրեն դավաճանել է… Քանի որ Նա մայրաքաղաքից նրան նամակ էր գրել, թե. «Աշխարհում կապուտաչյա, Նոյեմ անունով աղջիկ գոյություն չունի: Եղածներն էլ բոզ են կամ ամիսը մեկ  նրանց սպիտակ սրունքները ներկվում են դաշտանի պղտոր արյունով: Ի՞նչ է, կնիկ ունեցող մարդուն ես պիտի սովորեցնե՞մ` ինչ բան է էգը…»:

Մի օր առավոտ վաղ մեր մարագի դռանը մեքենա էր կանգնած, մի մեծ տակառ տոմատ էին բերել, իջեցնող բանվորների ձեռքից սղացել, ընկել էր տակառը ու պայթել, կարմիրով ներկել մարագի պատերը, մինչև անսահմանություն ձգվող հողը, մեր այգին, իրար խառնված մարդկանց ու եկել թպրտում էր նյարդերիս մեջ: Այդ օրը մեր թաղի տղաների հետ խանութի պահեստից մի արկղ գարեջուր էինք գողացել: Իմ բաժին գարեջուրը շատ դառն էր ու չէի հավատում, որ այն մեղրի նման քաղցր ու գեղեցիկ է, փորձեցի մյուսները և այդպես էլ այդ օրը չկարողացա հարբել: Տարիներ հետո տոմատի պատմությունը կպատմեմ Պետրեին, կզարմանա, կհաստատի, որ ճիշտ է, մեքենա եղել է կանգնած, եղել է ամեն բան խեղդող կարմիր, բայց ի՞նչ տոմատ, ի՞նչ տակառի ընկնել-պայթել, կասի, որ այդ օրը հայրս մարագում կատաղի ու անզիջում կռվել էր դևի հետ, գերանդիով կտրել նրա երկու գլուխը, այնուհետև դևը խլել է գերանդին հորս ձեռքից ու մխրճել կուրծքը, իսկ ինքը` վիրավոր ու արյունաշաղախ, հեռացել ջրաղացի վրայով, ու ինքը իր աչքով է տեսել նրա վերքերից   ծորացող արյան հետքերը: Հետո կտանի ցույց կտա դևի գլուխների` ավելուկի թփերով պատված թումբը և վստահ կասի, որ այդ գարշանքները թաղողը ինքն է եղել:  Ծխախոտը վառելով կավելացնի, որ հորդ` դևի կողմից պարտվելու պատճառը միայն ու միայն երազներ չտեսնելն էր… թե չէ, ուզում է հազար գլխանի, հազար հատ դև լիներ, նա պարտվողներից չէր:

Ավագ եղբայրս մայրաքաղաքից հայրիկի թաղմանը չէր եկել: Նրա` դևի հետ կռվելը, համարում էր ամոթալի բարբաջանք ու մի ախորժալի կատակերգություն̀ տեսարաններ սիրող գյուղի բաց աչքի առաջ:

Ուսանողը դասերից հետո շտապ օգնության մեքենայի վրա սանիտար էր աշխատում: Գիշերվա այդ ուշ ժամին սանիտարների սենյակում բոլորը քնած էին: Մթան մեջ պայթեց դիսպետչերուհու ձայնը. «Վեցերորդ, կանչ ունեք» ու այն երկար ժամանակ չէր խեղդվում մթան մեջ, կարծես թիթեղյա տանիքին մարտյան կատվի տռփագին մլավոց լիներ: Մանր ձյուն էր գալիս, շտապ օգնության մեքենան դանդաղ ու զգույշ սողում էր` խարխափելով գիշերվա պատերը: Սերգոն` տարիքով ավագ սանիտարը, քթի տակ մռթմռթում էր, հայհոյում ավագ բժշկին, քանի որ նրան մի քանի անգամ ասել էր` ուսանողին իր հետ հերթի չդնի:

Ուսանողը  խեղաթյուր դիակներ ու արյուն տեսնելիս  սրտխառնուք էր ունենում: «Տո, շան ծիծ կերած, փողի համար քիչ է մնում` քեզ տուրը տաս, չես կարողանում` մի աշխատի, գնա մորդ փեշի տակ մտի»: Շտապ օգնության մեքենան կանգնեց ծննդատան դռանը: Ուսանողն ու Սերգոն պատգարակը քաշեքաշ տալով` մտան ներս: Մահացածը մերկ պառկած էր մահճակալին: Նա խարտյաշ, հարթ ու երկար մազեր ուներ, բարակ իրան, նուրբ շրթունքներ, սպիտակ ոտներ… լիքն ու պիրկ ստինքներ… Դեմքին տառապանքի հետք անգամ չկար, նա հաղթել էր ինչ-որ բանի, հպարտ ու վեհ պառկած էր, երբեք չպարտվածի նման: Սերգոն սպիտակ խալաթը հանեց ու ծածկեց նրա մերկությունը, մի քանի ակնթարթ պատի հայելու մեջ զննում էր իրեն, ասավ. «Անունը Անահիտ է»: Ուսանողը ժխտեց, նա ընկճված էր պատուհանի գոգին նստած,  անթարթ հայացքով իրեն նայող տիկնիկից, հայելուց, որի մեջ սնկի նման ուռչում  ու ուռչում էր Սերգոյի դեմքից փախչող անգիտակից ժպիտը, սենյակում տարածված կամֆորայի հոտից ու էլի ինչ-որ բանից: Երբ նրան տեղափոխեցին պատգարակի վրա, մարմինը դեռ տաք էր, անկողնուց նոր դուրս եկած մանկան նման: Ուսանողը մահճակալից բարձը վերցրեց, որ դնի պատգարակին` նրա գլխի տակ: Մոլորվեց, մի ակնթարթ թվաց, թե տարածության մեջ` և այստեղ է, և այնտեղ, բարձի տակ իրեն ծանոթ կապույտ, հրեղեն ծաղիկն էր, վերցրեց ու թաքուն խոթեց վերնաշապիկի տակ` ծոցը: Ասավ. «Անունը «կապուտաչյա» Նոյեմ է»: Սերգոն պատմում էր, որ Անահիտը հաստատ չորացրած թիթեռներ շատ է սիրում, տանը երևի հավաքածու կունենա: Ուսանողը ուշադիր լսում էր նրան: Հետո չէր կարողանում որոշել. ինքը մտքի մե՞ջ է ասել, թե՞ բարձրաձայն, որ նրա անունը «կապուտաչյա» Նոյեմ է: Մի անգամ էլ ասաց: Սերգոն երկար խոսում էր, ու պատգարակը չէին վերցնում: Հետո ասաց. «Դրսում ցուրտ է»: Ուսանողն  իր խալաթն ու վերարկուն էլ հանեց, ծածկեցին նրան: Պատգարակը վերցրին, հայելու մոտով անցնելիս Սերգոն հապաղեց, ու նրա չպահվող ժպիտը փախչում էր հայելուց դուրս: Աստիճաններից իջնելիս ուսանողը կրկին չէր կարողանում որոշել` ինքը մտքի մե՞ջ է ասել, թե բարձրաձայն, որ նրա անունը «կապուտաչյա» Նոյեմ է, մի անգամ էլ ասաց, գայթեց: Սերգոն կատաղեց. «Տո, բիճ, չե՞ս կարող վերցնել, թող գնա, տո, խոմ մենք քո մշակները չե՞նք»: Հետո հայհոյեց շտապ օգնության գլխավոր բժշկին` ենթադրելով, որ կարող է ուսանողին հովանավորողը հենց նա է, հայհոյեց աշխարհի բոլոր բժիշկներին ու վերջում` այդ հիվանդանոցի բժիշկներին, անխտիր, տղամարդ թե կին, հետո աշխարհի մերը… Իրենց փողոցով անցնելիս Սերգոն վարորդին խնդրեց տան մոտ մի քանի րոպեով կանգնել: Հետո, դիահերձարան չհասած, նրանք կնոջը հագցրին Սերգոյի բերած սպիտակ շորը և ուլունքներով ու շղթայով զարդարեցին պարանոցը: Նրա վարսերից կորնգանի դաշտերը հիշեցնող օծանելիքի բուրմունք էր գալիս: Հետո, մի քանի օր անց, Սերգոյի կինը կռիվ կգնա շտապ օգնության դիսպետչերուհու վրա` պահանջելով իրենց հարսանիքի շորը, որ նվիրելու էր աղջկան, որ ինքը ոչ թե խանդից է եկել, որ նրանց կենակցությունների պատմությունը վաղուց է լսել քաղաքի բերանից, այլ այն, որ ինքը վիրավորված է, իր աղջիկն արժանի է այդ շորն ու ոսկե շղթան կրելու:

Վարորդը պնդում էր, որ նա դաշնակահարուհի է եղել և որ այդպիսի նուրբ, սպիտակ ձեռներ միայն դաշնակահարուհիները կարող են ունենալ, որ առանց կասկածի, նա հաճախ բեմից «Լուսնի սոնատ» է նվագել և ծափահարող դահլիճը սիրահարվել է նրան: Այդպիսիներին մի ակնթարթ տեսնում են, մի ամբողջ կյանք որոնում: Վարորդը հողմապակուն թափվող ձյան միջից նայում էր հեռուն: Ձեռքը քսեց դեռ անցյալ օրը սափրված դեմքին և շատ ափսոսաց, որ սափրված չէ: Լռությունը երկար, շատ երկար ձգվեց: Հետո ասաց, որ աղջկան ուղարկելու է երաժշտական դպրոց: Նրանք վերադարձան կայան, այլևս չգնացին քնելու: Սերգոն միշտ էլ մեքենայի նստարանների տակ օղի ու գարեջուր էր ունենում պահած: Ուսանողը հանկարծ զգաց, որ գարեջուրը մեղրի նման քաղցր ու գեղեցիկ բան է: Նա կռթնել էր պատգարակի բարձին, ու նրանից կորնգանի դաշտերի բուրմունքն էր գալիս: Նա հիմա հաստատ գիտեր, որ տարիներ առաջ հայրիկը մարագում իրեն չէր նետել գերանդու վրա ու կյանքին վերջ տվել ինքնասպանությամբ, այլ անզիջում ու կատաղի կռվել էր դևի դեմ:



    Հարութը գիտեր `այլմոլորակայինն ինչի է եկել, ուզում էր, որ խոսակցությունը նրա հետ կայանար, երբ երկուսով միայնակ կմնայն:

Հարութը ցանկանում էր, որևէ պատրվակ բռնելով, տղաներին, բուժքրոջը կարճ ժամանակով սենյակից ինչ-որ տեղ ուղարկել:

Այլմոլորակայինն էլ կարծես դիտավորյալ էր այդ պահն ընտրել, որ նրանք էլ ներկա գտնվեին:

Տղաները նրա հետ զրուցում էին `թշշացող հանքային սառը ջուր խմելով: Հարութը նկատեց` վեց-յոթ հոգու ադամախնձորները քրտնած բկների միջով միանգամից բարձրացան-իջան:

Այլմոլորակայինը դատարկած բաժակը շրջեց պլաստիկ շշի վրա: Հայտնեց, որ երկնքից `հեռավոր մոլորակից է եկել, որտեղ Հարութին շատ լավ են վերաբերվում: Ասաց, որ ժամանել է միայն մի հարց ճշտելու` Հարութը ցանկանում է արդյոք հետագայում դարձյալ ապրել երկրագնդի վրա:

Հարութը տղաների, բուժքրոջ ներկայությամբ  հենց այդ հարցին էր  ամաչում պատասխան տալ, որովհետև   նրանց առաջնորդելիս  շատ անգամ էր հաստատուն ասել,  որ չպետք է երերուն լինել` մոլորակը, հողը,  երկիրը,  որտեղ ապրում են, շատ  փխրուն  են, որ իրենք նրա առաջադիմությունը, կեցությունն են ապահովում:

Հարութը,  այլմոլորակայինի   հետ  միայնակ մնալու համար,   կողմնակի  բաներից  խոսելով`  ժամանակ  էր ձգում,  գուցե   հոգնած տղաները  թարմանալու կամ որևէ ուրիշ  պատճառով սենյակից դուրս գային:

Ասաց, որ ամեն մի դարաշրջան արատավոր է եղել` հիվանդագին մտածողության դրսևորումներով ամայացրել, ժողովրդաթափ է արել հողագունդը, դրանից է բխում անցած ժամանակների կործանարար ազդեցությունը հետագա կյանքերի վրա: Ողջ աշխարհը  խորքում` հորինվածքի մեջ, չարություն, անկում է:

«Ինչ արած»,- ասաց  այլմոլորակայինը: Ասաց, որ այդպիսին է այն վայրը, որտեղ ապրում  են մարդիկ` ժողովուրդը ժողովրդին ոչնչացնելու բնազդով:

Սակայն, նա  դեռ վաղուց գիտեր, որ այլմոլորակայինը  հենց այդ հարցը  տալու համար է ժամանել:

Երբ Հարութին  մոմլաթե անջրանցիկ թիկնոցի մեջ դրած` (բժիշկն էլ հետները) չորս կողմից բռնել, արծաթափայլ լճի ափով էին վազեցնում,  որ հասցնեին  սանիտարական ուղղաթիռին, Հարութը հանկարծ գլաքարերի վրայով վազող տղաների հաստ ներբանների համաչափ դոփյունը առնելու հետ միաժամանակ, վախեցած գորտի, թե սպիտակ սագի ջրերը ճողփացնելը լսելու հետ միաժամանակ, տիեզերածավալ  երկնքի` կապույտ-ճերմակ ամպերով ջրերի վրա արտացոլվելը նկատելու հետ միաժամանակ, պոմպակայանի ամբողջ ցանկապատի անվերջանալի երկայնքով ծաղկած դդումի դեղին ծաղիկներով խիտ ծածկված լինելը  տեսնելու հետ   միաժամանակ` առաջին անգամ  այլմոլորակայինին տեսավ. փոխնիփոխ,  վազքից ուժասպառ տղաներին էր օգնում: Կողմնորոշող, ճիշտ խորհուրդներ էր տալիս` բացված անցքից անդադար դատարկվող լյարդի գործունեությունը պահպանելու և կարճ նոպաներից զարկվող Հարութին  ուշաթափությունից ետ բերելու համար:

Ուղղաթիռում էլ Հարութի կողքին էր, սենյակում էլ ասաց, որ վախենալ պետք չէ, նրա հետ ոչինչ  էլ  չի պատահի, մինչև ծերություն  կապրի:

Բայց  միաժամանակ  ցանկանում էր, որ Հարութը նաև  տրված հարցին կոնկրետ  պատասխաներ, որովհետև ինքը դրա համար էր ժամանել:

Ոչ  թղթախաղի սեղանի շուրջ գիշեր կարճող տղաներն էին քնում, ոչ էլ բուժքույրն էր որևէ պակաս բանի պատճառով սենյակից բացակայում, կարծես, դիտավորյալ բոլորն էլ ականջներն իրենց կողմն էին պահել, սպասում էին` Հարութի հրաժարվելուն:

Հարութն ստիպված էր  նրանց ներկայությամբ  այլմոլորակայինին ասել, որ ոչ`  չէր ցանկանա մյուս անգամ երկրագնդի բնակիչ լինել:  Սկզբից մի, հետո մյուս աչքից արցունք գլորվեց: Այլմոլորակայինը մատների տաք թմբիկներով մաքրեց  նրա թաց  այտը:

Մինչ այդ, անընդհատ  մի հոգի էր,  բայց գնալու պահին կարծես նրա միջից մեկն ընկավ, դարձան երկուսը: Ասաց, որ օգնականն է, որպեսզի  գիշերը անցանկալի միջադեպեր չպատահեն,  ապահովության համար կմնա Հարութի հետ:

Օգնականը  ծնկին դրած թղթապանակի թերթերին  գրառումներ էր կատարում: Միաժամանակ  շատ էին խոսում: Հարութը չէր  խաղաղվում: Գիշերն անքնությունից չտանջվելու համար` օգնականը թուղթ, գրիչ տվեց, որ ում ցանկանա` նամակ գրի:  Ասաց, որ դրանից  հանկարծ չվախենա, շատերին է թուղթ-գրիչը հոռետեսության հասցնում, սակայն Հարութի հետ ոչինչ էլ չի պատահի, համարյա մինչև միջին տարիքը կապրի:

Հարութը զարմացավ` ինչու՞ «միջին տարիքը», էն էլ համարյայով, այդ ի՞նչ  տարիք է  որ: Ավագ  այլմոլորակայինը մինչև խոր ծերություն է խոստացել: Ասաց, որ թյուրիմացություն է, այստեղ սխալմունք կա,  գուցե  խոսակցություններ են եղել, որին օգնականը  չի մասնակցել, այդ պատճառով էլ շփոթի մեջ է ընկած, լավ չգիտի ճշմարտությունը: Ինքը հենց հիմա կամենում է  այլմոլորակայինի հետ հանդիպել:

Օգնականը բացատրեց, որ նա  արդեն ճանապարհին է, այնքան էլ ճիշտ չէ` տագնապի մեջ գցել, տեղ չհասած ետ կանչել: Հազար ու մի բան կարող է մտքով անցնել, սպասել է պետք` առավոտյան գա, Հարութն ինչքան ուզում է հարցեր կտա, կխոսի նրա հետ, կշտկեն   տհաճություն պատճառող  խնդիրները:

Հարութը  գիտեր`  միևնույն է, գիշերը  կողքից կողք  տրորվելով  է անցկացնելու,  միայն բացվող օրվա լույսին վստահելով կարող է քնել: Օգնականի` նամակ գրելով  գիշեր կարճելու   առաջարկությունը   վատ  միտք չէր:

Անկյունի սեղանին  թղթախաղով զբաղված տղաներն  ընդհատեցին  պրեֆերանսը,  ետ ընկան աթոռներին,   ծագած վեճը լրիվ ուրիշ բանի  պատճառով էր, սկզբում  սպիտակ խալաթի խորը  կտրվածքից նշմարվող կանգուն ստինքներով բուժքրոջ, հետո էլ  ահազանգով  տագնապած սենյակ հասած բժշկի հետ էին Հարութի պատճառով  անընդհատ անհասկանալի լեզվով   շատ բարձրաձայն վիճում:

Հարութին խանգարում էին, որ կենտրոնանա  նամակի վրա: Ցանկանում էր   անվանական նկատողություն անել, զարմանալի բան էր, կորցրեց որևէ մեկի  դեմքը պատկերացնելու կամ բառերով արտահայտվելու ունակությունը: Նրանց հիշելու համար ինչքան էլ դեմքերն օժտում էր իրեն հայտնի` արևահար, քամուց դաբաղված` սև  նշաններով`  ձգտելով  այդպիսի հատկանիշներով տեղը բերել տղաներին, միևնույն է, ոչ  մեկին  չպատկերացրեց: Մտքում չէր կարողանում ճանաչել անգամ, ամենավերջում տեսած դեմքը, նույնիսկ` բժշկին, որ հենց նոր սենյակ էր  մտել,   դաստակը բռնել` անհանգստացած զարկերակն էր որոնում:

Ոչ մեկի վրա դեմք չկար:

Օգնականը միջամտեց, ասաց, որ Հարութը իզուր ժամանակ և ջանքեր է վատնում` շուրջը եղածներին հիշելու կամ նրանց խոսակցությունը  հասկանալ  փորձելու   համար, ավելի  խելամիտ կլիներ` քանի լույսը չի բացվել, ավարտեր նամակը:

Հարութն առաջին տողը կարդաց, հասկացավ, որ կնոջը չէ` վարորդի աղջկան`  իրենից տարիքով փոքր   Նորային է  գրում…

Այստեղ համատարած ձյուն է : Մեր   շրջանակաձև  ակոսով օղակած դիրքերից  և խորը ձյան միջից հղի կնոջ մերկ փորի նման դուրս է ցցվել վերցված քաղաքը:

     Այստեղ հարցերը, պատասխանները նույնն են, անգամ` դեմքերը, թռչունների չուն, բնության բոլոր անցքերով անցնող օդի հոսելը,    փողոցներով քշվող ցելոֆանե սև տոպրակները, թափառող սևազգեստ  որբևայրի կանայք, ամեն բան, մեկը մյուսի կրկնակն է, ողջ գրաված քաղաքը արձագանքի նման կրկնվում է ինքն իր պատկերով ևս  մի քանի  անգամ

     Հետո շատ խորը ձյուն եկավ, անշշուկ լռություն է ամենուրՕգնիր ինձ, ասա` ի՞նչ է մեր սերըես գիտեմ` ասես դեռ կանաչ այն ցորենի դաշտը լինի, որտեղ մի անգամ մեջքիդ տակ տափակեցրած հասկի ցողունների վրա մերկ կանգնած, խոշորացած աչքերդ լիալուսնին հառած, իմ հաջորդ տիրելուն սպասելով` շնչասպառ էիր լինում, ասես` երկնքում թռչող գորգի վրա լինեիր:

Մենք պետք է խոսենք, որովհետև երբեմն այս գավառական քաղաքի երեքչորս բարձրահարկերն էլ

 

Հարութը հանկարծ դռան սաստկացող  թակոց լսեց: Անտանելի աղմուկի պատճառով դադարեցրեց գրելը: Ուզում էր հասկանալ` այդ ինչ բան էր` ոչ ժամանակ առ ժամանակ քաղաքի տակ արթնացող երկրաշարժը, ոչ էլ  անձրևաջրերի հետ խոնավ լեռներից պարբերաբար գլորվող քարերն էին ունակ այդ ուժով երերացնել իր մահճակալը, կարծես` դաշտային խորդուբորդ ճանապարհով մեքենան հատակը քարերին քսելով գնար:

Աստիճանաբար գլխի ընկավ, որ ոտքի եղունգների տակից մինչև մազերի ծայրը, ամեն մի բջջի մեջ  սիրտն է այդպես կանգնում, հետո նորից մեկեն սկսում շրմփալով դմփդմփալ…

Սակայն օգնականը, որ այդ ամբողջ ժամանակ կողքին էր նստած, Հարութին ասաց, որ նա միայնակ չէ, հուսադրեց` չվախենալ, շարունակել նամակը, նրան վերապահված է երիտասարդությունը, ոչինչ էլ չի պատահի:

Հարութը բնական պահանջը թեթևացնելու համար միզեց բուժքրոջ վերմակի տակ մտցրած տափակ  գիշերանոթի մեջ:

Զարմացավ («Հիմա էլ`  միայն  երիտասարդությունը»): Ինչպե՞ս թե` երիտասարդությունը, անընդհատ  կարճացնում  է: Էլ չլռեց, խոսում էր, բուժքույրը օգնականի թիկունքից Հարութին սաստելու համար մատը շուրթերին դրեց, որ զայրույթով չխոսի:

Հարութը ոչ մի բան  չէր  նկատում: Լռեց միայն, երբ սառնարանն աշխատեցնելու համար ռելեն շրխկաց: Սակայն քիչ անց, նույն տոնով, օգնականից պահանջեց, որ անմիջապես այլմոլորակայինին կանչի:

Օգնականը բացատրեց, որ  արդեն ուշ է, այդ ժամին այլմոլորակայինը չի աշխատում, այնքան էլ ճիշտ չի լինի` ժամանակից դուրս նրան անհանգստացնելը: Ցավոք, վաղն էլ կիրակի է, պարզ չէ` այցելություններ կկատարի՞, թե կգերադասի հանգստանալ: Եթե վերադառնա, թող Հարութը հանգամանորեն խոսի իրեն հետաքրքրող բոլոր հարցերի շուրջ, ինքը չի կարծում, թե ուշ  կլինի:

Հարութը հունից ավելի ելավ, երբ «հանգստանալ» արտահայտությունը լսեց, ուրեմն  նա դեռ կիրակնօրյա հանգիստն էլ պիտի վայելի, երբ  իր նկատմամբ ճակատագրական անարդարություն է  կատարվում և  երբ  որ այնտեղ` հեռավոր մոլորակի  վրա էլ  իր հանդեպ  այդքան  գութ ունեին,  գնահատում  և ուշադիր էին:

Օգնականն ասաց,  որ ինքը հավատում է` Հարութը  բոլոր անորոշությունները  վաղը կպարզի նրա հետ, խորհուրդ տվեց` նամակը շարունակել, որովհետև ուր որ  է լուսանալու է, պետք չէ ասելիքը կիսատ  թողնել, գրելով  էլ կխաղաղեցնի զայրույթը:

Օգնականը ոչ մեկին չխնդրեց, գնաց-եկավ, սառնարանից ջուր  բերեց: Մի ձեռքով, ծորացող կաթիլները վրան բերնեբերան լցված,  թաց շիշը բռնած,  մյուս ձեռքով` Հարութի ծոծրակի  տակից գլուխը բարձրացրած, բուժքրոջ հետ   խոսելով` խմեցնում էր: Հարութը, սառցի բյուրեղները մեջը, հինգ-վեց լիտրանոց քրտնաթոր պլաստիկ շշից հո չէր խմում, հո չէր խմում, խմում-խմում էր, ջուրը չէր վերջանում:

«Վաղը կգա»,-  մտքում ասածը ուղեղի մեջ լսեց Հարութը:

Մինչև նորից գրելուն անցնելը` երեքով շատ էին  խոսում: Հետո  շարունակեց նամակը:

     Արծաթ գիշերքարայծեր` ետառաջ գնալգալով, նրանց  հարվածներըվերցված քաղաքը` ջրծաղիկի նման նրա վրա բացված  բոլոր անցքերը, ձյունախառն փոթորիկը անցնում է նրանց միջովՁորերը` հոսող կապտավուն մշուշը, նրա մեջ դժվար է նշմարվում որևէ բան…: 

 

Ընդհատեց գրելը` կարևոր մի շունչ խուլ հեռվում էր: Ինչքան երկար էր նրա մասին Նորային  գրում, այնքան ավելի անբնական էր թվում նկարագրածը…

Հարութը չկարողացավ շարունակել` առաստաղից կախված մերկ լամպի  կարմրավուն լույսը  ճերմակ   փայլատակումներով  ծածկվեց,  դիմացի պատին դդումի անհամար, պայծառ դեղին  ծաղիկներ տեսավ:

«Արևի շողերն են,- մտածեց,- լավ օր սկսվեց»:

Սակայն մի քանի ակնթարթ չէր անցել` դարձյալ մթնեց:

Հարութին թվաց, որ եղանակին հետևելու համար, հավանաբար, բուժքույրը, թե տղաներից որևէ մեկը շերտավարագույրն  է բացել-փակել: Եթե լուսացած չլիներ, օգնականը իրենից չէր վերցնի նամակը և հայելու դիմաց  հագուստը կոկելով` չէր պատրաստվի գնալուն:

Հարութը գիտեր, որ արդեն լուսացել է, սկսեց  այլմոլորակայինին սպասել` թեկուզ կիրակի է, սակայն վստահ է` ուր որ է կգա, հանգստյան օր չի վերցնի, անհնար է, որ լքի,  որովհետև  հեռավոր  խոշոր մոլորակի վրա հատուկ նշանակություն էին տալիս իր անձին և առանձնակի վերաբերմունք,   խիղճ  ունեին իր կյանքի նկատմամբ:

Որովհետև տիեզերքի մեջ` երկինք-գետնի արանքում, նկատել էին Հարութին ընկած`  ինչպես ավազահատիկի չափ փոքրիկ մի կետի, առանց օգնության չէին թողել:

Սակայն Հարութին զարմացնում էր` սենյակի դարձյալ սաստիկ  մութ լինելը, միաժամանակ, դիմացի  պատի դդումի բազում թանձր դեղին ծաղիկներով ծածկված տեսնելը:

Պահանջեց, որ բացեն պատուհանի շերտավարագույրը: Դարձյալ հրե գունդը ներս ընկավ, դեղձանիկագույն անհամար լուսեղեն պղպջակներ լողացին աչք ծակող կայծկլտոցով:

Հարութը փայլատակող ճենապակե սպիտակ լույսի մեջ այլմոլորակայինին նկատեց. մահճակալին `ոտքերի տակ էր նստած, նա մատը տարավ շուրթերին, հասկացրեց, որ խոսել պետք չէ:

Հարութը միաժամանակ զգում էր, որ նաեւ մութ է, որովհետեւ դեմքին ոտք ու թեւերով մի բան դիպավ, մտածեց, որ կարող էր միայն թանձր խավարի միջով թռչող խոշոր `արագիլի չափ գիշերաթիթեռի հպում լիներ:

Շրջվեց դեպի պատը: Լռություն իջավ:

Արդեն տասնհինգ րոպե էր `արութը լքված, կողքի վրա դարձած, ընկած էր խոշոր լեռան տակ, ոչ ոք չկար. տասնհինգ րոպեում մարմինը ցամաքել, մինչև վերջին կաթիլն արտահոսել էր, չորս կողմը լճակ էր գոյացել:

Ամենուր լռություն ր իջել `թե լեռան ստորոտին, թե գագաթին, նե նրանից էլ վեր. նույն լռությունն էր:

    Հայրս տասներորդ դասարանի շարադրությունների տետրերն էր ուղղում, Մելանը կանգնել էր սեղանի առաջ` մի ոտքը կարճ էր մյուս երեք ոտքերից, տակը` ծալծլված թուղթ էր դրված, անընդհատ պնդում էր․ «Գնանք խոսենք, գնանք խոսենք»։

Գրիչը դրեց, կիսաբաց պատուհանից լսեց-լսեց փողոցի աղմուկը, հետո ելավ տեղից։

Սկզբում չէին թողնում` ես էլ գնայի, քիչ անց անուշադիր եղան։

Մանուկը ծխելով` գունավոր գիրքն էր թերթում, հեռուստացույցն էլ միացրած էր։

Ասաց․ «Մտքներիդ բան եք դրել, որ էսպես տնով-տեղով եք եկել»։

Մելանն ասաց․ «Խոսելու ենք եկել։ Գոնե մեզ պատմիր` ի՞նչ է կատարվել` խոսես կթեթևանաս»։Ասաց․ «Թող մնա ուրիշ անգամ, գնացեք քնելու` հիմա դրա ժամանակը չէ»։Մելանը` թե․ «Դուրս է գալիս` մեզ չես վստահում, բերանդ չի բացվում` մի բառ ասես»։ Հեռուստացույցը անջատեց։

Հայրս էլ էր պնդում, որ այնտեղ մի բան է պատահել, ինքն էլ չէր հասկանում` ինչո՞ւ է մեզանից թաքցնում։ Ավելի համառ դարձյալ պնդում էր․ «Ուրեմն` այդ ինչ բան էր կատարվածը, չէ՞ որ տեսել ես»։

Հատակին` ճերմակ, մեծ գլխով լուսամփոփն էր վառվում, չհասնող լույսի ստվերոտ տեղից գիշերաթիթեռներ էին գալիս, խավոտ թևերով թշշոցով զարկվում էին տաքացած ապակուն։

Նորից ասաց․ «Ոչինչ էլ չի կատարվել», որ ինքը ոչինչ էլ չի տեսել։ Ասում էր․ «Թող մնա, ավելի հարմար ժամանակ կխոսենք»։

Հեռուստացույցը միացրեց, իմ ներկա լինելը սրտովը չէր, ասաց․ «Ձեն-ձենի տվել, եկել եք, էն էրեխուն ինչի՞ եք բերել»։

Բայց ես գիտեի, որ արդեն մեծ էի, թաքուն փորձել` երեք օր բերանս ոչ հաց, ոչ ջուր էի դրել, դիմացել էի։ Լավ գիտեի` եթե ուզեի, էլի կդիմանայի։ Պատրաստվում էի` հաջորդ գնացողների հետ ես էլ ճանապարհ կելնեի, այնտեղ ով էլ դիմավորեր, ում էլ տեսնեի, վստահ էի` ինձ ոչինչ էլ չէր պատահի։

Նա հունիս ամսին էր կամավորական ջոկատների հետ գնացել․ երեք օր էր մնացել, վերադարձել, այլևս ոչ ոքի հետ չէր խոսում։

Հաջորդ գիշերը հայրս ու Մելանն էլ չգնացին` նրա երեկվա լռության համար։ Ոնց որ վռնդելու պես դուրս էր արել իր սենյակից` վեց օր էլ ամեն գիշեր ուզում էին դարձյալ գնալ` ձգձգում էին։

Առավոտից իրիկուն անընդհատ պառկած էր լինում մահճակալին, երբեմն էլ ամբողջ օրը քայլում էր քաղաքի փողոցներով․ ներքևի թաղամասերից մեկում հայրենադարձները սրճարան ունեին` միշտ լավ երաժշտություն էր լինում, մեկ-մեկ էլ նրանց մոտ էր գնում, երբեմն էլ` խոհանոցում ճաշելիս դադարեցնում էր ուտելը, քունքն էր տրորում` կարծես այնտեղ մի բան լիներ ընկած։

Չորս անգամ փորձել էի մտնել հայացքի մեջ, աչքերի տագնապի վրա չէի գնում, հայրս պատմել էր, որ նրանցից էլ հեռու` ներսի մեջ, մի բան կա, ուզում էի` այդ մի բանը գտնել։ Չորս անգամն էլ մեր հայացքները տարբեր դիրքերից սևեռված իրար էին նայել, կարծես մեզանից մեկը չղջիկի նման գլխիվայր` առաստաղից էր կախված, թարս ու շիտակ էինք միմյանց տեսնում։

Ութերորդ օրը երեկոյան մի ակնթարթում մահացավ` թույն էր խմել։

Հետո միանգամից` հարևանները, բժիշկները, բարեկամները, միլիցիոներները, լցվել էին շոգի մեջ․ բոլորով միասին խոսում էին, բոլորով միասին լացում․ Սկզբում` թույլ, հետո քանի գնաց` սաստկացող գվվոց սկսեց արձակել տունը` պատերով, շատերը ձայնը չլսելու համար տեղներն էին փոխում` չորրորդ հարկից անընդհատ բակ իջնել-ելնելով։

Դրանից էլ չէի վախեցել` ոսկորներս լցվեին մսով, մի գիշեր կփախչեի տանից, հաջորդ գնացողների հետ ես էլ հեռավոր ճամփաներ կելնեի։

Արդեն կարողանում էի` զարկող փոթորիկի տակ անվհատ, նույն դիրքով, ականջս օտար եզերքի ձայներին, գիշերվա մեջ մինչև լուսաբաց անծպտուն, անշշուկ նստել։

Գիտեի` ճանապարհներին ում հետ էլ հանդիպեի, ինձ ոչինչ էլ չէր պատահի։

Երբ թաղումից վերադարձանք, հորս այդ ժամանակ դեռ կաթվածը չէր խփել։   Մելանն ինձ վրա զայրացավ։ Միջանցքի սեղանին դրված ակվարիումի աբսենթի կանաչին զարկող ջրի մեջ լողացող ոսկե ձկնիկին գետն էի թողել, ավելի զայրացավ, երբ ասացի․ «Հո չէր կարելի Մանուկի հոգին ակվարիումում պահել»։

Ասաց․ «Ապուշ, չհամարձակվես ինձ Մել ասել»։ Նրա հետ այնքան մտերիմ Էի, որ դեռ ցածր դասարաններից, անունը միշտ, ամենալավ ընկերներիս` թաղի տղաների անվան նմանությամբ կրճատում` «Մել», երբեմն` «Մելո», «Մե», երբեմն էլ հորս առոգանությանը նմանեցնելով` «Մելանիա» էի ասում։

Չնայած` տղամարդկային անուններով կոչելուն, խոսակցական բարձր ձայնից շփոթվող` ընդգծված կանացի բնավորություն ուներ։ Դեղձանիկի նման երգը բերանի մեջ էր պահում, կար անելիս  հարևան սենյակից ոտքի «Պոդոլսկ» մեքենայի միալար թփթփոցի հետ, անընդհատ օրորոցայինի խաղաղեցնող մեղեդիներ էին լսվում։

Գերեզմանատնից վերադառնալուց հետո, երբ օրվա լույսը սկսել էր գույնը փոխել, արևմուտքի կողմից ստվերները մեծ գետի վրայով անցնում, քաղաք էին լցվում` հորս կաթված էր խփել։

Մայրս էլ բժիշկների հետ` շտապ օգնության մեքենայով հիվանդանոց տարան։

Մի ամիս անցավ, երկու քրտնած սանիտարները ետ բերեցին, պատգարակը թեք պահեցին, կոճղի նման անշարժ մարմինը գլորվեց մահճակալին․ գնացին։

Լեզուն բամբակի պես ճերմակել, խոշորացել էր, բերանի մեջ չէր տեղավորվում, ոչ էլ խոսք էր կարողանում ասել։ Մեզ վրա բռնած, կլորացած` ճենապակու պես ճերմակած սպիտակուցներով աչքերի անթարթ, միապաղաղ հայացքից էլ պարզ չէր` մեր ասածները լսում կամ թե հասկանում է։

Հենց այդ օրն էլ նրան մեղադրեց Մանուկի մահվան համար։

Ասում էր․ «Եթե լավ հայր լինեիր, եթե տունդ այդքան անպաշտպան չլիներ, ինչպե՞ս էր փորձանքը մոտենալու, մի՞թե քո տղան այդքան հեռու կգնար` նման անորոշ ճանապարհ անցնել բոլորին չի տրված,- ասում էր,- լավ, վերադարձավ, հետո թող թույլ չլինեիր, շքեղ մեքենայի, որևէ հարստության անուն տալով` կապեիր աշխարհին, պահպանեիր մեր առաջնեկին»։

Նորից քաղաքային թատրոնից կնոջ անուն էր տալիս` համարելով հորս սիրուհին։

Ուշադրությունս շեղելու համար մեխին էի նայում, մահճակալից քիչ վերև` մերկ պատի վրա  մեխ կար։

Չնայած` թատրոնի պետականի կոչում ունենալուն, դերասանները` բոլորն էլ սիրողներ էին։ Հայրս  հատկապես  Շեքսպիրի բեմադրություններում էր նախընտրում հանդես գալ։ Նա` սիրուհի ասելով, դերակատար գեղեցիկ կանացից մեկին նկատի ուներ։

Վերահաս դժբախտության պատճառն էլ` հենց դերասանուհու հետ մեր ընտանիքի նկատմամբ գործած մեղքն էր համարում։

Հայրս ուշաթափվեց, երեք ժամ ուշաթափված մնաց։

Դրանից էլ չէի կոտրվել, դարձյալ ոչ մի բան չէր վախեցնում` ճանապարհ դուրս գալու գիշերվան էի սպասում, արդեն կարող էի օրերով քայլել լեռնային սառնամանիքների, անստվեր տափաստանների տոթի միջով, գիտեի` ծնկներս կդիմանային, ընդառաջ կգնայի դիմավորողին, ով էլ լիներ, կհանդիպեի նրա հետ ու ինձ ոչինչ էլ չէր պատահի։

Հորս ուշաթափությունից հետո նրան` ոչ կրճատ անուններով, ոչ էլ «մայրիկ» էի կարողանում ասել։ Եթե խոսելու համար ցանկանում էի դիմել` այնքան էի սպասում, մինչև շրջվեր կամ մեր հայացքները հանդիպեին։

Հետո սկսեց խմել․ մտնում էր Մանուկի սենյակը, երկար մնում։

Անընդհատ, ետուառաջ տալով, դիտում էր տարբեր տարիների ընտանեկան տեսախցիկով նրան նկարահանած տեսաֆիլմերը։ Կադրը կանգնեցնում էր ծոծրակին։

Դարձյալ խմած էր, կծվահամ ալկոհոլի հոտը ծածկելու համար թունդ օծանելիք էր օգտագործում, երբեմն անհնար էր լինում նրա հետ նույն տեղում գտնվել։

Հարցրեց․ «Ինչի՞ց էր ծոծրակի ճանկռվածքը»։

Չէր կարողանում հասկանալ առաջանալու պատճառը։

Ասում էր․ «Եթե քերծվածքը թույնի հետևանքով լիներ, այդ դեպքում պիտի ընկներ, քունքը, ճակատը կամ այտը վնասեր,- ասում էր,- մեր պարագայում թույնն այնքան ուժեղ էր եղել, որ ակնթարթազարկ մահ էր իջել, չէր էլ հասցրել ընկնել` ոնց աթոռին նստած էր եղել, այդպես էլ մնացել էր,- ասում էր,- կարող է` դիակը վերցնելիս շտապ օգնության բժիշկները կամ միլիցիոներները գործիքներով կամ եղունգով են անզգույշ խփել»։

Ենթադրություններն անհավանական դարձան, երբ խոսեց այն օրվա հերթապահ` շտապ օգնության բժիշկի, միլիցիոների հետ։ Փորձագետի նկարած լուսանկարն էին ցույց տվել` ծոծորակին եղունգի կամ ճանկի հետք չէր եղել։

Իսկ ինձ դարձյալ ոչ մի բան չէր վախեցնում, փախուստի ժամին էի սպասում։ Մթան մեջ բաց պատուհանից դեռ լսվում էր քաղաքի աղմուկը, սայլերն ուշացումով, դաշտից սպիտակակապտավուն շեղջերով կաղամբագլուխներ էին տեղափոխում։

Այսօր կեսգիշերին գնացողների հետ ճանապարհ էի ելնելու` լուսաբացին տանից արդեն այնքան հեռացած կլինեի, որ անգամ, արևածագին քաղաքի կայարան մտած շոգեքարշի արձակած սուլոցը չէի լսի թիկունքից։

 

    Ամբողջ գիշերը չէինք քնել: Այդ գյուղի երկու հյուսնն ու երեք օգնականները մինչև լույսը բացվելը, երկու դագաղ էին պատրաստել:

Ամեն ինչ մանրամասն քննարկել էինք և ամեն մեկն իր անելիքը հստակ գիտեր: Երբ մթի մեջ լույսի ճերմակը նշմարվեց ու դեռ տաք չէր, այդ գյուղից մեկը` սառցակալած գետինը թխկթխկացնելով, գանգուր, հողատարած մառախուղի միջով եկավ: Պատի տակ կանգնած, ծխախոտները  բերաններին, տղաներին ասաց. «Տրամադրություններդ ո՞նց է»: Ասին. «Լավ»: Ասաց. «Գիշերը մի դեպք է պատահել, պատմե՞մ»: Ասին.«Պատմիր»: Ասաց. «Ուրեմն, մեր գյուղում մի բիձա ցեղական խոյ ունի, պատահում է գյուղացիք նրանից խնդրում են խոյը` տանում իրենց ոչխարների մոտ: Այսօր գիշեր Բեյբութը, դուք նրան չեք ճանաչի, սուսիկ-փուսիկ մարդ է, քիչ է իջնում գյուղամեջ, ինքն էր տարել, ասում են` առավոտյան խոյը վերադարձրել է, հետն էլ երկու զույգ գուլպա, մի զույգ թաշկինակ է բերել: Ասել է. «Սրանք էլ փեսացուի նվերներն են»: Տղաները չէին ծիծաղում, գյուղացին ասաց. «Ձեզ իրական պատմություն պատմեցի, նվերներն իմ աչքով եմ տեսել»: Տղաները ժպտացին: Գյուղացին ասաց. «Դե լավ, ես գնացի, դուք ձեր գործերին նայեք»: Ասաց. «Այսօր առավոտյան ձյուն պիտի գար, ասացի` պետք չէ, այսօր տղաները գործ ունեն, իսկ վաղը, ասացի, թող ինչ ուզում է լինի: Տեսա՞ք, ձյուն չեկավ: Այդպիսի կարևոր գործի, չոր ճանապարհով գնալը լավ է: Թե չէ ձյունից ցեխ դարձած կավահողը կպչում է ճանապարհ գնացողի սապոգներին ու շուտ հոգնեցնում»: Ասաց. «Դե լավ գնամ»: Մենք չպատասխանեցինք: Հրամանատարը ժամացույցին նայեց ու նրանց հետ ռադիոկապի մեջ մտավ, ասաց. «Գալիս ենք»: Թարգմանիչը նրանց խոսացածն էլ թարգմանեց, ասաց.«Նրանք էլ են գալիս»: Համարյա ամբողջ գյուղը դուրս էր եկել մեզ ճանապարհելու և մեր վերադարձին սպասելու: Թաշկինակն աչքերին սեղմած կանանց ու սսկված տղեկների մոտով ու խնձորի այգով անցանք, մտանք երկկողմյա լեռնաշղթաների արանքն ու հարթավայրով, գետին համընթաց` իծաշարուկ իջնում էինք ներքև, վերջից գալիս էր մեր «Ուազ» մեքենան: Հրամանատարը հեռադիտակն աչքերին դրեց, ասաց. «Նրանք էլ են «Ուազով» գալիս»: Երբ խաղողի այգիներին հասանք, մենք բոլորս էլ գիտեինք, որ այդ պահից մտանք աջ կողմի լեռներում թաքնված նրանց նշանառուների նշանակետերի օղակների մեջ ու այդքան երկար ճանապարհն` այնտեղից մեզ տեսնող սուր աչքի հետ միասին պիտի անցնեինք: Խաղողի վազերի մեջ ժամացույցի ճշգրտությամբ պարբերաբար մի թռչուն էր կանչում:

Ձախ կողմի լեռնաշղթայի ամբողջ երկարությամբ մեր գնդացրորդներն ու նշանառուներն էին դիրքավորված ու նրանցից բանակցությունների եկողներն, արդեն «Վիշապաքարի» մոտից մեր նռնականետերի  հսկողության տակ էին: Նրանց հայտնի էր այդ: Իմ առջևից քայլող` մեր ջոկատի արձակագիրը շրջվեց դեպի ինձ, իր ջրամանը գոտուց կախ էր, ինձանից ջուր ուզեց, հետո ընթացիկ ասաց. «Տեսնու՞մ ես ինչ արև է, այսպիսի տաք օր սպասու՞մ էիր»: Չպատասխանեցի: Ջրամանը վերադարձրեց, ասաց. «Առավոտյան պատի տակ, որ կանգնած էինք, փեսացու խոյի մասին պատմող այն մարդը գիտե՞ս ով էր»: Ասացի. «Չէ»: «Էն տղայի հայրն էր: Նրանց մոտ գերի գտնվող երկու տղաներից մեկը ծնողներ չունի, փոքրուց էս մարդը որբանոցից վերցրել է ու որդեգրել: Առավոտ շուտ եկել էր, հարյուր տարվա հնություն ունեցող պատմություն էր պատմում, որ իբրև թե ճանապարհից առաջ մեզ արիացնի»: Խոսելու ցանկություն չունեի, ասաց. «Բայց եղանակի մասին մարգարեությունն ինչ ճիշտ էր, ես դրա մերը, գոնե մի շիշ օղի էլ չէր բերել: Այ քեզ արև, ես հաստատ համոզված եմ, որ նա երկնքի հետ խոսում է»:

Նա խոսելուց «մարգարեանալ», «արիանալ», «երկնքի հետ խոսել», միշտ էլ դրանց նման վերամբարձ բառեր էր օգտագործում ու անընդհատ իմ մեջ նրա հետույքին հասցնելու ցանկություն էր առաջանում:

Մի անգամ էլ, դիրքում կանգնած ժամանակ, բարձրացել էր ժայռի վրա ու գոռացել. «Էհ, հե~յ», երբ նրան հարցրի` ինչո՞ւ էր առավոտ շուտ էշի նման զռում, ասաց. «Էս երկրի սահմանապահ փշալարն եմ: Գոռում էի, որ ներքևում խաղաղ քնեն»: Ասի. «Թիկունքով բաց կանգնել էիր նրանց դիրքայինների առաջ, եթե նրանք խելք ունենային, հաստատ քեզ խաղաղ քուն կուղարկեին»:

Երբ գերի վերցրած նրանց աղջկան անտառ տարանք ու կրակ վառեցինք, աղջիկը խոշոր կաթիլ արցունքներով լալիս էր ու թրջել էր թեզանիքը: Անտառի լռության մեջ, բոլորին լսելի, մոշահավի  ոտքերի տակից ճտտոցով հացենու ճյուղ ընկավ գետնին: Աղջիկը ճչալով, տղաների բազմության միջով վազեց արձակագրի մոտ, ասաց. «Ինչ ուզում եք արեք, միայն կրակը չգցեք»: Թարգմանիչը թարգմանեց, թե. «Նրանց աղջիկն ասում է` իրենց հավատն արգելում է կրակով մեռնելը»: Արձակագիրը նրանց աղջկա վրա գոռում էր, որ հեռանա իրենից: Տղաները գրողին ասացին. «Մեկ է մեզ պետք չէ, իրենց կողմն էլ դրան չի ուզում»: Աղջիկը մեր լեզվով ոչ մի բառ չէր հասկանում, միայն բնազդով նրա աչքերից զգում էր, որ միայն նա կարող է իրեն պաշտպանել: Արձակագիրն ասաց. «Սրան հեռացրեք ինձանից, տարեք»: Տղաներին գոռաց. «Վերջ տվեք, թողեք»:

Անտառի բացատի ձյունը շուրջանակի ծեծված` ոտնահետքը ոտնահոտքի վրա դաջված էր: Տղաները եկան, մոտեցան արձակագրին, ասացին.«Մեր ջոկատի  կողքիդ կռվող Մոսոյին հիշիր, նրան իրենք ի՞նչ էին արել»:

Արձակագիրը եկավ, կրակի ու ճերմակ գուլպաների վրա կարմիր ու կապույտ անհամադիր գույների երիզներով, խոշոր արցունք-արցունք լացող աղջկա և նրանց մեջտեղը կանգնեց, ասաց. «Ամենասարսափելին էն կլինի, երբ կսկսեն թշնամու մեռածների ոգիները մեր մեջ բնակվել»: Տղաները նրա բարդ ասածը հասկացան, ես էլ հասկացա, բայց մեջս նրա հետույքին հասցնելու ցանկություն էր առաջացել: Հետո մեզանից շրջվեց, համարձակվեց` ձեռքն ինչպես ազջիկների ուսին են դնում, դրեց նրանց աղջկա ուսին, ասաց. «Դիմացիր, քեզ դիմանալ է պետք»: Թարգմանիչը թարգմանեց, թե նրանց աղջիկն ասում է.«Եթե պրծնեմ ու տուն էլ վերադառնամ, ես չգիտեմ` էսպես վախենալուց հետո ես կապրե՞մ»: Արձակագիրը նրան հայհոյեց, ցուցամատով ուսը բզեց, գոռալով ասաց. «Ի՞նչ պահանջ դնելու մասին է խոսքը: Կգնաս, կբնակվես երկնքի հետ խոսող էն գյուղացու տանը, որ տղային մի տարի է տարել են, կտեսնես այդքան երկար ժամանակ, անսահման վերևի հետ առավոտից իրիկուն խոսելով ապրել հնարավո՞ր է»: Կրակը ձյունով հանգցնելուց հետո նրան հարցրինք, ինչո՞ւ այդպես արեցիր, բոլորի ներկայությամբ հայտարարեց. «Որոնեցի, մեջս ատելություն չկար»:

Այսօր գիշեր էլ, երբ այդ գյուղի երկու հյուսնն ու երեք օգնականները մինչև լույսը բացվելը դագաղ էին պատրաստում ու հետո, երբ լուսաբացին մոտիկ, լռության մեջ աղյուսե պատի տակից բոլորին հայտնի երկու կրակոցը լսվեց ու գյուղի անտառոտ ու ժայռոտ մասից շնագայլերը սկսեցին լացել ու հռհռալ, արձակագիրը հանկարծահաս տագնապով ասաց. «Արդեն չորրորդ գիշերն է` մոռացել եմ քնելուց առաջ «Հայր մերը» ասել»: Քանի գնում հանդիպակաց կողմերից իրար էինք մոտենում: Հրամանատարը մի անգամ էլ հեռադիտակն աչքերին դրեց, ասաց. «Նրանց թիկունքում, իրենց գյուղի մոտ, շատ հավաքվածներ կան, հարազատները պատանդներին են սպասում»:

Երկու օր առաջ, մեզ մոտ գտնվող գերիների անձնական փաստաթղթերի համարներն էին հաղորդել նրանց ու փոխանակության օր նշանակել: Գերիների կենդանությունը հավաստելու համար, ասացինք. «Խոսեք ձեր հարազատների հետ»: Խոսեցին: Նրանք այնտեղից ասացին. «Ճիշտ է, մերոնք են»: Հրամանատարն ասաց. «Երրորդն էլ կա, աղջիկ է»: Նրանք ասացին. «Երրորդը մեզ պետք չէ»: Հրամանատարի ճակատին քրտինքի կաթիլներ կային, ասաց. «Քսանմեկ տարեկան աղջիկ է»: Թարգմանիչը նրանց ասածը թարգմանեց, թե. «Ուզում է տաս տարեկան լինի»: Նրանք իրենց մոտ գտնվող մեր երկու գերիներին հերթով ռադիոկայանի խոսափողը տվեցին: Մեր կողմից գյուղացին խոսեց. «Հա, Տիքուշն է, ես եմ, ես: Մի վախենա տաք է լինելու, կտեսնես, վաղը չէ մյուս օրը ձյուն չի գա: Ձյուն պիտի գար ասացի պետք չէ»: Հետո հիշեց, ասաց. «Հլը մի հատ Վահրամ բիձա ասա»: Ծիծաղում էր. «Հի, հի, ինքն է, Վահրամ ասել չգիտի, մեծացավ էլ, մեր հարևան Վահրամ բիձային Վայրամ էր ասում, ինքն է, հի, հի ինքն է, տոշնի ինքն է»:

Ծիծաղից արցունքոտ հազաց, սպիտակ երկար մորուքը սղալեց, խոսափողի կոճակը դարձյալ սեղմեց, ասաց. «Ձյուն չի գա ու այդ օրն էլ հավքը երգելու է թփերի մեջ: Հավքը կերգի, իմացա՞ր»: Մենք հավաստիացանք, նրանց ասացինք. «Մերոնք են»:

Հետո նրանց հետ ճակատ ճակատի, ծխել-ծխելով, գետին համընթաց եկանք, մի քանի  դար ու փոսեր էլ անցանք ու կանգնեցինք դեմ ու դեմ: Բարևեցինք իրար: Ասացինք.«Լավ կլինի միմյանց թույլ տանք, դաշտերը մշակենք: Գյուղացուն ապրել է պետք»: Համաձայնությունը երկուստեք էր: Երկու` մեր ու նրանց հրամանատարները դաշտային պայուսակներից քարտեզները հանեցին, կարմիր մատիտով նշումներ արեցին: Հետո ասացին. «Բերեք գերիներին փոխանակենք»:

Նրանք իրենց «Ուազից» երկու դագաղ հանեցին, մենք էլ` մեր ու գետին չէ, դագաղներին էլ չէ, իրար էինք նայում: Մեր ու նրանց հրամանատարների կրծքներից աջ ու ձախ կողմյա լեռների հետ գործող ռադիոկապի հաղորդիչներն էին կախված, նայած թե նրանք ինչ հրաման կտային: Գյուղից մեզ հետ եկած` գերիներին ճանաչողներից մեկը  դագաղը բացեց, նայեց ու ասաց. «Հա, մերոնք են»: Մեր բժիշկը ձեռքի ափի երեսը կպցրեց մահացածի հենց թևատակի վերքին, արյան բարակ շիթի հետ նիհար կողոսկրերի վրայով իջավ մինչև տրուսիկը, ասաց. «Երկու ժամ էլ չկա, ինչ գնդակահարել են»,- ասաց. «Նրանք մեզ են խաբել, մենք էլ` իրենց»: Վերադառնում էինք, խաղողի վազերի մեջ հավքը  դեռ կանչում էր ժամացույցի պարբերական ճշգրտությամբ: Մեզ հետ եկող` դիակները զննող գյուղացի բժշկին ասի. «Ուզում եմ այդ ձայնը մտապահել, էդ ի՞նչ թռչուն է կանչողը: Տարվա այս եղանակին դժվար թե բու լինի»: Ասաց. «Բու է, բա ինչ է, բուն տաք երկիր չգնացողներից է: Չգիտեմ, մոշահավն այդպիսի ձայն հանու՞մ է»:

Դեռ ձմեռ էր, բայց տաք, պայծառ ու արևոտ օր էր:

 

Երբ Բենոն պատերազմից հինգ օրով արձակուրդ եկավ ու գնում էր Գառնիկենց տուն, մենք էլ նրա ետևից էինք գնում և ամբողջ թաղով մտածում, որ նրա հաջորդ գործը լինելու է Վալերի Բաղդասարովին սպանելը: Ինչքան էլ Վալերի Բաղդասարովը շտապել ու լուսադեմին ավտոտնակից հանել էր «ժիգուլին» ու Ալիսի հետ հեռացել քաղաքից, մենք գիտեինք, որ հատուկ նշանակության ջոկատում ծառայող Բենոյի համար մոտոցիկլետը նստելն ու մի րոպեում նրա ճանապարհը կտրելը մեկ է լինելու: Մենք դռանը սպասում էինք, նրա հետ չմտանք Գառնիկենց տուն: Տասներորդ դասարանցի` թաղի ամենագեղեցիկ աղջիկը թույն խմեց, քիմիայի ուսուցիչը կախվեց, նրանց տուն էլ չգնացինք: Դռանը բալենու տակ սպասում էինք, բայց Գառնիկի` Բենոյի հետ խոսակցությունը, բառ առ բառ գիտեինք: «…Գոտկատեղից ներքև մարմինը որ չաշխատի` ձեռնասայլակի վրա ընկած մնալ, դրանից վատ բան չկա… անճարությունն ավելի վատ է, թախիծը` առավել, դրանից վատ բան չկա, ավելի անտանելի է, երբ թախիծ էլ չկա, բայց գիշերները բուն վայում է… Տունը լքած կնոջ բնակարանում խորհրդավոր ձայներ կան: Ճանճն է ընկնում թանով ամանի մեջ:  Պահարանում կախված վերնաշապիկի կոճակն է կտրվում: Մոմն է հանգչում, երբ աներևույթ թռչունների ստվերները, աքաղաղի առաջին կանչից վախեցած, հեռանալու ժամանակ թևերն են թափահարում…»:

Բենոն դուրս եկավ: Գնում էր տուն: Մենք դարձյալ նրանից ետ էինք, նայում էինք կարճ խուզած գլխի` գագաթի երկու մազապտույտներին, գայթում էինք ինչի վրա պատահեր ու մտածում էինք, որ գնում է զենքը կապելու և մոտոցիկլետը հանելու: Փողոց դուրս եկած, լվացքաջուր թափող կանայք նրա դեմքի վրա տեսածից ազդված` գոգնոցները սեղմում ու անձայն, արցունքոտ լացում էին: Նրան դեմ հանդիման եկող տղամարդիկ աչքերի մեջ էին նայում, իրենց բարևի պատասխանը չակնկալելով, հայացքները հողին, գլուխները կախ անցնում էին: Հինգ րոպեում մեր ամբողջ քաղաքն արդեն գիտեր, որ Բենոն վերադարձել է ու Գառնիկի տնից գնում է իր տուն: Նա ներս մտավ, մենք բակում սպասում էինք: Երկար կանգնել էինք, Բենոն մոտոցիկլետը չէր հանում: Նրա եղբոր տղային` Սահակին ասացինք, «Գնա տես` ի՞նչ է անում»: Սահակը վերադարձավ, ասաց. «Ուզում է բվին սպանել»: Մենք շփոթվեցինք,  չէինք խոսում, հետո հարցրի. «Ի՞նչ բու»: Ասացինք. «Այդ ի՞նչ բու է, որ ոչ ձայնն ենք լսել, ոչ էլ տեսել ենք»: Սահակն ասաց. «Թխկիների պուրակում  ծառի վրա է ապրում, գիշերները կանչում է»: Փորձեցինք հիշել, մեզանից ոչ ոք նրա ձայնը չէր լսել:

Մտածեցինք, որ Բենոն մինչև բվին սպանի ու մոտոցիկլը դուրս հանի, Վալերի Բաղդասարովը Ալիսի հետ  երկար տարածություն անցած կլինի, ու Բենոյի համար նրա ճանապարհը կտրելը դժվար կլինի: Մյուս կողմից էլ լրագրերից ու հեռուստատեսությունից գիտեինք, թե թշնամու թիկունքում Բենոն ինչ էր արել, ու  Վալերի Բաղդասարովը, որտեղ էլ թաքնվի, Բենոն նրան ծակից կհանի: Ու սկսեցինք թերթերի ու հեռուստատեսության հաղորդումները, մանրամասնորեն հիշելով, վերապատմել: Հետո մեկն ասաց. «Էս ինչու՞ դուրս չի գալիս. հիմա բժիշկն ու Ալիսը, ո՞վ գիտե, ու՞ր հասան»: Սահակին մի անգամ էլ ուղարկեցինք տուն: Սահակը վերադարձավ ու ասաց. «Սպասում է արևը լավ վեր գա ու օրը պայծառանա»: Զարմացած ու շշմած էինք: Հարցրի. «Ինչո՞ւ»: «Մեթոդ է, կռվելու այդպիսի ձև կա»: Սահակին հարցեր չէինք տալիս, իրար հետ էլ չէինք խոսում: Մեր հանկարծակի շփոթը ցրելու համար Սահակն ինքը խոսեց. «Լույսի մեջ է բվի տեսողության գաղտնիքը, արևն ինչքան տաք լինի, այնքան ուժեղ կդաղի բվի աչքերն ու նրա կուրությունը կատարյալ կդարձնի»: Մեր հայացքները դես ու դեն էին պտտվում, կոշիկի քթերով հողն էինք խազմզում: Սահակն էլի խոսեց.  «Օրվա  առաջին կեսին բվի լսողությունը դեռ սթափ է, կարողանում է ձայներով կողմնորոշվել, բայց երբ սկսվում է շոգը, տոթը խցանում է ականջներն ու մեկուսացնում աշխարհից: Բվի միակ փրկությունը անշարժությունն է ու  մագիլներով ծառի ճյուղից բռնած` գիշերվան սպասելը»: Հասկացանք, որ  Բենոն սպասում է, թե երբ պիտի թեժ լույսը կտրի բվի աչքերը, ու  ականջներով ծորացող շոգը այրի ուղեղը, և նրան ներսից խփի տենդն ու դողէրոցքը: Մեր հարգանքը կրկնապատկվեց Բենոյի նկատմամբ, երբ կենդանաբանության ուսուցիչը հաստատեց նրա իմացության գիտական  իսկությունը, ու մենք գիտեինք, որ հատուկ ծառայության ջոկատի շարքերում լինելու համար առերևույթ այդպիսի երկրորդական, բայց կարևոր գիտելիքներ են անհրաժեշտ:

Արևը երկնքի կենտրոնում էր, նայել չէր լինում, ու տոթը իջավ: Բոլորս քրտնել էինք, Բենոն տանից դուրս եկավ ու քայլեց առջևից: Մենք թիկունքից տեսնում էինք նրա կարճ խուզած գլխի` գագաթի երկու մազապտույտները: Երբ  մեղվի պարսերին սարսափեցնելով` արևածաղկի դաշտերով էլ անցանք ու մոտենում էինք թխկիների պուրակին, Ռազմիկը վազելով եկավ դեպի մեզ, Բենոյին ասաց. «Մի քիչ առաջ ես իմ աչքով եմ տեսել, այ էն ծառի վրա է»: Մենք սինձ էինք ուտում: Բենոն նրան մի բառով կտրեց. «Գիտեմ»: Ու կրկին առաջ անցավ: Արշակը մեզ ասաց. «Հիմա կտեսնեք, երկու կրակոց` դըմ, դըմ, ընդամենը երկու կրակոց, նրա ոճն է այդպիսին, երկուսից ավելի չի կրակի, ու վերջ բվին»: Մենք հավատում էինք, որովհետև Բենոյի աչքերը կանաչ էին, իսկ կանաչ աչքը ամենալավ նշանառուն է: Մի քիչ էլ ետ մնացինք, որ մեր աղմուկը չշեղի Բենոյին: Մեզանից մեկն ասաց. «Այս տոթն ու արևի պայծառությունը կարող է Բենոյին էլ վնաս տա. մարդու աչքերի առաջ սև կետեր են վազվզում»: Ասացինք. «Քեզ` հա, նրան` չէ: Նա իր գործը գիտե»:

Կանգնեց ծառի տակ, ատրճանակը հանեց ու ընդամենը երկու անգամ կրակեց: Կարծես առանց նշանառության, կարծես պատահական տեղի վրա, արագ ու միանգամից: Ծառի բարձր գագաթից, ճյուղերին զարնվելով, մարմին էր ընկնում: Կենդանաբանության ուսուցիչն ասաց. «Երաշտահավ է, հանրապետությունում նստակյաց թռչուն է, թևերը և պոչը` կապտամոխրագույն, մեջքը` կանաչավուն, քաշը տասնութից քսանմեկ գրամ է, թևերի երկարությունը…»: Բենոն ասաց. «Տեղը փոխել էր»: Ետ էինք գալիս, տների կարմիր ու կանաչ շիկացած թիթեղյա կտուրների վրա` տոթի մեջ, օդը կտրտվում, դողում էր: Բենոն առջևից էր գնում, մտածում էինք, որ բուն չկա, գուցե հիմա նա մոտոցիկլը դուրս բերի: Մտավ տուն, Սահակին միանգամից ուղարկեցինք լուրերի:  Սահակը վերադարձավ, ասաց. «Մոտոցիկլը չի հանելու, գիշերն անձամբ ինքն է ճշտելու բվի տեղը»: Ասացինք. «Էս ի՞նչ բան է:  Բուն է կարևո՞ր, թե՞ բժիշկ Վալերի Բաղդասարովը: Եթե այսօր էլ չհետապնդի նրան, բժշկին էլ արհամարհել պետք չէ, ո՞վ գիտե` մի օրվա ընթացքում ուր կհասնի»:

Մեկն էլ ասաց. «Ալիսը շատ է գեղեցիկ»: Մութն իջավ, արդեն գիշերային թիթեռներն էին թռչում: Վարդանի կինն էր հղիացել ամուսնությունից տասնհինգ տարի հետո` առաջին անգամ, գնացինք նրանց տուն` Վարդանի հետ աչքալուսանք խմելու:

Առավոտյան, երբ կրկին եկանք Բենոյենց բակը, չկար մեկը, որ ամբողջ գիշեր լսած չլիներ բվի կանչը: Որպեսզի անիմաստ վեճ չստացվի, որոշեցինք, որ նրա գտնվելու տեղի և տարբեր ուղղություններից կանչը լսելու վերաբերյալ մեր տարակարծության պատճառը տների ու պատուհանների տարբեր դիրքերն են և քամու փոփոխական անցումները: Ռազմիկենց կտուրին աքիս կար` խոտի դեզի մեջ:  Ռազմիկն ասաց. «Շուն եկած լիներ, շան շնչառությունը լավ գիտեմ, որ օտար մարմնից հոտ է քաշում, սվսվացնում է ու փռշտում, միանգամից կիմանայի: Սա ուրիշ էր, կտուրին թևաբախությունից թափվող պաղ մի բան կար: Դուրս եկա, տեսնեմ երկնքից կորագիծ, երեք աստղեր են իջնում: Մի աստղ, երկու աստղ տեսել եմ, այս տարիքի մարդ եմ` միանգամից երեք աստղերի ընկնել չէի տեսել: Հիմա ներսս հո մի ուրախություն չի բռնել, սիրտս պատռվում էր, խնդությունը մեջիցս դուրս էր թափվում: Իջա, տեսնեմ` կրակի վրա դրված, երեխու կաթը վառվել էր»: Ասացինք. «Անիմաստ խոսակցություն է, բվի թաքստոցի մասին ոչ Ռազմիկը, ոչ էլ մենք, միայն Բենոն կիմանա, քանի որ ամբողջ գիշեր դարան է նստել ու հետևել նրան»:

Սահակը տանից դուրս եկավ, ասաց. «Բենոն նրա տեղը հաստատ գիտե, սպասում է տժտժացնող արևին ու շոգի` աչքի մեջ արյուն կաթեցնելուն»:

Շոգը տանձենուն էլ խփեց, ծառից տանձն ընկավ: Բենոն դուրս եկավ:

Ինքն էլ էր քրտնած, մենք էլ: Նրա ներբանների կարմիր հողից, տաբատի փողքերին կպած փշերից ու թախծոտ աչքերից հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր քայլել է ու չի քնել: Բայց մեր առաջն ընկած` նրա վստահ քայլվածքից գուշակում էինք, որ գիշերը դարանել ու հաստատ ճշտել է բվի տեղը: Երկաթգծի կայարանի թարթող, գունավոր լույսերի մոտով էլ անցանք ու մտանք բարդիների ու եղևնիների անտառը: Չնայած մենք լավ գիտեինք, որ օրվա այդ պահին արևն ու տոթը բվի հետ արդեն արել են իրենց գործը, ու ոչ մեր մոտենալը կտեսնի, ոչ էլ մեր ձայները կլսի, բայց ապահովության համար Բենոյից ավելի ետ մնացինք: Նա բարդու ծառի տակ ոտքերն իրարից հեռու դրեց, ու իր ոճի երկու կրակոց իրար ետևից գնացին` մի ակնթարթում հայացքով շոշափած նշանակետի վրա: Հետո մարմինն ընկավ,  մեզ հետ եկած շունը վրա վազեց, մենք էլ վազեցինք: Կենդանաբանության ուսուցիչն ասաց. «Կեռնեխ է: Արուն լրիվ սև է, էգը` մոխրագույն: Բնակվում է առավելապես սաղարթավոր անտառներում: Քաշը լինում է յոթանասունհինգից հարյուր գրամ, թևերի երկարությունը…»: Կեռնեխն ընկել էր, բայց  մի փետուր դեռ օդի մեջ, ոլորապտույտ սահելով, իջնում էր:

Բենոն ասաց. «Տեղը փոխել էր»: Բենոն առջևից էր գնում: Թիկունքից տեսնում էինք կիսաճտքավոր կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողն ու  կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները և մտածում էինք, որ բու չկա, գոնե հիմա դուրս կհանի մոտոցիկլետն ու կգնա բժիշկ Վալերի Բաղդասարովի ետևից:

Սահակին ուղարկեցինք լուրերի: Ռազմիկն ասաց. «Բենոն այդ տղան չէ, որ թողնի բժիշկն իր ընկերոջ կնոջը տանի»: Սաշիկը ցանկապատի վրայից նայեց և եկավ, թե. «Ես տեսա, Բենոն բենզին է լցնում, էսա մոտոցիկլը դուրս կքաշի»: Չգիտեմ` ով էր` ասաց. «Գառնիկի պորտից ներքև ոչ մի տեղը չի աշխատում, Ալիսը չէ, մեր կանանցից որն էլ լիներ, կգնար բժիշկի հետ: Գնդակը էնպես պինդ է նստած ողնաշարի մեջ»:    Դերոն էր: Չխոսեցինք, բայց հեգնախառն նայում էինք նրան: Մտածում էի` սրան ասե՞մ, թե՞ չասեմ: «Իսկ դու ինքդ քեզ հարցրե՞լ ես` շաբաթվա երեք օրը որտե՞ղ է քո կինը: Թե՞ այդ մի քանի օրվա համար Վալոդին հարցնենք»: Տղաներից մեկը բարձրաձայն ասաց. «Դերո, դու թող, այստեղից գնա, վրայիցդ անդուր հոտ է գալիս: Գնա ու ետ չնայես»: Դերոն ձայն չհանեց, բայց չէր գնում: Ետ քաշվեց պատի տակ, նստեց քարին, ուզում էր ծխել: Նրա վառած լուցկու հատիկը փչեցինք մատների արանքում, ասացինք. «Գնա, չծխես»: Նա թե. «Ես էլ եմ լսել բվի կանչը, նրան տեսել եմ էլ»:

Սահակը եկավ, ասաց. «Մոտոցիկլետը չի հանելու, գիշերը դարձյալ գնալու է բվի ետևից ու գիշերացույց հեռադիտակով հետևելու է նրա տեղաշարժերին, վաղը հաշիվները վերջացած կլինեն»: Մենք արդեն համաձայն էինք, թեկուզ վաղը Բենոն իր մենամարտը  վերջացնի բվի հետ ու գնա բժշկի հետևից: Մենք չէինք ուզում, որ Գառնիկին բուժող Վալերի Բաղդասարովը նրա կնոջը տաներ: Բենոյի թախծոտ աչքերից գուշակում էինք, որ նա էլ է այդպես մտածում, և նրանց հեռու կամ մոտիկ լինելը ոչ մի նշանակություն չունի, որտեղ էլ թաքնված լինեն, գտնելու է ու կանգնի գլխներին:

Առավոտյան, երբ եկանք Բենոյենց բակը, ուրիշ թաղերից էլ մարդիկ էին եկել, որ գիշերը չէին քնել գերեզմանոցից լսվող բվի կանչից: Տեսնողներ էլ էին եղել: Արշակն ասաց. «Բուն մուկ է սիրում: Մուկ, աքիս-մաքիս սիրող կենդանի է, գիշերվա երեքն էր, չորսն էր, մեկ էլ լսեմ` տան վրա երկնքից շրջապտույտ, շրջապտույտ թևերի թարթափ է իջնում: Անցյալ տարվանից այգին մուկ էր մտել: Փարինջը որ մաքրեցինք, մուկ ընկավ: Ասի, ահա ուրեմն բուն եկավ մուկ տանելու, այդ պահից էլ` Զաբելը հո չսկսեց քնի մեջ խոսել: Խոսում է, խոսում է, առանց դադարի, կորած մոր հետ էր խոսում: Դուրս եկա, մսի մի կտոր հագցրի որսի թակարդին ու դրեցի այգում, ասի̀ այցելողը ով էլ որ լինի, ես նրան պիտի բռնեմ»: Սպասում էինք, որ Բենոն դուրս գա: Շոգը` թանձր ու ծանր, կանգնել էր: Բաց, ամայի տարածքները բովվում էին արևի տակ: Ցանկապատի պաղ քարերի մեջ, ճանապարհից մողեսներ անցան, գերեզմանոցի կարմիր հողի պատճառով, միայն այնտեղի մողեսներն էին այդքան կավագույն կարմիր: Սահակը եկավ, ասաց. «Բենիկն ընդհանրապես տուն չի եկել, լուսացրել է անտառում: Գիշերացույց հեռադիտակով նշել է բվի տեղը, ու էլ այսօր նրան պրծում չկա»: Մեր բազմությունը գնաց անտառ, երբ հասանք խորխորատի եզրին, աղմկողներին ու ծխողներին ասացինք. «Վերջ, այստեղից ծպտուն չհանեք, օրը դեռ նոր է սկսվել, աշխարհի ձայների ու բուրմունքների նկատմամբ զգոնությունը դեռ չի կորցրել բուն»: Վերին թաղերից եկած չիմացողներին բացատրեցինք, որ շիկացած       արևը պիտի բռնի բվի տեսողությունը, ու թեժ շոգը արյուն կաթեցնի ուղեղին,– ասացինք,–  իսկ հետո կտեսնենք, թե Բենիկն ինչ կանի:

Բենոն թաքստոցից դուրս եկավ անձայն, միայն ձեռքով նշան արեց, որ կանգնած տեղներիցս էլ առաջ չգնանք: Նրա աչքերը անհաղորդ էին ու կարմրած: Հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր գնացել է բվի ետևից, գիշերացույց հեռադիտակով գտել է նրա ծառը ու այս անգամ ցրիվ է տալու: Մեզանից մեկն  ասաց,  դարձյալ Դերոն էր, աննկատ եկել էր մեզ հետ, ու չէինք տեսել, ասաց. «Բենոյի աչքերը տխուր էին, կարո՞ղ է անքնության պատճառով ձեռքը դողա ու վրիպի»:

Լավ տեղյակներս ու Սահակն  էլ ասացինք. «Չէ, հնարավոր չէ: Նա սովոր է, նրան նշան բռնել էլ պետք չէ, միայն նկատի ու վերջ: Կտեսնեք»:

Սպասում էինք, հետո երբ հրե գունդը եկավ ու կանգնեց երկնքի կենտրոնում, խոտերը կծկվեցին, ու գետնից բովված հողի բուրմունքը բարձրացավ, արդեն մենք էլ էինք նվաղել, բուն էլ  բացարձակ կույր էր: Թանձր շոգն ու տոթը խցանեցին ականջները, աշխարհը փակվեց, լարվեց, մագիլները խրել էր ծառի մեջ, հոգնություն` չի կարողանում շարժվել, օդը չի բավարարում, երակները պրկվել են, խշշում է: Թոքերը մեծացել, էլի փքվում են, խոշորանում են, ամբողջ կուրծքն են բռնել` մինչև կոկորդը, բերանով է շնչում, բերանը բաց է, թմրություն, մարում է գիտակցությունը, բնազդը, երկաթե պաղը բարձրանում է ոտքերից, լցվում է մարմինը, մահացու ցուրտը նորից շոշափեց մարմինը, խավարը, մրսելը, տենդը, դողէրոցքը:

Բենոն պառկած տեղից ցատկեց, ու առանց նշանառության` երկու կրակոցներ գնացին իրար ետևից: Մենք վազեցինք: Վերին թաղերից եկած մեկը կռատուկի հաստ ցողունի վրա գայթեց, ընկնել-ելնելով ասաց. «Ատրճանակով թռչուն խփելը այդքան էլ հեշտ չէ, որսորդական հրացան լիներ`ուրիշ բան»: Ասացինք. «Ինքդ կտեսնես»: Երբ հասանք, ծառի տակ մի սևագլուխ շահրիկ էր ընկած, թպրտում ու թևերը խփում էր հողին:

Բենոն ասաց. «Բուն տեղը փոխել էր»: Տուն էր վերադառնում, մենք էլ ետևից տեսնում էինք կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները ու կիսաճիտք կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողը: Գիտեինք, որ հիմա հաստատ  մոտոցիկլետը դուրս կբերի: Արտեմն ասաց. «Արդեն երեք օր է անցել, երեք օրում բժիշկը կարող էր հանրապետության սահմաններից էլ դուրս գալ»: Ասացինք. «Դու հավատո՞ւմ ես քո ասածին, Բենոն կգտնի նրանց»: Բակում սպասում էինք ու նայում ժամացույցներիս` խոշորացած չափերով, մեր ոսկորները լսում էին ժամացույցի ու արյան զարկերը: Երեխաների`շշերով բերած ջուրը իրար փոխանցելով` խմում էինք ու սպասում Սահակին, թե ինչ լուր կբերի: Սաշիկը գնաց, դարպասի ճեղքից նայեց, գլխավերևը պտտվող իշամեղվին օդի մեջ խփել-խփելով ու վրիպելով եկավ, թե. «Բենիկը մոտոցիկլը բենզին է լցնում»: Մենք այդպես էլ գիտեինք, Բենոն ու Գառնիկը նույն ջոկատից էին եղել, Ալիսին այդքան հեշտ վերցնել ու գնալ…: Բենոն այդ գործից ձեռք չի քաշի: Ուզում էինք, որ նա շուտ գտնի բժշկին:

   Արդեն կավագույն մողեսները վերադառնում էին կարմիր հողերը, ծիծառների դարձդարձիկ չուն տանիքների բարձրությանն էր հասել, գույները ստվերներին էին խառնվում: Բենոն տանից դուրս չէր գալիս: Մեկը բարձրացավ ցանկապատը, նայեց, թե. «Բենոն մոտոցիկլետը բենզին է լցնում»: Երեկո դարձավ, կապույտ սարերից եկած պաղը բացեց շոգի մեջ փակված բուրմունքների հոսքը, բոստաններից մաղադանոսն ու սխտորի հոտը թմբիր բերեցին:

Լուս ու մութ էր. հասարակական բաղնիքի ետևի լճակում գորտերը կռկռացին. երկնքի սևը ճերմակով կտրող ասուպն էլ շեղակի անցավ:

Սահակը եկավ, մեզ հետ ծխեց, ասաց. «Բենոն մոտոցիկլետը դուրս չի հանելու…»:

 

   Բաց պատուհանից երևաց ճաղատ կապիտանը:

– Ծերուկ, նց պայմանավորվել ենք: Անձամբ կհանձնես մեր Ինգային: Իմացա՞ր:

– Ճիշտ այդպես:

– Մոտեցիր դռանը, վերցրու:

Ծերունին ուսապարկի ծանրությունից գնաց հետ-հետ `սրունքների չոր ոսկորներին ճիպոտահարված ստացած եզան նման:

«Խոզի ծնունդ, ամբողջ ճամբարը կերցրեց բոզերին, բա դրա կպչուն ժպիտը, մեր Ինգային … թյու, հիմա էլ այդ շան քածը: Նրա զզվելի շփոթ ժպիտը: Իբր թե այս քոսոտ կալանավորին էլ խղճալուց է ուղարկում հոսպիտալ: Դե արի, երեք ժամ ճանապարհ գնա այս շոգին … այս բեռով … այս կաղ շանորդու հետ … »:

Կալանավորը և ուղեկցողը ճամբարից դուրս եկան: Առջևից կաղալով գնում էր կալանավորը, ու ճանապարհի փոշու մեջ խեղդվում էր ձեռնափայտի բութ ու անտարբեր կտկտոցը: Ծերունին քայլում էր փութաջան դանդաղկոտությամբ` ոտքերը չռած: Նա կյանք, պատերազմներ տեսած ծերունի էր: Հասկացավ, որ կալանավորի լայն ուսերի մեջ, վզի մկանների տակ, իրեն վախեցնող, չհաշտվող, դարանած ուժ կա: Նա ըղձական եղանակով կծու հայհոյեց կապիտանի մորը: Միշտ այդ ակնոցավոր կապիտանին որձ ձիու էր նմանեցնում: Հիմա էլ, սննդամթերքով բեռը շալակին, երեք ժամ ճանապարհ պիտի գնար, որ հանդիպեր Ինգային: Կալանավորը կռացավ և շփեց վիրավոր ոտքը: Ծերունին նրա ձեռնաթաթի լայն երակների մեջ այնպես պարզ տեսավ ջեռ արյան աշխույժ հոսքը: Նրա ատլետիկ ուսերի մեջ իրեն վախեցնող հաղթանակի ճիչ կար: Նա դողդոջ մատներով արձակեց բաճկոնի կոճակի վերևի խեղդող կեռիկը:

Կապուտակ երկնքից կախվել էին արտույտները` հրաձգարանի խաղալիքների նման: Կալանավորը տեսել էր, թե ինչպես ծերունին ճամբարից մի քանի հոգու տարել էր, ու նրանք էլ չէին վերադարձել: Ճամբարում բոլորը սարսափով էին նայում ծերունուն ու աշխատում էին չտեսնել նրան:

Նիհար արահետը, պոչը ցից քերծե շան նման, վազում էր նրանց առջևով ու մտնում տայգայի խորհրդավոր, մութ լռության մեջ:

Ծերունին զգուշավոր աչքերը չկտրելով կալանավորից` ծանոթ շարժումով արձակեց ատրճանակի պատյանի կոճակը: Կալանավորը ուշադիր էր անտառի նոսր օդի մեջ խաղացող ամեն մի շշուկի նկատմամբ ու առանց ետ նայելու զգաց, որ այդ փոքրիկ, վտանգավոր չրթոցը թաքնված էր կոճակի տակ: Գայթեց: Մտածեց, որ պարկուճում քնած գնդակը քիչ է ապրում: Ընդամենը մի թիթեռի կարճ կյանք, թիթեռի նման կթռնի ձգված պորտալար տարածության միջով ու մեջքին կարմիր ծաղիկ կորոնի: Իր արճճե թևերի ծանրությամբ և մահվան անթոթափելի թեթևությամբ ինքը սկզբից կիջնի ծնկներին, հետո փորին շուռ կգա ու երևի աչքերի տաքությունը սառելուց առաջ մի քանի կաթիլով կթրջի շալվարը: Եվ ոչ ոք չի իմանա, որ իր հետ պատահած դեպքը լրիվ պատահական էր, այդ չարաբաստիկ կրակոցը: Գուցե ծերունին մտածում է, թե ինքը թույլ է, տեղ չի հասնի: Ձեռնափայտը  գցեց ու վիրավոր ոտքի հեծկլտացող ցավը կապտած շրթունքների հետ ծամելով` քայլեց:

Ծերունին, հայացքը չկտրելով նրանից, մաքրեց քրտնաթոր ճակատը, աջ ձեռքով քշեց մոծակների պարսը: Վտիտ ուսերը վառվում էին փոկերի տակ: Ուսապարկի` մետաղյա տուփերով սննդամթերքն այնպես անխղճորեն էր տրորում քրտնած, ոսկրոտ ողնաշարը: Եվ այդ սառը բեռը, կլանելով իր ուժերը, ավելի էր ծանրանում: Սիրտը, մի ակնթարթ, կարծես դուրս էր թռնելու կոկորդից: Ծերունին երկար տրորեց անհավատարիմ կուրծքը: Նկատեց, որ իր և կալանավորի միջև եղած տարածությունը մեծացել է:

Կալանավորի և´ մոտիկությունն էր վտանգավոր, և´ հեռավորությունը: Եթե նա փախչի, մոտերքում կբռնեն: Եվ այդ ձիադեմ կապիտանը քաղաքական իմաստ կտա դեպքին, ատրճանակի փողը բերանը կխոթի, չի նայի, որ ինքը ծեր է, բեռների տակ փորի պատռվածք ունեցավ: Հիմա էլ Ինգան, գոնե ուրիշը լիներ: Թյու, խոզի ծնունդ:

Դողացող մատների դաշնը ատրճանակի սառը կոթի հետ այնպես համոզիչ էր: Կապիտանին խաբելը դժվար չէր…

– Ուզեց փախչել, դե ես էլ … Նա դեզերտիր է, դիտմամբ կրակել է ինքն իր վրա…

Խաբելը դժվար չէր, դե ես էլ… պրծավ, գնաց:

Գերին առանց ետ նայելու, շիկացած օդի լռության մեջ, տեսավ նրա շարժումը, որ հիմա դուրս կքաշի… ու արճճե թիթեռն իր կարճ կյանքի տարածությունը կթռնի:

Եվ թպրտացող սիրտը երկար ժամանակ չէր հաշտվում վախի հետ:

– Քանի՞ երեխա ունես:

– Վեց:

Իր ունեցած երկուսին էլ չորսը ավելացրեց: Ծերունին կխղճա, չի համարձակվի, կխղճա երեխաներին…

Ջահել ես երևում, մինչև այստեղ գալդ որտե՞ղ էիր աշխատում:

– Դպրոցում դաս էի տալիս: Այդ պատմությունը պատահական էր, ախր որսի ժամանակ կպատահի, չէ՞:

Ծերունին չասաց, որ ուսուցիչը մեղադրվում է ինքնախեղության, դեզերտիրության համար:

– Ուսուցիչ էիր ու հայտնվեցիր այստեղ… Էն էլ պատերազմի այս խառը ժամանակ:

Չուզեց հավատալ ծերունին: Նա տեսավ նրա կծկված բռունցքներում կուտակվող ուժը: Հասկացավ, որ շատ են մոտեցել: Հիմա կալանավորը շուռ կգա ու նրա ջեռ մատների մեջ կսառի իր կոկորդի տաք շունչը: Սիրտը կրկին ծակեց, ձեռքն իջեցրեց պատյանին: Դիմացի ծառի տակ որձ կաքավն իջավ էգի վրայից ու թևերը քսելով ծառերի սաղարթներին` թռան, գնացին: Կալանավորը չկարողացավ հիշել, թե երբ էր երգել (արծաթ գոտի ուներ մեջքին):

«Հայ, կքելեր, ոնց կքելեր,

Ծամեր ուներ` ոսկի թելեր»:

Նվագողները քրտնել էին, Աշխենի փեշն էր փռփռում քամու բերանին:

Ծերունին վարտիքի թաց, կպչուն տաքությունը զգաց ամուլ ամորձիներին, փորի գազերի հետ կեղտոտել էր: Ազդրերն այրվում էին այդ թացության անընդհատ քսվելուց, ու նա ոտքերը լայն էր դնում: Ուռած ոտքերի ամբողջ տրփացող ցավը կարծես ոսպնյակով հավաքվել էր մի կետում` կոշտուկների մեջ: Հոգնած ոտքերն առանց ծնկները ծալելու էր տեղափոխում:

Ուսապարկի ծանր բեռը քերել էր չոր ողնաշարն ու քրտինքի աղիությունից մրմռում էր: Մոծակները պարսերով լցվում էին աչքերի մեջ, ու նրա զայրույթը կրկնապատկվում էր: Նա ուսապարկն իջեցրեց: Կարմրած, քրտնաթոր դեմքը գլխարկով մաքրեց: Ծոցագրպանից հանեց դեղահաբն ու դրեց լեզվի տակ: Չնստեց: Գիտեր, որ եթե նստի, այլևս չի կարողանա վեր կենալ:

Չարչարվեց, չարչարվեց ու չկարողացավ բեռը շալակել: Հայհոյեց կապիտանին` այդ որձ ձիուն: Երբ հարբած գալիս էր Ինգայի մոտ, ինքն ինչու չխեղդեց այդ դահիճին: Ախր, ինքը քանի անգամ էր որոշել պայթեցնել տունը:

Չարչարվեց ու չկարողացավ բեռը շալակել: Նա պատերազմներ տեսած ծերունի էր, իր թիկունքը չվստահեց կալանավորին: Մի քանի քայլ հեռու գնաց բեռից: Կալանավորը շալակեց իր ուսապարկը և ուսապարկից մեջքին զգաց ծերունու քրտնաթոր տաքությունը: Նրան ուրախացրեց հակասական հաշտությունը. բեռով կպաշտպանվի ծերունուց:

Ինչ էլ լինի, հարկավոր է բեռը տեղ հասցնել: Ծանրությունը մտավ երակների մեջ ու մխոցի նման սեղմում էր արյունը, քամում: Զգաց, թե ինչպես է թրջվում վիրավոր ազդրին կապած վիրակապը: Այդ կպչուն կաթիլները, մրջյունների նման` ոտքի մազերի մեջ վազ տալով, լցվում են սապոգները, տրորվում ներբանների տակ, ու ինքը քայլում էր իր արյան մեջ: Գիտեր, որ պետք է զգույշ լինել, թփերի արմատները կդավեն, քարշ եկող ոտքին տիրապետել է պետք: Գիտեր, որ եթե ընկնի, ծերունին չի տանի, մի գեղեցիկ կյանք էր անցել, աշակերտներ ուներ, որոնք իրեն սպասում են, հիմա եթե ընկնի, ծերունին այդ ամենից ուժեղ կլինի: Երկնքում լայնատարած սև ամպերը ուր որ է անձրև էին տեղալու: Մոծակները պարսերով հարձակվում էին նրանց վրա, որը և նեղում էր նրանց, մղում վճռականության…

Ծերունին նկատեց, որ նրա մաշկը կորցրել է նախկին փայլը, վզի երակները սմքել են, ուսերը կծկվել են, ու բեռն աստիճանաբար երկարել, կախվել է: Նա կյանք, պատերազմներ տեսած ծերունի էր, հասկացավ, որ նրա ցամաքող երակները ներսում խեղդում են ամբողջ մարմինը ու իր պարտությունը: Կալանավորի կապտող շուրթերն իր հաղթանակի սկիզբն է: Դա իր հաղթանակն էր, արյունով ու քրտինքով տարած իր հաղթանակը, դա իր վախկոտ հաղթանակն էր… Ռոզայի` իր սիրելի կնոջ մահը… դա իր բեռն էր… և իրեն բաժին ընկած պատերազմն ու սպանությունը… Իսկ կալանավորը նրան պատմում էր խաղողի հնձանների ու գինու կարասների մասին: Թե` իբրև, գիշերը լուսնյակը արծաթ կափարիչ է` գինու կարասի բերանին: Ձեռքդ տանում ես, որ բացես այն, գինու մեջ երերում է` աղջկա` ծոցից հանած ստինքի նման: Կալանավորն իրենց տան երգն էր հիշել. «Հայ, կքելեր, ոնց կքելեր, մազեր ուներ` ոսկի թելեր»: Ծերունու մոտ փակ դռան ժանգոտված մի բանալի էր մնացել, և այն միտքը, որ ինքը տունը մի օր կպայթեցնի: Ինգան` իր սիրելի աղջիկը, զինվորների հետ էր քարշ գալիս…

Կալանավորը զգաց, որ այլեւս չի կարողանում գնալ, քայլերի մեջ մինչ այդ եղած վստահությունը ճապաղում էր բեռան տակ: Վիրավոր ոտքը ետ էր մնում: Հարկավոր էր նրան տանել: Քաշել էր պետք `առանց խնայելու, մի քիչ բարձր … Ներսից` դատարկ ստամոքսից, ինչ -որ բան բարձրանում էր, ուզում էր փսխել: Բարձրանում էր մինչեւ կոկորդն ու չկար, բարձրանում էր մինչեւ կոկորդն ու քաղցրահամ արյունը լցվում էր բերանը: Ուղեղի ծալքերի ցանցում մոլորվել էր արճճե թիթեռը: Ծնկները հիմա կծալվեն … Եթե քամին չլինի, երեւի տեղատարափ անձրեւ կսկսվի …

Քամին, եր երեխայի նման, ընկել էր մասրենու փշերի մեջ, արյունոտված մարմնի ցավը չէր կարողանում զսպել ու աընդհատր:

Հեռվում `լուսարձակի վրա, երևաց կարմիր խաչը … երկուսի խաչը …

Ինգան այդ հոսպիտալում բժշկուհի էր …

     Վարորդն էլ մեզ հետ` մեքենայի մեջ վեց հոգի էինք:

     Մուկուչ հորեղբորս էինք բերում բանտից: Դեռ գյուղ չհասած` հորեղբայր Մուկուչս մեքենան կանգնեցրեց: Ասաց. «Մենք ոտքով կգանք»: Մյուսները գնացին, մինչև մեր գյուղ հասնելը, գառը մորթելու: Ցորենի դաշտերի միջով էինք գնում, կապուտակ երկնքից, հրաձգարանի խաղալիքների նման, կախվել էին արտույտները: Հեռվում` դեղինի մեջ մի կանաչ ծառ կար: Ծառի տակ Օվանեսենց Միրիանն էր պառկած: Հորեղբայրս ասաց. «Մեռած է»: Ասաց. «Դու մնա, ես գնամ գյուղխորհրդի նախագահին կանչեմ»: Ասի. «Վախենում եմ»: «Ապրողին վայել չէ` թողնի ու գնա: Լավ կլինի մեզանից մեկը մնա մոտը,– ասաց,– վայրի կատուները կամ աղվես­-մաղվես կարող է մոտենան` այլանդակեն»: Մի հատ մրջյուն վերցրեց շյուղի վրա, թողեց Միրիանի դեմքին: Ասաց. «Տեսնո՞ւմ ես, մրջյունը չի մնում, իջնում է ցած, որովհետև հողը տաք է, քարը տաք է, կանաչը տաք է, իսկ դեմքը պաղ է: Նշանակում է` մեռած է, վախենալու բան չկա: Հասկանո՞ւմ ես, իմ մնալը հարմար չէ, կկասկածեն, նորից կկանչեն: Հոգնել եմ էդ կյանքից: Դու խատուտիկներին թռցրու` ես գնամ ու գամ»: Ասի. «Մեռած մարդ չեմ տեսել»: «Լավ, դու էն հեսանի վրա միզի, մինչև չորանա, հետ կգամ»: Ասի. «Չեմ կարող, վախենում եմ»: Ասաց. «Էն ժամանակ ինձ որ տարան, դու փոքր էիր, չես հիշի, պատճառը Միրիանն էր, հիմա հարմար չէ, որ ես մնամ»: Ասի. «Հեսանը նրանն է, համ էլ մինչև չորանա, կվախենամ»: Հորեղբայր Մուկուչս նստած տեղից ծնկի չոքեց, վերնաշապիկը հանեց, գլխից քաշեց շապիկը, ասաց. «Տեսնո՞ւմ ես, էնտեղ վեց օր ու գիշեր պառկել եմ փորիս, որ տղաները մեջքիս եկեղեցի դաջեն…»: Ասաց. «Տեսա՞ր, դու էլ վախեցար, այ վախը դա է…»:

Նրա մեջքին` ծոծրակից մինչև գոտկատեղը, խոշոր ականջներով խոզ էր դաջված` իր տասը խոճկորներով: Ասաց. «Ո՞վ էր սպասում, որ սիրտն ու թիկունքը իրար այդքան մոտիկ և դավաճանություն կատարվի: Նրանք դաջում են, ես` սպասում: Մի օր չէ, երկու օր չէ, նրանք դաջում են… Յոթերորդ օրն իմացվեց բաղնիքում: Տղաները շուրջդ կանգնած են, դու մերկ, մեջքիդ նկարը բոլորի աչքի առաջ, ստամոքսս բերանիցս դուրս էր թռչում: Տեսնո՞ւմ ես, չեմ վախենում, ապրում եմ»: Ասի. «Բա ձեռներդ ինչի՞ են դողում, ճակատիդ էլ քրտինք կա»: Հետո երկուսով միզեցինք Միրիանի հեսանի վրա, հորեղբայր Մուկուչս գնաց գյուղ: Սպասում էի, թե քարը երբ կչորանա, որ նա գա: Հետո կարմիր պուտերով զատիկը իջավ ավելուկի տերևներից ու անցավ Միրիանի դեմքի վրայով, ցորենի դաշտից լոր թռավ, ես վախեցա:

Ազգական, գյուղացի, բոլորը մեր տուն, ինձ տեսության եկածները հաստատապես պնդում էին, որ իմ ընկնավորության պատճառը հորեղբայր Մուկուչս է: Զեքալ ձալոն ասաց. «Օձի շապիկ որ դնենք բարձի տակ, ընկնավորությունը կանցնի»: Ասաց. «Չեմ հասկանում, ինչ խելք է, մատըմ երեխան մեռելի հետ կթողնե՞ն»: Մայրս ասաց. «Տղան ցավի տեր դարձավ…»  ու լացեց:

Մի օր դիրեկտորը կանչեց իր առանձնասենյակը, ասաց. «Գրականության դասաժամին էր պատահել, չէ՞, երեխեքն էլ են վախեցել, ուսուցչուհին էլ: Այդպիսի հոգեկան հիվանդների համար հատուկ դպրոց կա: Ձերոնք որ ուզեն, քեզ կտանեն այնտեղ…»: «Չեմ հասկանում, ի՞նչ կա վախենալու: Այդ որ պատահում է, ձիեր են գալիս, ու կառքը սլանում է»: Ասաց. «Ախալքալաքում այդպիսի դպրոց կա, համ տանը մոտիկ կլինես, համ էլ գնացող-­եկող կլինի»: «Ախալքալաք ի՞նչ գործ ունեմ, ես տատիս ծոցն եմ քնում»: Ասի. «Ախալքալաք չեմ գնա…»: «Այդ տարիքիդ տատիդ ծո՞ցն ես քնում»: Դասամատյանը վերցրեց, ասաց. «Բոյիդ նայե՞լ ես, վաղվանից դպրոց մի արի»: Ասաց. «Չգաս»:

Այդ օրը սեղանի շուրջը նստածները լուռ էին: Ասի. «Մեղք չունի, նա ինքն էլ է վախեցած»: «Ո՞վ»,– հարցրեց պապս: «Մուկուչս»,– ասի,– էնտեղ, բաղնիքում հռհռացել են, ինքը վախից հետ է տվել, նրա մեջքին նկար կա…»: Ասին` պատմիր: Պատմեցի: Պապս ծխեց, երկար չէր խոսում, հետո անորոշ, ոչ ոքի չուղղված, որպես խոսք, ասաց. «Խոզ»:

Երկու օր հետո ջրաղացքարն էին զինգում, Մուկուչիս մեղքով հորեղբայր Դարչոյիս երկու մատները մնացին քարի տակ ու պոկվեցին: Դարչոս կտրված մատներով ձեռքը սեղմեց աջ թևատակը: Կքակզեց, բարձրացավ, նայեց հորեղբայր Մուկուչիս աչքերի մեջ ու ասաց. «Խոզ»: Ասաց. «Այսպես քաղ անել կլինի՞, ինչպե՞ս պիտի քաղ անեմ»: Հավաքված օտարների ներկայությամբ ասաց. «Գիտեք, մեջքին էլ նկար կա…»:

Թևատակից արյուն էր հորդում: Արյունը հոտ ուներ, ես ընկա: Այդ օրը Մուկուչս հարբեց. գյուղի ծայրամասում, գյուղից կտրված, մուսուլման փնթի մի կին էր ապրում: Տարիներ առաջ նրա հովիվ ամուսինը մահացել էր, գնաց նրա տուն: Առավոտյան դուրս եկավ. ինքը արևին էր նայում, հավաքվածները` նրան: Ներսում մանր երեխաների բազմություն էր լացում, ինքը, կոշիկները սեղմած թևատակը, հեռանում էր: Հավաքվածները ասին. «Խոզ»: Ջրաղացի միջադեպին ներկա եղածներից մեկն ասաց. «Մեջքին նկար կա…»: Ասաց. «Խոզ»: Հորեղբայր Մուկուչս էլ չգնաց թուրք կնոջ մոտ: Քայլեց բոլոր աղջիկ ունեցողների փողոցներով: Ոչ ոք նրան աղջիկ չէր տալիս: Մեր դասարանցիք ինձանից վախենում էին ու մեր տուն չէին գալիս, բայց իմ համար փողոցում Մուկուչ հորեղբորս հետևից քար էին նետում, գոռում. «Մի հատ ցույց տուր մեջքիդ նկարը, խոզ…»:

Բրիգադիր Վասոն աշխատանքի չէր կանչում, ասում էր. «Մեջտեղը ազգային խնդիր կա»: Նրան գործ չէին տալիս, որ մտածելու ժամանակ ունենա:

Գյուղացիներից, արդեն տասնը քանի տարի է, օձ տեսնողներ չէին եղել:

Մուկուչ հորեղբայրս սարերում օձի շապիկ էր որոնում, որ դնենք բարձիս տակ:

«Դպրոց կգնաս,– ասաց,– մի վախենա, էդ հիվանդությունը անցողիկ է»: «Չեմ վախենում, վախենալու բան չկա, որ մութն սկսվում է, ձիերով կառքը ինձ թռցնում է հեռու մի տեղ,– ասի,– լավ է, թռնելը լավ է, մի քիչ մթից եմ վախենում, ձիերը լավն են…»:

Անարդյունք որոնումներից հետո մի օր որոշեց հմայման ուժով հեռուներից օձերին կանչել գյուղ: Ժամերով կանգնում էր բլրի վրա ու կենտրոնացած նայում հեռուներին: Տեր-Հովսեփյան ազգանունով գրվող մեկը, որպես գաղտնիք, գյուղացիներին ասաց. «Բա որ Ադամին ու Եվային գայթակղեցնողը օձին էլ քաշի-­բերի մեր կողմերը, մտածե՞լ եք գյուղի բարոյական նկարագրի վրա, հենց իր օրինակով` գիտե՞ք, թե ինչ կլինի»: Նրան կտրականապես արգելեցին բարձրանալ բլուրները ու երկար նայել հեռուներին:

Առավոտյան երկուսով գնում էինք հիվանդանոց` հորեղբայր Դարչոյիս տեսնելու: Մուկուչս շփոթված կանգնեց, ես էլի էի շշմել: Հանկարծ հյուսիսից հոսող գետը սկսեց իր հունի մեջ դեպի հետ հոսել: Մուկուչս ձեռքի պայուսակը գցեց, աղաղակելով վազեց գյուղխորհրդի բակը: Բուժակ Լադոն կոլտնտեսության ցլիկներն էր կռտում, հորեղբայր Մուկուչս ավետիս տվեց: Ժողովրդի մեջ գոռաց. «Եկե’ք, տեսե’ք, գետը հետ է հոսում»: Չէին գալիս: Ասաց. «Հրա’շք է, այդպիսի բան չի պատահում»:

Հավաքվածները երկնքին, պատերին, ծառերին, մի քանիսը նույնիսկ կոշիկների քթերին նայեցին: Մուկուչս ասաց. «Այդպիսի բան է’լ չի պատահի, մի անգամ տեսեք»: Մեկի փեշից բռնեց, ուզում էր քաշելով բերել: Ասին. «Բաց թող, խոզ»: Նրան ուզում էին խփել: Դարձյալ մութն  ընկավ, կառքը ինձ թռցրեց, սլանում էր: Երբ աչքերս բացեցի, գետը դարձյալ հոսում էր իր հունով` հյուսիսից ներքև: Մուկուչս, ձեռքերի վրա առած, ինձ տուն էր տանում: Ասի. «Ախալքալաք չեմ գնա, առավոտյան տանելու են այդ դպրոցը»: Ասաց. «Միշտ կգամ քեզ տեսնելու»:

Շաբաթվա վերջում, չորրորդ դասամիջոցին, ռետինե կրկնակոշիկները քստքստացնելով, Ախալքալաքի դպրոցի բակ մտավ ծեր Գաբո տացուն` պապիս եղբայրը: Ասաց. «Գնանք տուն»: Նստեցի: Ասաց. «Գնդակը գցիր, գնանք, արդեն ասել եմ էս դպրոցի ղեկավարին, իրենց բժշկին էլ եմ ասել, քեզ կարելի է, թույլատրեցին: Քարը պաղ է, ի՞նչ ես նստել: Մեքենա ենք բերել, շուկայում գնումներ են կատարում, մի քիչ շտապիր, չուշանանք, գնդակը գցիր, գնանք»: Գնդակը վերցրեց ձեռքիցս, տվեց տղաներին, ասաց. «Տան հետևը տանձի ծառ կար, գիտես, չէ՞: Առավոտյան տեսանք` Մուկուչը մինչև գոտկատեղը մերկ, այդ ծառից կախվել է…»:

   Արդեն ութերորդ օրն էր․ զինվորները ապրանքատար գնացքների փոքրիկ կայարանում վագոններից քարածուխ էին բեռնաթափում։ Կայարանամերձ ծառերը անշարժ էին, տերևները օրվա տապից կուչ էին եկել։ Բաց տարածության մեջ գտնվող ամեն մի առարկա բովվում էր ու նվաղում օգոստոսյան արևի տակ։ Զինվորները անընդհատ ծարավում էին, կիսատ էին թողնում աշխատանքը, գնում էին մոտակա աղբյուրը՝ խմելու գոլ ու անհամ ջուրը։ Շատ ծխելուց նրանց շնչառությունը տաք էր ու ծանր։ Օրվա անշարժ շոգի մեջ ամեն մի շարժումից փոշի էր բարձրանում՝ օդը դարձնելով հեղձուկ։ Ճանապարհամերձ հեռագրասյուների անորոշ, միալար բզզոցը առինքնող էր ու հարազատ։

Այդ կայարանից այն կողմ, մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ, ինչ-որ գործարան կար, որտեղ տասներեք-տասնչորս վագոնանոց գնացքներով աշխատելու էին տանում կալանավորներին։ Երբ նրանց գնացքը գալիս անցնում էր այդ կայարանով, որտեղ զինվորներն էին աշխատում, լարված իրավիճակ էր ստեղծվում։ Նրանց գնալուց հետո տարածության մեջ մնում էր մի անտեսանելի ներկայություն, որը ամեն տեղ էր, ու բոլորն էլ զգում էին։ Գնացքը, պատվանդաններին թառած ուղեկցող հրացանավոր պարեկներով շրջափակված, առավոտյան աշխատանքի էր տանում կանանց, իսկ մյուս գնացքը օրվա վերջին նրանց փոխարինելու էր բերում տղամարդկանց, և երբ երկու գնացքները կայարանում հպանցիկ հանդիպում էին, չլսված աղմուկ-աղաղակ էր բարձրանում։ Նրանք հաշվի չէին առնում ուղեկցող հրացանավոր պարեկների սաստումները։

– Է~յ,–  գոռում էին նրանք,–  դեղնակտուցներ, ծխելու բան չունե՞ք։

Քարածուխ բեռնաթափող զինվորները, գնացքի ընթացքին հարմարեցնելով, ծխախոտ ու դաշտից նոր բերված, դեռ դեղին թերթիկներով արևածաղիկ էին նետում։ Նրանց ուղեկցող խոշոր ակնակապիճներով սպան սպառնում էր, բռունցք էր թափ տալիս, հայհոյում։

–Չհամարձակվեք, լսո՞ւմ եք, չհամարձակվեք կրկին արևածաղիկ նետել, չի կարելի…

Նրա ափերից դուրս գալը ոչ ոք հաշվի չէր առնում։ Կանայք գոռում էին․

– Զինվորներ, ձեր մերը, մի՞թե ես արևածաղկից գեղեցիկ չեմ։

Արձակում էին վերնազգեստի կոճակները՝ ցուցադրելով ստինքները։ Նրանց բոլորի դեմքերին կատաղություն կար և թախծոտ քնքշանք։ Երկու գնացքների կալանավորները ընթացքից վագոնից վագոն ձայն էին տալիս իրար, հայհոյում, սեր խոստանում․

–Սիրելիս, ես քեզ կսպասեմ մինչև տիրոջ երկրորդ գալուստը, եթե, իհարկե, մինչև այդ չսատկես…

Նրանց ձայնը թափվող տերևների շրշյունի էր նման։ Եվ լինում էին նաև այնպիսի օրեր, երբ գնացքները իրար մոտով անցնում էին անաղմուկ, առանց հայհոյանքների։ Դեռ հեռվից, երկաթգծերի հանգույցները թմբկահարող անիվների հետ, լսվում էր կանանց ցածր ու մեղմ խմբերգը։ Հակառակ ուղղությամբ գնացող տղամարդիկ որսում էին մեղեդին ու կոշիկի պայտած կրունկներով դոփում էին վագոնի երկաթյա հատակը, դոփյունը հարմարեցնում երգվող խմբերգի եղանակին, ու մելամաղձոտ երգը լցվում էր կայարանն ու արևածաղկի դաշտը։ Նրանց հեռանալուց հետո զինվորները չէին կարողանում աշխատել, անմիտ պատճառներով վիճում էին իրար հետ, հետո նստում էին վագոնների կողեզրերին, այդ օրը կալանավորներին չնետած արևածաղկի թաց սերմերն էին ծամում ու անխոս ծխում էին՝ տարածության մեջ հայացքով որոնելով անտեսանելի, անհանգստացնող ներկայություն։ Անտեսանելի ներկայության գոյությունը անվիճելի էր, քանի որ գնացքների հեռանալուց հետո կայարանում գիշերող թափառական, քարածխից սևացած սպիտակ շունը ծառերի հովից դուրս էր թռչում, անհանգստացած դունչը մեկնում էր երկինք, աչքերով որոնում ՆՐԱՆ։

Հետո անսահմանության մեջ ինչ-որ կետում նշմարում էր, պոչը թափահարում, սկսում էր անորոշ կաղկանձել՝ վախեցա՞ծ, թե՞ ուրախացած։

Հաջորդ օրը նրանք բեռնաթափումը արդեն պիտի վերջացնեին, երբ լսվեց երկաթգծի դղրդոցը։ Երկու հերթափոխի գնացքները մոտեցան, ֆշշացրին, մի պահ կանգնեցին իրար դիմաց։ Ու մարդիկ, հազարներով մարդիկ, կալանավոր կին ու տղամարդ, վագոններից թափվում էին դուրս, հոսում էին իրար մեջ։ Վազքի ընթացքում մերկանում, առանց ընտրության նետվում իրար գիրկ։ Ընկնում փոսերի, խանդակների մեջ, վագոնների տակ, երկաթգծի վրա, արևածաղկի դաշտերի մեջ։

Շնչարգելակող, թոքերը այրող տապի մեջ պտտվում էր վայելքի, ծեծվող մարմնի, ցավի, հառաչանքի ալիքը։

Ուղեկցող հրացանավոր պարեկների թիվը քիչ էր։ Նրանք հրացանների խզակոթերով հարվածում էին ամենամոտիկ պատահածին, ուր կպչեր։ Իսկ նրանց զոլավոր համազգեստով մեջքերը ճոճվում էին օդի ու տարածության մեջ, մինչև ուր մարդու աչքը կտրեր, մինչև հորիզոն նրանք էին։ Ու իջնում էին հարվածները դեմքերին, թիկունքներին, հողին…

Իսկ նրանց հևքից  արևից վառված բարկ ու թեթև փոշին բարձրանում էր վեր։ Հետո բեռնաթափող բանվորների վագոնին մոտեցավ գունատ, հրացանի կոթով շատ աշխատած,  քրտնաթոր ու վախեցած սպան։

– Տղաներ, օգնեք, մենք չենք կարողանում, հասկանո՞ւմ եք, պետական օրենքով չի կարելի, որ նրանք հղիանան։ Ի՞նչ եք քարացել, շտապեք, կարող են և փախչել։ Ես ձեր մերը։ Բա որ ասում էի՝ արևածաղիկ չի կարելի նետել։ Այս ամենի համար դուք էլ եք մեղավոր…

Նրանք նստած տեղերից ցատկեցին, բահերով, քլունգներով, անբնական աղաղակներով նետվեցին երկու գնացքների կալանավորների վրա։

Կայարանի իր պաշտոնական աշխատասենյակից զինված դուրս նետվեց ճաղատ կայարանապետը, աջ ու ձախ հարվածներ տալով՝ հասավ մեքենավարներին․

– Ձեզ բոլորիդ դատի կտամ, դուք, ի՞նչ է, չգիտե՞ք, որ կանգնելն արգելված է, էսա ուր որ է 79-րդ մարդատարն է անցնելու։

– Նիկիտիչ, մենք չիմացանք` դա ոնց պատահեց, շունը կանգնել էր երկաթուղու մեջտեղը, հետո ինձ թվաց` նա միայնակ չէր, նրա հետ էլի ինչ որ մեկը կար, որի վրայով անցնել չէր կարելի։

– Բա էն մյուս ապուշն  ինչի՞ կանգնեց։

– Շունը կանգնել էր ուղիղ մեջտեղը, ու նա միայնակ չէր…

– Ապուշներ, շունը միաժամանակ երկու գնացքների առաջ ո՞նց էր կանգնել, դուք մի սպասեք, ես 79-րդին  ճանապարհեմ…

– Նիկիտիչ, շունը միայնակ չէր, նրա հետ էլի մեկը կար, ես չեմ պնդում, թե նրա հետ եկածին տեսա, բայց զգում էի, որ կար մի անտեսանելի ներկայություն, բա դե լավ, ո՞վ  կանգնեցրեց գնացքը… Այդ շունը, կասկածելի…

– Շունը, շունը, շան հերն էլ անիծած, ինչ եք փետ կուլ տվածի նման կանգնել, գործի անցեք, ուր որ է 79-րդը կգա։

Լսվում էին ամեն տեսակի գործիքների խուլ հարվածները փափուկ ու զոլավոր մեջքներին և կաղ հավաքարարի հուսահատ ու կրքից արբած աղաղակները․

–Աննամուսներ, աստծուց վախեցեք, հավաքեք ձեր փեշերը…

Շիկացած օդի մեջ կպչուն, տաք փոշի կար, վայելքի, կրքի և ֆիզիկական ցավի ճիչ, իրար հրմշտվող վագոնների ու չոր մետաղի շրխկոց։ Երկու ֆշշացող շոգեքարշների աղեկտուր տագնապալի սուլոցը, որ սուր գործիքի նման մխրճվում էր ուղեղների մեջ։ Գլխավերևներով, նրանց վախեցնելու համար, դեպի դաշտ էին թռչում ավտոմատների կրակահերթերը և դեղին թերթերով արևածաղիկներ հնձում։ Նաև կար հեռագրասյուների բզզոց, սարսափահար դեպի կապուտակ երկինք թռչող արտույտների կանչ, մարդկային աղաղակներ ու էլի ինչ-որ անտեսանելի մի ներկայություն։ Հետո սպան կրկին մոտեցավ բեռնաթափվող վագոններին, որի եզրին միայնակ նստած էր մնացել զինվորը ու ծխում էր։

– Եղբայր, ախր հասկացիր, օգնել է պետք, միայն դու չես, որ խղճում ես նրանց, Նիկիտիչի նման բարի մարդը, որ մրջյուն անգամ չի տրորել, նա էլ է գործ անում։ Հասկացիր, պետական օրենքով չի կարելի, որ նրանք այդ բանն անեն։ Եթե այդքան երեխաներ ծնվեն, պատկերացնո՞ւմ ես՝ ինչ կլինի։ Այս ամենի պատճառը ձեր նետած արևածաղիկներն էին, ինձ միշտ էլ թվում էր, որ նրանք դեղին գույնից, արևածաղկից ու արևից կրքոտվում էին… Ասում էի, չէ՞, որ չանեք…

Ծխող զինվորի հետ դա էլի էր պատահել։ Մի ուրիշ անգամ, ուրիշ վայրում։ Անտեսանելի ներկայությունը թափառում էր նրա հետ, ու նա կասկածում էր նրա որոշակիությանը։ Հիմա բանակում կրկնվող դեպքը իր ամբողջ կյանքի ընթացքում երրորդն էր։

Գոմում, որտեղ ծնվել էր նա, հեքիմ Սոնան նրա ծնունդն ընդունել էր տատի (տատը վաղուց չկար) սև գոգնոցի մեջ։

Եվ հիմա այդ պատահարը․ ամբողջ կյանքի ընթացքում կրկնվում էր երրորդ անգամ։ Նա շատ սուր զգում էր տատի սև գոգնոցի, որի մեջ ընդունել էին իր ծնունդը, բուրող հոտը։

Սպիտակ-սև շունը դունչը մեկնած երկինք՝ իրեն ծանոթ կետին, պոչը թափահարելով կաղկանձում էր, նա միայնակ չէր, նա ողողված էր այդ հոտով։

 

 

1 2 3 5