(Հատված)

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                       Իմ ճանապարհին ես   հիվանդացա:

                                                       Եվ երազի մեջ ես թափառում եմ

                                                       Արևից այրված արտերի վրա:

ԲԱՍԻՈ. «Մահամերձի երգը»

 

 

 

 

 

 

Նվիրվում է հրազդանցի ազատամարտիկներին.

նրանք ոչ մահվան առաջ կանգ առան,

ոչ էլ Աստծուն ծաղրեցին:

 

 

Եթե ես իմա­նա­յի, որ պա­տաս­խա­նում եմ նրան, ով կա­րող է վե­րա­դառ­նալ աշ­խարհ, այս բո­ցը չէր դո­ղա, բայց եթե ճշ­մա­րիտ է, որ ոչ ոք կեն­դա­նի չի վե­րա­դար­ձել այս խոս­քե­րով, ես քեզ կպա­տաս­խա­նեմ՝ չվա­խե­նա­լով խայ­տա­ռա­կութ­յու­նից:

ԴԱՆ­ՏԵ, «Աստ­վա­ծա­յին կա­տա­կեր­գութ­յուն»,

դժոխք, երգ 27, 61-66

 

 

ԽՆՈ­ՑԻ­ՆԵՐ ՀԵ­ԾԱԾ ՅՈԹ ՎՀ­ՈԻԿ­ՆԵ­ՐԸ

 

 

 

 

Ան­համ­բեր լու­սա­բա­ցին սպա­սե­լը, տասն օր­վա անք­նութ­յու­նը, պա­տից պատ գնալ-գա­լով տա­ռա­պե­լը՝ գի­շեր­վա ժա­մը չոր­սի խա­ղաղ լռութ­յան մեջ ձայ­ներ էր լսել տա­լիս, թե ինչ­պես սա­րից իջած մա­ռա­խու­ղը հո­ղը լի­զեց, մթան մեջ քար ճա­քեց, անձրևի առա­ջին կա­թիլն ըն­կավ, ու իմ ոտ­նա­ձայ­նը, անշ­տապ եր­թը, չվա­զե­լը, ջրա­փո­սե­րի մի­ջով անց­նե­լը, այդ թա­ղի շնե­րի արթ­նա­նալ՝ միան­գա­մից հա­չե­լը, բա­րակ անձրևի՝ նրա պա­ղի՝ անընդ­հատ, ու­ղիղ վերևից ներքև գլ­խիս, քի­թու­բե­րա­նիս խփել՝ ջրի՝ ար­դեն մարմ­նիս հաս­նե­լը, սայ­թա­քել բարձ­րա­նալս, ետևիցս քայ­լող իմ ոտ­նա­ձայ­նը, առանց ետ նա­յե­լու բա­ցա­կա գնալս՝ սվս­վաց­նող քթե­րով շնե­րի՝ տար­բեր բա­կե­րից միան­գա­մից դարձ­յալ հա­վաք­վելն ու կա­տա­ղի հա­չոց­նե­րով ու­ղեկ­ցե­լը, թաց դն­չե­րը սրունք­նե­րիս հասց­նե­լը, երկն­քի, մթի, պաղ անձրևի մի­ջով՝ անց­նող գի­շե­րա­յին մի թռչ­նի՝ կենտ կան­չը, հի­վան­դա­նո­ցը դարձ­յալ տես­նե­լու սաստ­կա­ցող վա­խից՝ շնե­րին քշե­լու հա­մար իմ չշրջ­վե­լը, ետ չնա­յե­լը, իմ ոտ­նա­ձայ­նը, ծա­ռե­րից այն կողմ, մութ զանգ­վա­ծի մեջ լույ­սի բռնկ­վել-հանգ­չե­լը՝ կայ­ծա­կի շա­ռա­չը, հա­մա­տա­րած խա­վա­րը՝ նրա մեջ ինչ-որ բա­նի ներ­կա­յութ­յու­նը՝ ձիու, չղ­ջի­կի, չգի­տակց­վա­ծի անց­նե­լու նմա­նութ­յու­նը, հե­տո իմ բա­ցա­կա, չո­րըորդ հարկ բարձ­րա­նա­լը, բայց դեռ առա­ջին հար­կից՝ ոտ­նա­ձայ­նե­րիս լս­վե­լը, մեր դու­ռը չէ, հարևանի դռան ծե­ծե­լը՝ դր­կից կնոջ՝ դեմքս զն­նե­լը, նա­յելն ու միան­գա­մից տես­նել-ասե­լը. «Օնան, հայրդ մա­հա­ցավ», ժպի­տը… իմ ժպ­տա­լու ան­վեր­ջութ­յու­նը, ոտ­նա­ձայ­նե­րիս առա­ջի­նից ար­դեն եր­րորդ հարկ հասնելն ու իմ՝ միայն այդ բա­ցա­կա պա­հին գլ­խի ընկ­նե­լը, որ կի­նը հղի է…

Հե­տո, տա­րի­ներ անց, մեր այդ դեմ-դի­մաց կանգ­նե­լու, նաև հան­կար­ծա­կի սկս­ված, չդա­դա­րող իմ զկռ­տա­լու տե­սա­րա­նը, երբ ու­ղեղս սկ­սեց առանց պատ­ճա­ռի նո­րից վե­րա­դարձ­նել և, որ­պես ար­ձա­նագ­րած փաստ, հա­ճախ կրկ­նել՝ հաս­կա­ցա, որ այն ժա­մա­նակ՝ իմ մե­խա­նի­կա­կան գո­յութ­յան օրե­րին, գի­շե­րա­նո­ցի տակ նրա պտուկ­ներն եմ տե­սել:

Հի­վան­դութ­յան տաս­նե­րորդ օրը՝ գի­շեր­վա ժա­մը մե­կին, հայրս օդ ու­զեց, ասաց. «Օդ չկա»: Հեր­թա­պահ բժիշ­կը բո­լո­րին ան­հայտ մի տեղ էր քնել, նրան չէի կա­րո­ղա­նում գտ­նել: Բուժ­քույ­րերն էլ ասում էին. «Թթ­վա­ծին չկա,– ասում էին,– շա­բաթ, կի­րա­կի է եղել, մե­քե­նա չեն տրա­մադ­րել, բե­րող չի եղել»: Գնա­ցել եմ մո­տա­կա թա­ղա­մա­սը, կանգ­նել եմ բա­կում մե­քե­նա կա­յա­նած տան առաջ, թա­կում եմ դու­ռը, հե­տո՝ պա­տու­հա­նը: Ասում եմ. «Հորս թթ­վա­ծին է պետք, մի ժամ­վա ըն­թաց­քում պի­տի բե­րենք»: Վա­րոր­դը հար­բած, քնած է, չի արթ­նա­ցել: Հե­ռու տե­ղից՝ քե­նու թա­ղու­մից նոր է վե­րա­դար­ձել: Խնդ­րել եմ՝ գո­նե իրենց ձեռ­նա­սայ­լա­կը թող տան: Բուժ­քույ­րերն օգ­նել են, թթ­ված­նի բա­լո­նը դրել ենք սայ­լա­կին: Հե­տո նրան­ցից՝ չն­կատ­վող ստինք­նե­րով, այն նոսր բե­ղե­րով թու­խը, որն իմ վե­րա­դար­ձը տես­նե­լով՝ ներքև վա­զեց օգ­նե­լու, ասում էր. «Որ եկար, աչ­քերդ կար­միր-կար­միր էին, միան­գա­մից հաս­կա­ցա, որ ձեռ­նա­սայ­լա­կի բռ­նա­կը կրծ­քիդ դեմ արած քա­ղա­քի մի ծայ­րից մյու­սը լա­ցե­լով ես գնա­ցել, լա­ցե­լով եկել, բայց ար­ցունք­ներդ ներս, փորդ են լց­վել»:

Թթ­վա­ծի­նը միաց­րել եմ, հորս շուր­թե­րը ճաքճք­ված են, ասում է՝ չէ: Մեջ­քի վրա պառ­կած՝ ամ­բողջ մար­մի­նը՝ չէ, միայն գլուխն է շր­ջում դե­պի պա­տը, գի­տեմ, որ հի­մա կմեռ­նի, ժա­մա­ցույ­ցին եմ նա­յում՝ գի­շեր­վա չորսն է, խա­ղաղ հան­գավ: Եվ լաց լի­նել և ծխել եմ ու­զում: Նրա­նից ամա­չում եմ, եր­բեք իր ներ­կա­յութ­յամբ չեմ ծխել, ոչ էլ լաց եմ եղել, դուրս եկա մի­ջանցք: Որո­վայ­նիս բո­լոր մկան­նե­րը միան­գա­մից թու­լա­ցել են. ծխա­խո­տը բե­րա­նիս, կանգ­նել զու­գա­րա­նի մութ մթի մեջ, պոր­տիս տա­կի սուր մրմ­ռո­ցով մի­զում եմ պա­տե­րին, հա­տա­կին, ծնկ­նե­րիս: Մի տեղ՝ խոր­շում, քնի մեջ հի­վան­դը տն­քում է, նաև մորս երգն եմ լսում: Ծխա­խոտ ծխե­լու չափ ժա­մա­նակ է ան­ցել, հորս դեմ­քին մի ան­ծա­նոթ գույն էլ կա: Մայրս լաց չի լի­նում, ար­ձա­կել է ոս­կե­դե­զին վար­սե­րը՝ մինչև կոն­քերն են հաս­նում, եր­գում է: Չեմ էլ հաս­կա­նում, այդ եր­գե­լը կո՞ծ է, թե՞ դա­նա­կը ձեռ­քին և մա­զերն է կտ­րում, և լաց է լի­նում: Զար­թու­ցի­չի զանգն է միա­նում, սկզ­բում նա, հե­տո,ես` ահա­բեկ­ված նա­յում ենք հորս դեմ­քին, ու­րեմն զան­գը սար­սա­փե­լի ու­ժեղ է: Ժա­մա­ցույցն եմ որո­նում, միան­գա­մից ճիշտ տե­ղը չգտ­նե­լուց զգաց­վում է, որ զան­գի հն­չեղ սառ­նութ­յու­նը սո­ղում է ու­ղե­ղի վրա…

Մորս միայ­նակ չթող­նե­լու հա­մար հարևան սեն­յա­կից հի­վան­դա­տեր ծեր կի­նը եկավ: Ասում է. «Գի­տե՞ք, աղջ­կաս ասա­ցի, որ այդ մար­դը կմեռ­նի,- ասա­ցի,- տես ինչ բլ­բուլ է կտ­րել, խո­սում-խո­սում՝ տղա­յին ինչ­պի­սի խոր­հուրդ­ներ է տա­լիս, ասա­ցի,- նա կմեռ­նի: Այդ­պես էլ եղավ, օղոր­մի նրան: Պա­տը բա­րակ է, մենք ամեն ինչ լսում էինք, երբ տղա­յի մա­սին էր խո­սում, թե քա­նի ան­գամ Աստ­ված նրան փր­կեց մա­հա­պա­տիժ իրա­կա­նաց­նող­նե­րի դա­րան­նե­րից, որ իր սիր­տը խն­դաց­նի…»: Խոս­քը կի­սատ է թող­նում, ու­շա­դիր դեմքս է զն­նում, ասում է. «Մի­ջանց­քով գնալ-գա­լուդ ժա­մա­նակ տե­սել էի՝ դեմ­քիդ պա­տա­հած­նե­րի նշա­նը կա… Ու­րեմն, երբ հա­սավ ձեր ըն­տա­նի­քին, թե ում եք դուք և ո՞վ է ձեզ փող պարտք և ժա­մա­նակն է, որ ձեր պատշ­գամ­բի հին փեղ­կե­րը փո­խեք, աղջ­կաս ասա­ցի՝ վերջ, Էլեկտ­րա: Մենք հույն ենք, դրա հա­մար աղջ­կաս անու­նը ձեր անուն­նե­րին նման չէ: Ասա­ցի՝ վերջ, նրան էլ փր­կութ­յուն չկա,- ասա­ցի,- բայց դու այդ մար­դուց սիրտ պի­տի վերց­նես,- ասա­ցի,- տես­նո՞ւմ ես՝ ինչ հա­մար­ձակն է, վեր­ջին վայրկ­յա­նին էլ չի վա­խե­նում, իբրև թե մահն ի՞նչ է որ, դուք պատշգամ­բի հա­մար նոր փեղ­կեր գնե­ցեք,- ասա­ցի,- դու էլ նրա­նից օրի­նակ վերց­րու, այդ­քան վա­խե­նալ պետք չէ»: Շրջ­վում է դե­պի ինձ. «Աղ­ջիկս էլ էսօր-էգուց է»– ասում է,– օղոր­մի հորդ…»: Նա էլի խո­սում է, մայրս նրան չի լսում՝ հորս մար­մի­նը փոքր է, գլու­խը՝ խո­շոր, մա­զերն է հար­դա­րում, որ ծնո­տը կա­պե­լուց գզգզ­ված չցց­վեն կա­պի­չի տա­կից, սան­րը շար­ժում է խո­շոր գլ­խի վրա­յով, մահ­ճա­կա­լի զս­պա­նակ­նե­րը, ձեռ­քի ռիթ­մին հա­մա­պա­տաս­խան, մե­տա­ղի ձայն են հա­նում՝ բարձր, հե­տո՝ թույլ… Երգ է ասում՝ փոր­ձում է ծնո­տը կա­պել, չեմ հաս­կա­նում, այդ եր­գե­լը մե­ղե­դի՞ է, թե՞ լա­չա­կը ձեռ­քին և ծնոտն է կա­պում, և լաց է լի­նում: Ինչ­քան կա­պում է, չի փակ­վում, ծնո­տը նո­րից բաց­վում է: Հե­տո հույն կի­նը մորս ձեռ­քից վերց­նում է լա­չա­կը, ինձ հարց­նում է. «Լսե՞լ ես, քա­ղա­քում խնո­ցի­ներ հե­ծած յոթ վհուկ­ներ են երևացել…»: Մո­տե­նում, կռա­նում է հորս խո­շոր գլ­խի վրա, ական­ջին իրե՞նց, թե այլ լեզ­վով խոսք է ասում, և ծնո­տը կապ­վում է: Շրջ­վում, ինձ ասում է. «Բա, տղա ջան, մարդն ան­շունչ մարմ­նի ան­հա­տակ խոր­քում է, եթե հե­ռա­նում էլ է, դարձ­յալ այն­տեղ է, գար­նան հոտն առած աքա­ղա­ղի նման զո­րեղ ձայն պի­տի հասց­նես ական­ջին, որով­հետև մա­հա­ցած­նե­րը գի­տեն, որ ող­ջե­րը հենց դրան են հա­վա­տում»:

Դուրս եմ գա­լիս, նս­տում եմ հա­տա­կին, մեջ­քով հեն­վում եմ մի­ջանց­քի պա­տին, ծխում եմ: Բժշ­կին չեմ գտել, որ մեզ օգ­նի: Բուժ­քույ­րե­րի ցու­ցու­մով, այն բո­լոր հա­վա­նա­կան սեն­յակ­նե­րում, ուր նա պի­տի քնած լի­ներ, որո­նում, չեմ գտ­նում: Բուժ­քույ­րերն իրենք էլ որո­նում, չեն կա­րո­ղա­նում գտ­նել:

Հույն կի­նը կող­քովս անց­նում, գնում է: Ներ­սում մայրս եր­գում է, չեմ էլ հաս­կա­նում՝ դա եր­գե՞լ է, թե՞ խո­նավ լա­թը ձեռ­քին և հորս մար­մինն է լվա­նում, և լաց է լի­նում: Մահ­ճա­կա­լի զս­պա­նակ­նե­րը գլոր­վող ծան­րութ­յան պատ­ճա­ռով պայ­թում, կտրտ­վող սարթ մե­տա­ղի ձայն են հա­նում, մայրս հի­մա նո­րից շր­ջում է մյուս կո­ղին, հե­տո նո­րից գլոր­վում է ծան­րը, պայ­թում է զս­պա­նա­կե մե­տա­ղը, լո­ղաց­րել, ավար­տել է, ձյու­նա­ճեր­մակ սպի­տա­կե­ղեն է հագց­նում, հար­դա­րում, ահա կր­կին շր­ջում է ծան­րին՝ զս­պա­նակ­նե­րը սարթ մե­տա­ղե ձայն են հա­նում, մահ­ճա­կա­լը դո­ղում, ցնց­վում է: Հի­մա ոս­կե­դե­ղին, մինչև կոն­քե­րը հաս­նող վար­սե­րը կտ­րում է երգ ասե­լով և հյուս առ հյուս պառ­կեց­նում է հորս կող­քին:

Նա այդ­պես, երեք օր անընդ­հատ եր­գում է, մինչև հորս տա­նե­լու վեր­ջին վայրկ­յա­նը, ու պարզ չէ՝ դա երգ ասե՞լ է, թե՞ կոծ:

Հո­րեղ­բայր­ներս դա­գա­ղը՝ նոր լվա­ցած, փայլփ­լուն ավ­տո­բու­սի մեջ, ոտ­քե­րի տակ՝ հա­տա­կին են դնում, իրենք՝ վեց հո­գով, «Պրի­մա» պա­պի­րոս­նե­րը բե­րան­նե­րին, մա­հու­դե մուգ կար­միր կոստ­յում­նե­րով՝ ցան­կա­պա­տին թա­ռած աքա­ղաղ­նե­րի պես, շար­վել են հեր­թա­կա­նութ­յամբ դա­գա­ղի երկ­կողմ նս­տա­րան­նե­րին:

Իրենք էին նրան գյու­ղից բե­րել բու­ժե­լու, հի­մա եկել, ան­կեն­դան մար­մինն ան­խոս ետ են տա­նում:

Թա­ղու­մը, յո­թը ան­ցել է, քա­ռա­սուն­քի օրը մա­յիսն է. կա­նա­չի մեջ զե­ռուն­ներ են թռչ­կո­տում, թաց քթե­րով շնե­րը ոհ­մակ­նե­րով շր­ջում են հե­ռու­նե­րում, ոտ­քե­րի տակ խոտ է ջարդ­վում, մայրս, արա­րո­ղութ­յան մաս­նա­կից ժո­ղովր­դի ներ­կա­յութ­յամբ, շիր­մաթմ­բի վրա­յից հայ­տա­րա­րութ­յուն է անում, թե՝ «Հան­գուց­յա­լը հան­դա­պա­հութ­յու­նից ավե­լի շատ հարս­տութ­յուն տուն բե­րեց, քան իր ամ­բողջ կյան­քում աշ­խա­տած մնա­ցած տե­ղե­րից միա­սին վերց­րած»: Խոսքն իրեն այդ­պես խա­րա­զա­նո­ղի մա­սին է: Ինքն էլ հրա­ժար­վում է, էլ չի ցան­կա­նում գյու­ղում ապ­րել, ասում է. «Պի­տի գնամ քա­ղաք, Օնա­նի տանն եմ ապ­րե­լու»:

Հայրս գի­շեր­վա ժամր չոր­սին մա­հա­ցավ հի­վան­դա­նո­ցում: Մորս թո­ղե­ցի նրա մոտ, հա­չող շնե­րի ոհ­մա­կը ետևս գցած, առանց շրջ­վել-նա­յե­լու եկա տուն, կանգ­նե­ցի հարևան կնոջ դռա­նը:

Իսկ նա չի հարց­նում, ասում է. «Օնան, հայրդ մա­հա­ցավ»: Ներս չի թող­նում, ձեռքս բռ­նում՝ միա­սին գա­լիս, կանգ­նում ենք մեր դռան առաջ: Տես­նում եմ, թե ինչ­պես է նրա բա­րակ, թա­փան­ցիկ մա­տը դռան զան­գի կո­ճա­կը սեղ­մում: Մի քա­նի բան՝ գի­շե­րա­նո­ցի կար­ճաթևութ­յու­նից դուրս մնա­ցած ու­սե­րը, ստինք­նե­րի կո­րը, մարմ­նից եկող ան­կող­նու բուր­մուն­քը միան­գա­մից, միա­ժա­մա­նակ հա­սու դար­ձան ինձ: Դու­ռը բաց է: Նո­յեմն ըն­դա­ռաջ եկավ: Եր­կու­սով պառ­կեց­նում, ծած­կում են վեր­մա­կով: Նրանք՝ սկզ­բից Նո­յե­մը, հե­տո նա լաց են լի­նում: Ես քնած եմ: Ու­ղե­ղիս ձայն է հաս­նում՝ լաց: Շն­չա­ռութ­յուն. «Քնիր, քնիր, այս ժա­մին դուրս չգաս, չդի­մա­վո­րես քո հո­րը: Նրա դեմ­քին՝ քեզ հետ խո­սող այն­պի­սի բան կտես­նես, որ այլևս չես վե­րա­դառ­նա: Չդի­մա­վո­րես քո հո­րը՝ դեմ­քի նշա­նը չտես­նես»:

Լույ­սի շր­ջա­նա­գիծ է մա­րում պա­տին: Նրանք՝ խնո­ցի­ներ հե­ծած յոթ վհուկ­նե­րը, ան­ցան, գնա­ցին: Քնած եմ, ամեն ինչ հան­գած է իմ ներ­սում: Ու­զում եմ արթ­նա­նալ, չեմ կա­րո­ղա­նում, իսկ հա­վա­սար քայլ­քը գա­լիս էր, դմբդմ­բո­ցը հաս­նում էր, շատ մարդ­կանց՝ միա­սին աս­տի­ճան­նե­րը բարձ­րա­նա­լու, աս­տի­ճան­նե­րը զույգ-զույգ՝ դըմբ, դըմբ, դըմբ: Ու­սե­րի վրա դա­գաղ բե­րե­լու քայլք էր, բազ­մութ­յան գա­լուստ, շքեր­թով անց­նող ժո­ղովր­դի միա­հա­մու­ռութ­յուն, իսկ ես դեռ քնած եմ:

 

* * *

 

Ան­նա­յի հետ օդա­նա­վա­կա­յա­նում ենք: Հու­նիս, թե հու­լիս ամիսն էր, կամ էլ` հու­նի­սը վեր­ջա­ցել, հու­լի­սի սկիզբն էր: Աս­ֆալ­տը ջրի­կա­ցել, հո­սում էր, մե­քե­նա­նե­րի դո­ղե­րի տա­կից փախ­չում, գա­լիս սա­պատ-սա­պատ կանգ­նում էր լու­սան­շան­նե­րի տակ՝ փո­ղոց­նե­րի բե­րա­նին: Արևն այ­րում էր: Ասա­ցին` «Ան­նան հե­ղի­նա­կա­վոր թեր­թե­րից մե­կի աշ­խա­տա­կիցն է»: Մեզ ծա­նո­թաց­րե­ցին, չոր­սով ծխում՝ թեր­մո­սից սուրճ ենք խմում՝ գու­նա­թափ տաք­սի­նե­րի վա­րորդ­նե­րը հեռ­վից մեզ են զն­նում: Դես-դեն ըն­կած լրագ­րե­րը շո­գից դեղ­նել են: Նրանք՝ ծա­նո­թաց­նող­նե­րը, գնա­ցին, եր­կու­սով գոր­ծուղ­ման ենք մեկ­նում: Ինք­նա­թի­ռը չվա­ցու­ցա­կից եր­կու ժամ ու­շա­ցել էր:

Երբ հա­սանք, օդա­նա­վա­կա­յա­նում ցան­կա­ցած ժա­մա­նո­ղի ստու­գում էին: Եր­կու­սիս խու­զար­կե­ցին: Պա­յու­սակ­նե­րիս պա­րու­նա­կութ­յու­նը ցա­քուց­րիվ շր­ջե­ցին, թա­փե­ցին ոտ­քե­րի տակ, տոթ՝ քր­տին­քի հոտ կա: Անձ­նա­կան իրե­րը մե­կառ­մեկ զն­նում են: Ան­նա­յի սպի­տա­կե­ղե­նին ձեռք են զար­կում: Տես­նում եմ ձյու­նա­ճեր­մակ եր­կու ներք­նա­շո­րե­րը: Առար­կութ­յուն չէր ըն­դուն­վում: Բե­րան­նե­րի շն­չա­ռութ­յան տա­քի հետ՝ օղու և ան­քուն գի­շեր­ներ անց­կաց­րած տագ­նա­պած ու­ղե­ղի կծ­վա­հոտ է փչում: Մեր գոր­ծուղ­ման թեր­թիկ­նե­րին, ձայ­նագ­րիչ մագ­նի­տո­ֆոն­նե­րին կաս­կա­ծում են:

Ուսս ցա­վեց­նե­լու չափ հրե­լով՝ ասա­ցին. «Վե­ճի արդ­յուն­քը շատ վատ է լի­նում»: Հա­տուկ ջո­կա­տի հրա­մա­նա­տա­րին բա­ցատ­րում էի՝ մի վանք կա, եկել ենք նրա յոթ հար­յու­րամ­յա­կի արա­րո­ղութ­յա­նը մաս­նակ­ցե­լու, լրագ­րող­ներ ենք, ձայ­նագ­րիչ­ներն էլ այդ նպա­տա­կի հա­մար են: Մի տեղ գի­նի էր թափ­վել, թթ­ված գի­նու հոտ էլ կար: Օդա­նա­վից իջած կա­նայք չէին կա­րո­ղա­նում բո­ղո­քել, որ իրենց տղա­մարդ զին­վոր­ներն են խու­զար­կում: Կա­պի­տա­նը զան­գա­հա­րեց, ճշ­տեց, մեզ ասաց՝ գնա­ցեք:

Պա­յու­սակ­նե­րը ձեռք­նե­րիցս և ուս­նե­րիցս կախ՝ մեզ հատ­կաց­ված հան­րա­կա­ցա­րանն էինք որո­նում, չէինք կա­րո­ղա­նում գտ­նել:

Զին­վո­րա­կան մե­քե­նա եկավ, մեզ սեղ­մեց մայ­թեզ­րին, սոլ­յար­կա­յով աշ­խա­տող մո­տո­րը հռն­դում էր, սև ծու­խը փչում դեմք­նե­րիս:

Ասա­ցին. «Ան­ցա­թուղթ չու­նեք, իսկ պա­րե­տա­յին ժամն սկս­վել է»: Դրե­ցին մե­քե­նան, տա­րան մի մեծ գոր­ծա­րա­նի բա­կը: Բե­րանք­սի­վայր, աս­ֆալ­տին պառ­կած մար­դիկ կա­յին: Անձրևանո­ցի գլ­խար­կի տա­կից մա­յո­րի միայն քիթն էր դուր­սը, ասաց. «Դուք էլ պառ­կեք, որ իմա­նաք, թե «где раки зимуют»: Մա­յո­րի քիթն անձրևոտ էր, թաց, հա­մար­յա միմ­յանց աչ­քե­րը չէինք տես­նում, ասա­ցի. «Մա­յոր, ահա իմ ձայ­նագ­րի­չը, ճա­պո­նա­կան է, ձայ­նագ­րի­չը վերց­րու, թող քեզ նվեր լի­նի: Ինձ պառ­կեց­րու գետ­նին, աղջ­կան՝ չէ. նա իմ սի­րած աղ­ջիկն է, թող չպառ­կի»: Մագ­նի­տո­ֆո­նը խո­թեց գր­պա­նը. «Թող նա կանգ­նած մնա»,– հրա­մա­յեց: Հե­տո փո­րիս տակ թաց աս­ֆալ­տը զգա­ցի, բե­րա­նիս մոտ Ան­նա­յի ոտ­նա­թա­թերն են ու հս­կող զին­վոր­նե­րի գնա­ցող-եկող սա­պոգ­նե­րը: Մանր, պաղ անձրևի կա­թիլ­նե­րը ական­ջիս տակ հար­վա­ծում են աս­ֆալ­տին, Ան­նա­յի կո­շիկ­նե­րին: Տն­քում են հեռ­վից, մո­տի­կից: Ով չի դի­մա­նում, ցան­կա­նում է բարձ­րա­նալ, կրա­կում են նրանց գլ­խա­վերևով, ստի­պում նո­րից պառ­կել: Կր­կին լռութ­յուն է իջ­նում՝ սաս­տիկ թանձր, խուլ ան­ձայ­նութ­յուն: Ավե­լի ուշ Ան­նան լաց եղավ, մթան մեջ մյուս կա­նայք էլ էին հեծկլ­տում:

Հո­ղը սեղմ­վում է ազդ­րե­րիս արան­քը, շն­չում է փո­րիս տակ. մար­մինս թույլ, ծանր և ան­զոր պառ­կած է նրա վրա, չէի հաս­կա­նում՝ ին­չից է այդ­քան անուժ:

Մու­թը կապ­տեց, ծի­տը ծա­ռին թևը թա­փա­հա­րեց, դեռ լույսն աղ­ջա­մուղ­ջից չէր տա­րան­ջատ­վել, հա­զիվ նշ­մար­վում էին զին­վոր­նե­րի դեմ­քերն ու զեն­քե­րը, ճա­կատս դրե­ցի Ան­նա­յի ոտ­նա­թա­թե­րին: Բե­րանս հո­ղի վրա է: Ան­նան էլ է զեն­քը տես­նում, ասա­ցի՝ ահա հա­վեր­ժա­կա­նը: Զին­վո­րը եկավ, իմ դիր­քից չէր երևում, սա­պո­գը գա­լիս էր, բարձ­րա­ցավ ձեռ­քիս, մատ­ներս մնա­ցին ներ­բա­նի ու հո­ղի արան­քում:

Նրա ձայնն ավե­լի վերևում էր հն­չում, ձայնն Ան­նա­յին ասաց՝ չխո­սեք: Ջարդրտ­ված մատ­նե­րիս մեջ առած Ան­նա­յի ոտ­նա­թա­թե­րը դո­ղում էին, գի­տեի՝ նա չի մր­սում, նա սրթսր­թա­լով լաց է լի­նում ինձ հա­մար… Իսկ հո­ղը կար, շն­չում էր իմ փո­րի տակ… Քիթ ու բե­րանս հո­ղի վրա է:

Սև աս­ֆալ­տը՝ ստ­վեր­նե­րով:

Լույ­սը բաց­վեց, մե­կը պառ­կած տե­ղից բարձ­րա­ցավ, սաս­տող ձայն չհն­չեց, հե­տո տն­քո­ցով մեկ ու­րի­շը, դարձ­յալ ար­գե­լող չե­ղավ, բո­լոր պառ­կած­ներս բարձ­րա­ցանք, տե­սանք մեր շուր­ջը ոչ ոք չկա: Մենք իրար հետ չէինք խո­սում, ամեն մե­կը գլու­խը կախ արագ հե­ռա­նում էր: Գոր­ծա­րա­նի բա­կում կար­ծես զին­վոր­ներ չէին եղել, նրան­ցից հետք չկար, ան­գամ գի­շե­րը կրա­կած դա­տարկ պար­կուճ­ներ, գի­նու շշեր, ծխա­խո­տի մնա­ցուկ­ներ էլ չտե­սա: Մի­ջատ­նե­րը կապ­տաթև սա­հում են ջրա­փո­սե­րի վրա: Անձրևը կտըր­վեց, արևը բարձ­րա­նում է, գու­ցե դարձ­յալ տոթ լի­նի:

 

Նո­րի­կը մե­քե­նան է վա­րում, ես օղի եմ խմում, Ան­նան, գի­շեր­վա անք­նութ­յու­նից հե­տո, ետ­նա­մա­սում քնած է: Այդ օրե­րին, ով­քեր կա­րող էին ինչ-որ բան անել, գա­լիս, հա­վաք­վում էին մի տեղ: Նո­րիկն ասաց, որ կա­րող է մարդ սպա­նել: Դրա հա­մար է եկել: Նա մի ան­գամ դա արել է:

Ճամ­փեզ­րին կանգ­նեց, չոր լա­թով հողմնապա­կին էր մաք­րում, ես էլի օղի խմե­ցի, Ան­նան քնի մեջ տն­քաց: Մե­քե­նան քա­րու­քանդ ճամ­փի վրա ոս­տոս­տում է, չէինք խո­սում: Նո­րի­կը դարձ­յալ ծխեց: Եր­կու բաց կո­ղա­պա­կի­նե­րից փո­շու հետ մի­ջան­ցիկ քա­մին է խփում: Այդ­պի­սի լռութ­յու­նը պետք էր, հե­տո միան­գա­մից կտր­վեց:

Ասում է. «Ինձ տա­րան իրենց մայ­րա­քա­ղա­քը ու նս­տեց­րին մա­հա­պարտ­նե­րի խու­ցը: Դա­տա­կան որո­շու­մը ի կա­տար ածե­լու հրա­մա­նը Մոսկ­վան պի­տի տար: Ես էլ տեղ­յակ չէի, մահ­մե­դա­կան­նե­րի մեջ ինձ ո՞վ պի­տի տեղ­յակ պա­հեր, որ կա­թո­ղի­կո­սը նե­րում հայ­ցող գրութ­յուն­ներ է հղում այս­տեղ ու այն­տեղ…»: Մինչ այդ, որ հրա­ժար­վում էր խմե­լուց, վերց­րեց, միան­գա­մից խմեց, ինձ էլ լց­րե­ցի… Դարձ­յալ եր­կար լռութ­յուն… «Լսում էի, թե ինչ­պես են կող­քի խցե­րի մա­հա­պարտ­նե­րին գի­շե­րով տա­նում. նրանք այլևս չէին վե­րա­դառ­նում: Ամեն մի բաց­վող-փակ­վող դուռ ներսս՝ ոչ թե որևէ օր­գան, այլ ամ­բողջ ոս­կոր­ներս էլ էր ցա­վեց­նում: Այդ­պես էլ չսո­վո­րե­ցի, ինձ հա­մո­զում էի, որ շու­տով սո­վո­րա­կան կդառ­նա… Ութ­սուն­հինգ կի­լոգ­րա­մից քաշս իջավ քա­ռա­սու­նութ: Հե­տո բժիշկ­նե­րից իմա­ցա, որ եթե կես կի­լոգ­րամ էլ նի­հա­րեի՝ չէի ապ­րի: Բա, ախ­պերս, այդ­պի­սի բան էլ է պա­տա­հում: Իսկ գրել կա­րե­լի էր, գի­շեր-զօր գրում էի: Եր­կու վառվ­ռուն շո­րե­րով մար­դիկ էին գա­լիս, գլ­խիս վերևը կանգ­նում, իրա­կա՞ն էին, ի՞նչ էին, չգի­տեմ, ասում էին՝ գրիր: Գրում էի: Ընդ­հա­նուր տետ­րի մեջ էի շա­րադ­րում, լց­վում էր, բան­տա­պե­տը վերց­նում, նորն էր տա­լիս: Երեք տա­րի տվե­ցի, ես հո չգի­տեի, որ երեք տա­րի է ան­ցել, այդ­պի­սի դեպ­քե­րում ժա­մա­նակն էլ պետք չի լի­նում… Հե­տո կա­թո­ղի­կո­սի նե­րում հայ­ցող գրութ­յուն­նե­րը հարգ­վե­ցին…

Պատ­կե­րաց­նո՞ւմ ես, Օնան, մի բառ չեմ հի­շում, թե ինչ եմ գրել… Երա­նի այդ տետ­րե­րը մի ան­գամ կար­դա­յի:

Հի­մա եկել, հա­սել եմ այս­տեղ, մե­րոնց ասում եմ. «Եթե ինձ բան պա­տա­հի, ըն­տա­նիքս կե­րակ­րեք, ես գնամ դրան՝ մայ­րա­քա­ղա­քից եկած հա­տուկ կա­ռա­վա­րութ­յան նա­խա­գահ կո­չեց­յա­լին սպա­նեմ: Նրա հրա­մա­նով են մեծ գոր­ծա­րա­նի բա­կում մարդ­կանց աս­ֆալ­տին պառ­կեց­նում»:

Նո­րի­կը հա­վաս­տիաց­նում էր, թե կա­րող է մարդ սպա­նել, չէի հա­վա­տում, որ նա այդ բա­նը ար­դեն մի ան­գամ արել է:

Երբ տեղ հա­սանք, ինք­նա­թիռ­նե­րը գն­դա­կո­ծել, գնա­ցել էին: Լռութ­յուն է, վան­քի զան­գե­րը ղո­ղան­ջում էին, զար­կե­րի չա­փա­վոր­ված դա­դար­նե­րում կր­կին լսե­լի է կանգ­նած լռութ­յու­նը, նո­րից զան­գե­րի կանչ…

Թի­թեռ­նե­րը կարմ­րաթև սա­հում են ղո­ղանջ­նե­րի վրա: Ան­տառ­նե­րը կա­պույտ՝ ստ­վեր­նե­րով:

Դուրս են գա­լիս թաքս­տոց­նե­րից:

Վան­քի յոթ հար­յու­րամ­յա­կի տո­նա­կան արա­րո­ղութ­յու­նը:

Ան­նա­յին արթ­նաց­րինք, սփրթ­նած է, ափիս մեջ ճա­կատն այր­վում է ջեր­մութ­յու­նից: Վեր­քոտ, ու­ռած մատ­ներս կա­պե­ցինք թաշ­կի­նա­կով: Երե­քով օղի խմե­ցինք: Կար­միր զան­գե­րի հար­ված­նե­րը իջ­նում, կռա­նում են գետ­նի վրա, օդը տաք, խա­վոտ է, կպ­չուն:

Նո­րիկն ասաց. «Դե՛, դուք գնա­ցեք ձեր հար­ցազ­րույց­ներն արեք, այս­տեղ մո­տեր­քում նրանց գյու­ղե­րից կա, ես էլ գնամ մի քա­նի հո­գու պա­տանդ վերց­նեմ, բե­րեմ»: Ասա­ցինք՝ պետք չէ: «Ախր դժ­վար բան չի, ձեռ­քի հետ ար­վող գործ է: Դուք գնա­ցեք կա­թո­ղի­կո­սի հետ ձեր հար­ցազ­րույցն արեք, ես մի ժա­մից այս­տեղ կլի­նեմ»:

Երե­կո էր, Նո­րի­կը չկա, մեզ ասա­ցին. «Նա քա­ղաք է վե­րա­դար­ձել, իզուր էլ սպա­սում եք»: Պա­տա­հա­կան, այդ կող­մը գնա­ցող ավ­տո­բուս նս­տե­ցինք, մենք էլ էինք վե­րա­դառ­նում:

Ավ­տո­բու­սի հար­բած վա­րորդն ու նրան ու­ղեկ­ցող տղա­նե­րը տե­սան՝ Ան­նան տանջ­վում է ետևի նս­տա­րա­նի վրա, տե­սան՝ ինչ­պես է ձո­ղից կառ­չել ու, լվաց­քի պա­րա­նից կախ­ված սա­վա­նի նման, աջ ու ձախ է զարն­վում, հա­ճույք ստա­ցան: Հա­յե­լու մեջ ընդգծ­ված բո­լո­րակ դեմ­քով վա­րոր­դի աչ­քե­րը նկատ­վում էին ու կոր­չում, նրա կող­քին կանգ­նա­ծը ծի­ծա­ղեց: Փոք­րիկ, չոր ավ­տո­բուսն ավե­լի ուժ­գին թռց­րեց փո­սե­րի վրա­յով, որ Ան­նան ձո­ղից զույգ ձեռ­քե­րով կառ­չի, հնա­րա­վո­րութ­յուն չու­նե­նա ազդ­րե­րը ծած­կել, իրենք մինչև տրու­սի­կը տես­նեն ու զվար­ճա­նան: Երբ գո­ռա­ցի, նրանք բո­լորն ինձ էին նա­յում, ես՝ բո­լո­րին: Ավ­տո­բու­սը կանգ­նեց­րին, դու­ռը բա­ցե­ցին, ասա­ցին. «Իջեք, եթե ու­զում եք»: Նրանք էլ, ես էլ գի­տեի, որ այդ­տեղ չի կա­րե­լի իջ­նել, սահ­մա­նը շատ մո­տիկ է գտն­վում:

Լուռ էին, փոր­ձող հա­յացք­ներ ու­նեին, սպա­սում էին:

Ոչ մարդ կար, ոչ մե­քե­նա, լոշ­տա­կի լայն տերևնե­րին փո­շի էր նս­տել, և շո­գը ոչ տոթ էր, ոչ էլ խեղ­դող ծանր, կպ­չող շոգ էր: Շո­գը տաք էր ու երազ­կոտ: Թևս թմ­րեց, ավ­տո­բու­սի դու­ռը փա­կե­լու ժա­մա­նակ նրան­ցից մե­կը, որ մեզ բո­լո­րից շատ էր ծաղ­րում, ում հետ վի­ճե­ցի, ու­սիս մո­տիկ, դա­նա­կով, ինչ-որ բա­նով ծա­կել էր, ար­յու­նա­հո­սութ­յու­նը չէր դա­դա­րում: Ան­նան իր ծաղ­կա­զարդ շր­ջազ­գես­տի փե­շը պատ­ռեց. նրա կար­ճա­ցած շր­ջազ­գես­տը կիրք էր բոր­բո­քում: Կա­պե­լուց առաջ թևիցս լեզ­վով ար­յուն վերց­րեց: Ար­յու­նոտ լե­զուն կիրք է բոր­բո­քում: Ինքն ար­յան հա­մը զգա­ցել, սար­սա­փում է: Ան­սահ­ման տա­րա­ծութ­յան ու ծանր շո­գի մեջ, մեր շուրջն իջած մե­նա­կութ­յու­նից վա­խե­ցել, ամ­բողջ մարմ­նով դո­ղում է: Հաս­կա­ցել է՝ այդ­քան հա­մով ար­յան դեմ ամեն մի դա­րա­նա­կալ դեպք միշտ կա­տար­վում է այդ­պի­սի ամա­յութ­յան ժա­մա­նակ, վի­ճեց: Հե­տո խռո­վեց: Խան­դը, ինք­նա­սի­րութ­յու­նը, վե­ճը նրանց հետ Ան­նա­յին բո­լո­րո­վին դուր չի եկել: Իմ ար­յան հա­մը դեռ նրա մեջ էր՝ հան­գիստ չէր տա­լիս, ասում է. «Եթե բռ­նեն» դու գի­տե՞ս՝ նրանք ինչ են անում կա­նանց: Մոտ­ներս էլ այդ­քան ձայ­նագ­րութ­յուն­ներ կան՝ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի կո­չե­րով: Նրանք տղա­մարդ­կանց հետ էլ վար­վում են այն­պես, ինչ­պես կա­նանց»: Իրար հետ չենք խո­սում, խռո­ված քայ­լում ենք` մեկս ետ ըն­կած, մյուսս՝ առաջ: Օրը եր­կար էր, չէր մթ­նում, անընդ­հատ երե­կո էր, արևը մայր չէր մտ­նում: Ան­նա­յի մի փե­շը կարճ էր, մինչև ազդ­րը բաց ու կիրք էր բոր­բո­քում: Առաջ ըն­կած՝ ճամ­փին հան­դի­պած խա­վոտ հա­զար­տերևուկ­նե­րից, ապ­րեմ-մեռ­նուկ­նե­րից, դե­ղին կուժ­կոտ­րու­կից, սո­ղոս­կուն ոլոռ­նե­րից, ջրա­խո­տից, կարմ­րա­ծուփ գայ­լա­խո­տից ծաղ­կե­փունջ էր հա­վա­քում: Օրը՝ ծանր, կպ­չուն շո­գով, եր­կար էր, չէր մթ­նում, անընդ­հատ երե­կո էր, երե­կո­յի մեջ էլ անո­րո­շութ­յուն և կիրք բոր­բո­քող բան կար: Մի կա­նաչ «Մոսկ­վիչ» եկավ, ու­զում էր կանգ­նել, կաս­կա­ծեց, ան­ցավ, ար­գե­լակ­նե­րի լույ­սե­րը վառ­վե­ցին: Ու­զում էր կանգ­նել, մեր հու­սա­հատ ձեռ­նե­րի թա­փա­հա­րու­մը տե­սավ, կաս­կա­ծով եր­կար գնաց ու կանգ­նեց: Ան­նան ծաղ­կե­փուն­ջը նե­տեց, մենք վա­զե­ցինք: Երբ նս­տե­ցինք, դու­ռը փա­կե­ցինք, տե­սանք, որ դր­սում գի­շեր է, այն էլ ար­դեն վա­ղուց կես­գի­շեր:

Վա­րորդն ասաց. «Հա, Նո­րի­կին ճա­նա­չում եմ, ժա­մա­նա­կին պինդ էր, այս­տե­ղի երի­տա­սարդ­նե­րը հպար­տա­նում էին նրա­նով, նկա­րը կրծք­նե­րին փակց­րած էին քայ­լում փո­ղոց­նե­րում: Մա­հա­պարտ­նե­րի խու­ցը նս­տե­լուց հե­տո մո­տը հի­վան­դութ­յո՞ւն է, ի՞նչ է առա­ջա­ցել, արևը մայր մտ­նե­լուց առաջ ան­պայ­ման տա­նը պի­տի լի­նի: Ժա­մա­նա­կին հայտ­նի էր, բո­լո­րը նրան ճա­նա­չում էին: Դպ­րո­ցի տնօ­րե­նին, մե­ղադր­յա­լի աթո­ռի վրա, դա­տա­վոր­նե­րի ու զին­ված պա­հա­կախմ­բի աչ­քի առաջ սպա­նել էր: Տնօ­րե­նը ինը տա­րե­կան մի հայ տղա­յի բռ­նա­բա­րել, հե­տո սպա­նել էր: Երբ մահ­մե­դա­կան դա­տա­վո­րը նրան երեք տա­րի ազա­տազրկ­ման ղա­տա­պար­տեց, Նո­րի­կը գնա­ցել էր դա­տա­րան, նրանց ասել, թե՝ «Ինձ դուր չի գա­լիս այդ­քան ազ­գայ­նա­մոլ դա­տա­վա­րութ­յու­նը, լրիվ կյան­քից հիաս­թափ­վել եմ»: Բո­լո­րին անս­պա­սե­լի շրջ­վել էր, դպ­րո­ցի տնօ­րե­նի հար­ցե­րը այս կյան­քի հետ լու­ծել: Այն ժա­մա­նակ­նե­րում դրան հա­վա­սար հե­րո­սութ­յուն դեռ չէր եղել, դրա հա­մար էլ թե մեծ, թե փոքր մի տա­րի նրա լու­սան­կա­րը կրծք­նե­րից ցած չի­ջեց­րին»:

Մեր գոր­ծու­ղում­ներն ավարտ­վել էին, իրա­րից խռո­ված էլ ինք­նա­թիռ նս­տե­ցինք: Լեռ­նե­րի ամե­նա­բարձր կե­տում, որ­տե­ղից հա­կա­կարկ­տա­յին թն­դա­նոթ­նե­րով խփում էին մեր քա­ղա­քա­ցիա­կան ինք­նա­թիռ­նե­րին, սա­վառ­նա­կը մտավ օդա­յին մի­ջանց­քի մեջ, ընկ­նում էր: Խու­ճապ բարձ­րա­ցավ, դարձ­յալ կտրտ­ված ընդ­մի­ջում­նե­րով անընդ­հատ ընկ­նում էր, Ան­նան տե­ղից թռավ, փա­թաթ­վեց վզովս, գո­ռում էր. «Մա­մա ջան, մա­մա ջան, մի թող»: Գի­տեի՝ իմ ար­յան հա­մը դեռ նրա ներ­սում է, սի­րում է ինձ ու պա­հան­ջում է այն, ին­չը տղա­մար­դու մեջ և միա­ժա­մա­նակ նրա­նից դուրս է, և եր­բեք չի դա­դա­րում խոր­քում լի­նե­լուց, որը ես իրա­վունք չու­նեմ իրեն տա­լու:

 

* * *

 

Զան­գա­հա­րե­ցին տուն: Հայտ­նի ամ­սագ­րե­րից մե­կի խմ­բա­գիրն էր, որ­տեղ առա­ջին ան­գամ տպագր­վել էր իմ վի­պա­կը: Ասաց՝ արի մայ­րա­քա­ղաք: Խմ­բա­գի­րը ծա­նու­ցա­գի­րը դրեց սե­ղա­նին, ասաց. «Հան­րա­պե­տութ­յան դա­տա­խա­զից է»: Նման ծա­նու­ցա­գիր իմ գր­պա­նում էլ կար: Ասա­ցի. «Չեմ ներ­կա­յա­նա դա­տա­րան, մինչև որ հե­ռուս­տա­տե­սութ­յամբ ու լրագ­րող­նե­րով չա­պա­հով­վի դա­տը»: Սուր­ճի հետ կոն­յակ խմե­ցինք:

Ասաց. «Դա միայն քո անձ­նա­կան գոր­ծը չէ, ամ­սա­գիրն էլ են դա­տի տվել, միա­սին պի­տի պաշտ­պան­վենք:

Ջա­վախ­քի իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը հա­մոզ­ված են, որ վի­պա­կի մեջ ազ­գա­միջ­յան բա­խում­ներ հրահ­րե­լու կո­չեր կան: Մեր դա­տա­խա­զին կենտ­կո­մի անու­նից նեղն են դրել, դա­տա­վա­րութ­յուն են պա­հան­ջում»: Խմ­բա­գի­րը չհր­կիզ­վող պա­հա­րա­նից ստա­ցած մե­ղադ­րա­կա­նի ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րի թղ­թա­պա­նա­կը հա­նեց, շր­ջեց վեր­ջին թեր­թը, ազ­գա­նուն­նե­րը կար­դաց, ասաց. «Իմի­ջիայ­լոց, իշ­խա­նութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը բո­լորն էլ հա­յեր են, իսկ մե­կը քո ազ­գա­կանն է»: «Նա իմ հո­րեղ­բոր տղան է»: Խմ­բա­գիրն ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րը չէր կար­դում, բա­նա­վոր էր խո­սում, ծա­նոթ էր նյու­թե­րին: Մենք ծխե­ցինք ու դարձ­յալ կոն­յակ խմե­ցինք: «Նրանք ասում են՝ դու գրել ես, թե ձեր գյու­ղում սկզ­բում հայ­կա­կան եկե­ղե­ցին է կա­ռուց­վել, հե­տո նոր՝ վրա­ցա­կա­նը, ու այդ մտայ­նութ­յամբ հայ հա­մայն­քին թույլ ես տա­լիս մտա­ծել՝ ոչ թե հա­յերն են եկ­վոր­ներ, այլ՝ վրա­ցի­նե­րը: Գրել ես՝ խա­չը ջու­րը գցե­լու տո­նա­կան օրե­րին վրա­ցի­ներն ու հա­յե­րը վի­ճում են, թե իրեն­ցից ում խաչն է ար­ժա­նի ավե­լի վերև ջուրն ընկ­նե­լու: (Նա­խա­դա­սութ­յունն ամ­բող­ջութ­յամբ ընդգծ­ված է կար­միր մա­տի­տով): Հայ տեր Հա­կո­բը և ու­փա­լո Լո­մոն իրար չեն զի­ջում, քա­հա­նա­նե­րից մե­կը խա­չը ձեռ­քին բարձ­րա­նում է վերև, իսկ մյու­սը՝ ավե­լի վերև: Արա­րո­ղութ­յան մաս­նա­կից եր­կազ­գի ամ­բո­խի միջև ծեծկռ­տուք է սկս­վում: (Նա­խա­դա­սութ­յունն ամ­բող­ջութ­յամբ ընդգծ­ված է կար­մի­րով): Հրա­ցա­նով հայտն­վում է Մալ­խա­սը, ու նրա ար­ձա­կած գն­դա­կը տա­պա­լում է ու­փա­լո Լո­մո­յին: Մալ­խասն ասում է. «Տեր Հա­կոբ, գե­տը քոնն է, խա­չը որ­տեղ ու­զում ես, այն­տեղ էլ գցիր, հի­մա ար­դեն վերև-ներքև չկա»: (Նա­խա­դա­սութ­յունն ամ­բող­ջութ­յամբ եր­կու գծով է շեշտ­ված կար­մի­րով):

«Ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րի տակ ստո­րագ­րող­նե­րից մե­կը քո ազ­գա­կանն է …»:

«Ոչ, նա իմ հո­րեղ­բոր տղան է …»:

«Այո, հենց նա էլ պն­դում է, թե Մալ­խա­սը իր հայրն է ու մարդ չի սպա­նել, Մա­գա­դա­նում էլ պատ­ժա­պարտ չի եղել: Դու ամ­բող­ջը հնա­րել ես, թե նրան ազ­գի պա­տի­վը փր­կող հե­րոս պետք չէ, թե նրան հայր է պետք, որը մարդ չի սպա­նել: Ու­փա­լո Լո­մոն նրա հա­մար առա­ջին հեր­թին մարդ է, հե­տո նոր՝ որևէ ազ­գի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, վեր­ջում՝ սր­բա­զան»:

Նոր տպագ­րած վի­պա­կի ամ­սագ­րա­յին տար­բե­րա­կը:

Գե­ղար­վես­տը հի­վան­դա­գին ըն­կա­լած հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րի մեկ­նութ­յուն­նե­րը:

Վի­րա­վոր­ված բազ­մութ­յան հու­զում­նե­րը:

Իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կա­յաց­րած որո­շու­մը՝ դա­տա­րա­նում, ամեն գնով ինձ կանգ­նեց­նել օրեն­քի առաջ:

Վտանգ ներ­կա­յաց­նող առա­ջին լուրջ ար­ձա­գանք­նե­րը:

Հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րից սպառ­նա­լից նա­մակ­ներ ստա­նա­լը:

Գրում են. «Ոչ միայն այդ­տեղ, այլ նաև այս­տեղ ապ­րե­լու ժա­մա­նակ դու ար­դեն մեր հո­ղի մար­դը չէիր, նրա ժո­ղո­վուր­դը քեզ հա­մար օտար, ան­ծա­նոթ մար­դիկ էին …»: Հի­շեց­նում են՝ կայ­ծա­կի՝ գյու­ղի էլեկտ­րա­կա­յա­նին շան­թե­լու հող­մա­կոծ օրը, վրա­ցի Աբե­զա­րա­յի կար­միր բի­բե­րով շան՝ խն­ձո­րի այ­գում ոռ­նա­լը և մի գի­շե­րում Օհան­նա­յի ջրա­ղա­ցից ան­հե­տա­նա­լը:

Գյու­ղում բարձր պաշ­տոն­ներ ու­նե­ցող մի քա­նի հո­գի՝ դպ­րո­ցի տնօ­րե­նը, ֆեր­մա­յի վա­րի­չը, խոտ­նո­ցի պա­հես­տա­պե­տը, ԷՄ­ՏԷԷՍ-ի տնօ­րե­նը, էլի մի քա­նի մարդ, վի­պա­կի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րում ապօ­րի­նի կեր­պով ապ­րող կեր­պար­նե­րի վար­քը նույ­նաց­րել են իրենց հետ: Բո­զութ­յան օրի­նակ­ներ են բե­րում իմ իսկ ծնող­նե­րի ապ­րած կյան­քից: Հի­շեց­նում են, թե մայրս ինչ­պես էր լու­սա­ծի­րա­յին «ռա­կե­տը» գի­շե­րա­նո­ցի մեջ դրած քնում, որ­պես­զի վրա­ցի Աբե­զա­րան չբռ­նա­բա­րի իրեն:

Մալ­խաս հո­րեղ­րորս տղան, որ շրջ­կենտ­րո­նում է աշ­խա­տում և իշ­խա­նա­վոր­նե­րի մեջ շատ բարձր դիրք ու­նի, մե­ղադ­րա­կան հայ­ցե­րի տակ ստո­րագ­րող­նե­րից մեկն է: Վի­պա­կի ամ­սագ­րա­յին տար­բե­րա­կը ձեռ­քին մտել էր այն վրա­ցի­նե­րի տնե­րը, որոնց անուն­նե­րը շո­շափ­վում էին գոր­ծում, ու նրանց հա­մար, ոտ­քի վրա, տպ­ված հա­յե­րե­նը թարգ­մա­նել էր վրա­ցե­րեն: Դրա­նից հե­տո վրա­ցի­ներն էլ սկ­սե­ցին ան­հան­դուր­ժո­ղա­կան նա­մակ­ներ ու­ղար­կել: Գյու­ղի հայտ­նի մարդ­կան­ցից մե­կը գրել է, թե՝ «Ճիշտ էիր պատ­մել, որ Հայ­կուշ տա­տիդ շնամ­սին շնե­րը հո­շո­տե­ցին ձեր ար­տում՝ Բախ­տիա­րի թմ­բի վրա: Նաև ճիշտ էր, որ խել­քը կորց­րել էր՝ գի­շեր-ցե­րեկ, գա­րուն թե ձմեռ, թա­փա­ռում էր հան­դե­րում, բայց ճիշտ չէր, ճիշտ չէիր գրել՝ իբրև նրա՝ ինչ-որ բան որո­նե­լու այդ հի­վան­դոտ սո­վո­րույ­թը կորց­րած հա­րա­զատ­նե­րի ու Էրգ­րի կա­րո­տից էր: Իմա­ցած եղիր, որ դա ան­տե­րութ­յու­նից էր, մեր­ձա­վոր­նե­րի կող­մից լք­ված ան­տեր պա­ռա­վի որ­բութ­յու­նից …»: Ինձ թվում է՝ քեզ հայտ­նի էր, և դու նաև գրած պի­տի լի­նեիր, թե ինչ­քան էր խել­քը թռց­րել ու անն­կատ, քաղ­ցած մնա­ցել, որ ինքն իր սե­փա­կան որ­դի­նե­րից հաց էր մու­րում:

Քա­նի ան­գամ մայրդ փոր­ձեց թույն խմեց­նե­լով մեռց­նել խեղճ պա­ռա­վին: Թե չէ ին­չի՞ նման է, մե­կի մա­սին գրում ես, թե շնե­րը հո­շո­տե­ցին թմ­բի վրա, իսկ մյու­սի՝ հո­րաք­րոջդ՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սի մա­սին չես գրում, թե ինչ­պես վրա­ցի Աբե­զա­րան խեղ­դել տվեց թան­գա­րան գնա­լու ճամ­փին: Հեգ­նան­քով ավե­լաց­նում է. «Բա՜, մեր տղա, պի­տի այս էլ իմա­նա­յիր …»:

Վրա­ցա­կան հա­մայն­քը լու­րը բա­նա­վոր խոս­քով եկող-գնա­ցո­ղի հետ է ու­ղար­կել՝ իրենց դա­շույ­նից ար­յուն է կա­թում, եթե երբևէ հա­մար­ձակ­վեմ գյուղ գնալ, ան­պայ­ման հետս դա­գաղ տա­նեմ:

Գրա­կա­նութ­յան ու­սու­ցիչն էլ է նա­մակ ու­ղար­կել, թե. «Սի­րե­լի Օնան, չես պատ­կե­րաց­նի, թե ամ­սագ­րում տպագ­րած քո անգ­րա­գետ շա­րադր­ված­քի պատ­ճա­ռով ինչ ցավ է ոս­տոս­տում սր­տիս վրա: Մե­զա­նից ծծած ու­սու­մը թող հա­րամ լի­նի քեզ: Չնա­յած այն գլ­խից էլ մի բա­րի պտուղ չէիր: Հի­շո՞ւմ ես ան­վա­յե­լուչ խոս­քը, որ դա­նա­կով խա­զել էիր գրա­տախ­տա­կին, ին­չի հա­մար էլ՝ ման­կա­վար­ժա­կան խորհր­դի որո­շու­մով երեք շա­բա­թով հե­ռաց­րինք դպ­րո­ցից: Թե­պետ քո վի­պա­կում քեզ ար­դա­րաց­նում ես, մեզ մե­ղադ­րում աննր­բազ­գա­ցութ­յան հա­մար: Գրում ես, թե այդ ան­վա­յե­լուչ բա­ռը ոչ թե դու, այլ ձեր դա­սա­րան­ցի Դեր­ժինս­կի անու­նով տղան էր գրել, իբրև դու նրան խղ­ճա­ցել ես, որով­հետև բո­յը կարճ էր, աղ­ջիկ­նե­րը նրան մատ­նա­չա­փիկ էին կո­չում, և ինքն էլ ան­հայր էր, այդ էր պատ­ճա­ռը, որ մեղ­քը քեզ վրա ես վերց­րել … ինչ­պես քո մյուս գրած­նե­րը, այդ էլ էր սուտ: Տա­րի­նե­րի հեռ­վից քեզ որ­պես հե­րոս ես ու­զում ներ­կա­յաց­նել… դու էլ կար­ծում ես՝ մենք կհա­վա­տա՞նք:

Դեր­ժինս­կին՝ այդ հայր չտե­սած տղան, որ հի­մա ինքն է երեք զա­վակ­նե­րի ծնող, քո վի­պա­կում՝ մեզ մե­ղադ­րող խոս­քի կա­պակ­ցութ­յամբ, երբ մո­տը պար­զա­բա­նող հանձ­նա­ժո­ղով ու­ղար­կե­ցինք, ինչ­պես այն ժա­մա­նակ, դարձ­յալ պն­դեց, որ այդ ան­վա­յե­լուչ բա­ռը դու էիր գրել: Չնա­յած հանձ­նա­ժո­ղո­վը միա­ժա­մա­նակ պար­զեց, որ եթե խեղճ տղա­յի բո­յը մի կես սան­տի­մետ­րով էլ կարճ լի­ներ, նրան կս­պառ­նար անպտ­ղութ­յու­նը: Մնաս բա­րով և մեզ այլևս չհի­շես: Ին­չին որ մենք օրհթ­նենք՝ օրհթն­ված է, ին­չին որ անի­ծենք, անիծ­ված է …»:

Հե­ռա­խո­սա­զանգ էլ եղավ աշ­խա­տան­քի տե­ղը: Զան­գա­հա­րող մեր դա­սա­րան­ցի­ներն ասա­ցին. «Ֆիլ­մա­դա­րա­նի տնօ­րե­նին ենք ու­զում,– ասա­ցին,– սպա­սիր, մինչև այս շա­բաթ­վա վեր­ջը կգանք»: Սպա­սե­ցի, եր­կու շա­բաթ, եր­կու օր ան­ցավ, նրանք եկան: Մեջք­նե­րի կող­մից՝ գոտ­կա­տե­ղե­րը, ատր­ճա­նակ­ներ են խրել: Հա­նել, դրել են իրենց առաջ՝ իմ աշ­խա­տա­սե­ղա­նին: Ես էլ իմ ատր­ճա­նա­կը դրել եմ սե­ղա­նին՝ ձեռ­քիս տակ: Մեկ ժամ խո­սել եմ գրա­կա­նութ­յան, մար­մին և շունչ առ­նող նրա մարդ­կանց մա­սին: Նաև՝ թե՝ «Կեր­պար­նե­րի ճշ­մար­տա­ցի լի­նե­լը չի նշա­նա­կում երկ­րագն­դի մեկ մար­դու և մեկ գյու­ղի պատ­մութ­յուն»:

Օղի ենք խմում, ու­սուց­չի նա­մա­կից տո­ղեր պատ­մե­ցի: Ծի­ծա­ղե­լով հի­շել ենք, թե ինչ­պես Մեծ պա­տե­րազ­մին մաս­նակ­ցած գրա­կա­նութ­յան ու­սու­ցի­չը իր դա­սա­ժա­մին եր­բեմն ֆա­շիս­տա­կան հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բա­րի մա­սին էր խո­սում, ուր դա­տա­պարտ­ված էր եղել: Նրա պատ­մա­ծով՝ մեկ էլ փշա­լա­րի վրա մի սո­խակ է հայտն­վում: Թռ­չու­նի դայ­լայ­լի նմա­նա­կութ­յու­նը, որ հի­մա անե­լու էր, խան­գա­րող աղ­մու­կը պատր­վակ բռ­նած՝ մո­տե­նում է ին­նե­րորդ դա­սա­րան­ցի աղ­ջիկ­նե­րին, իբրև թե սո­խա­կի եր­գը լսե­լի դարձ­նե­լու հա­մար լռութ­յուն և ան­շար­ժութ­յուն է պա­հան­ջում, նրանց խո­պո­պիկ­նե­րին ու ստինք­նե­րին ձեռք է դնում և այդ ակն­թար­թից աչ­քե­րը փակ՝ փշա­լա­րին կանգ­նած սո­խա­կի երգն էր սու­լում, եր­բեմն էլ նմա­նա­կութ­յու­նը կո­կոր­դա­յին ձայ­նե­րի ծլվ­լո­ցով է առն­մա­նեց­նում:

Հե­տո, երբ բա­ցում է աչ­քե­րը, նկա­տում տղա­նե­րիս կաս­կա­ծա­միտ հա­յացք­նե­րը ձեռ­քե­րին, կրա­կից վառ­վո­ղի պես ետ է քա­շում, ուշ­քի եկած՝ հա­կա­ռա­կութ­յուն չհան­ղուր­ժո­ղի տո­նով ասում է. «Փշա­լա­րին կանգ­նած այդ ծիտն էլ դե­ղին գույն ու­ներ: Ցո­րե­նի ար­տը ինչ­պես է աշ­նա­նը դեղ­նում, վառ­վող, մար­դու ներ­սը հր­դե­հող դե­ղի­նով, այ, խոսքն էլ հենց այդ­պի­սի դե­ղի­նի մա­սին է …»: Հի­շե­լով պատ­մել ենք ան­ցա­ծը, ծի­ծա­ղում ենք: Երե­կո­յան վե­րա­դար­ձան գյուղ:

Երբ վա­ղուց մայ­րա­քա­ղա­քում բնակ­վող վեց եղ­բայր­նե­րից կեն­դա­նի մնա­ցած ավագ, Տի­րան հո­րեղ­բորս տուն հյուր գնա­ցի, ասաց. «Այդ ի՞նչ էիր գրել, աշ­խար­հին դուր գա­լու հա­մար մարդ սե­փա­կան տոհ­մին գետ­նին կհա­վա­սա­րեց­նի՞: Ես, որ ամ­բողջ կյանքս հա­մեստ, խիստ, օրի­նա­կե­լի ու ամե­նա­բա­րո­յա­կան ու­սու­ցիչն եմ եղել, ես ինչ­պե՞ս թույլ կտա­յի, որ իմ տղան Մալ­խաս եղ­բորս խորթ աղջ­կա հետ կտուր բարձ­րա­նար, այն­տեղ աճած ավել­նե­րի ու փշե­րի մեջ էլ նրա ծծե­րը տրո­րեր: Թե­կուզ աղ­ջիկն էլ խորթ էր: Դու մտա­ծե՞լ ես բա­րո­յա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան մա­սին: Այս­տեղ՝ մայ­րա­քա­ղա­քում, այդ­քան աշա­կերտ­ներ ու­նեմ, որոնք հի­մի մի­նիստր­նե­րի պաշ­տոն­ներ են վա­րում, ի՞նչ կմ­տա­ծեն իմ մա­սին, որ ես իմ սե­փա­կան որ­դուն չե՞մ կա­րո­ղա­ցել ղաս­տիա­րա­կել (թե­պետ Հա­յաս­տան տե­ղա­փոխ­վե­լուց հե­տո նրան ոչ ոք չէր այ­ցե­լում, չէր էլ ճա­նա­չում): Ասաց,– իրա­կա­նում խիստ պի­տի լի­նեիր հորդ կեր­պա­րի նկատ­մամբ, բայց պա­հանջ­կոտ չես եղել: Չէ՞ որ մեր եղ­բայր­նե­րից կրտ­սե­րը նա էր, ինքն էր պար­տա­վոր գե­րեզ­մա­նա­քար դնել մեր ծնող­նե­րի շի­րիմ­նե­րին: Իսկ նա, օրե­րով հար­բած, շր­ջում էր գյու­ղե­րում և աղբ­յուր­նե­րի մոտ առաս­պել­ներ ու ավան­դա­պա­տում­ներ մեկ­նե­լով՝ ժո­ղովր­դին խռո­վա­հույզ էր դարձ­նում: Կոնս­տի­տու­ցիա­յի հա­մար էլ անն­կա­տե­լի, խեղճ մարդ էր»:

Առար­կութ­յուն չի հան­դուր­ժում: Ասում է. «Դե, այդ դեպ­քում, թող մայրդ չհայ­տա­րա­րեր, բա ին­չո՞ւ էր մայրդ նրա ան­հա­տակ ու­նեց­ված­քի մա­սին վկա­յութ­յուն տա­լիս ժո­ղովր­դի առաջ, թե նա հան­դա­պա­հութ­յու­նից ավե­լի շատ հարս­տութ­յուն է բե­րել տուն, քան իր ամ­բողջ կյան­քում աշ­խա­տած, մնա­ցած բո­լոր տե­ղե­րից …: Ասա­ցեք խնդ­րեմ, ին­չո՞ւ …»: Դարձ­յալ չի ցան­կա­նում առար­կութ­յուն լսել…: Ամ­բողջ դրա­մա­կան ծախ­սերն ինքն է արել ու գե­րեզ­մա­նա­քար դրել: Մե­տաղ­յա, մի թիզ բարձ­րութ­յամբ, կարճ՝ մի քա­նի ոտ եր­կա­րութ­յամբ ցան­կա­պատ է կա­պել, իսկ կենտ­րո­նում՝ լու­սան­կա­րով մար­մա­րե մի փոք­րիկ քար է կանգ­նեց­րել: Բայց միայն հոր վրա, ամեն ինչ ար­ված է այս կյան­քից հե­ռա­ցած­նե­րի հա­մար՝ օրի­նա­պահ­նե­րի անվ­րեպ մտ­քով: Միայն թե չա­փերն են փոք­րաց­րած, թվում է՝ այդ­տեղ մի քա­նի ամ­սա­կան մա­նուկ է հու­ղար­կա­վոր­ված, իսկ Հայ­կուշ տա­տիս շիր­մա­թում­բը ցան­կա­պա­տի մեջ չի վերց­րել, որ հայրս գյու­ղի առաջ ամո­թով մնար, և նրա հա­մար, որ ոչ միայն սուրբ չէր, այլ նաև տատս իրեն մի տա­րե­կա­նից էր խնա­մել՝ խորթ մայրն էր …: Ասաց. «Ահա թե ինչ, Օնան, լավ շա­րադ­րանք չա­նե­լու հա­մար քե­զա­նից շատ խիստ նե­ղա­ցած եմ, այլևս ոտք չդ­նես իմ տու­նը»:

Նրան սի­րում էի: Վեց եղ­բայր­նե­րից միայն ինքն էր ողջ: Հորս նկատ­մամբ տա­րեց­տա­րի սաստ­կա­ցող կա­րո­տը մեղ­մե­լու հա­մար հա­ճախ էի նրան այ­ցե­լում: Ձեռ­քե­րի կա­պույտ, դուրս ցց­ված երակ­նե­րը, լայն ճա­կա­տը, հուզ­վե­լիս՝ ներքևի շր­թուն­քի դո­ղա­լը, սափր­վե­լիս՝ միշտ ձախ այ­տի ելուն­դը կտ­րե­լը այն­պի­սի հազ­վա­դեպ ճշգր­տութ­յամբ էին կրկ­նում հորս, որ նրա՝ ինձ տա­նից վտա­րե­լուց հե­տո ընկճ­վա­ծութ­յունն ու ստա­մոք­սիս սուր ցա­վե­րը մի քա­նի ամիս չէի կա­րո­ղա­նում հան­դար­տեց­նել:

Ին­ձա­նից դուրս էր դեպ­քե­րի այդ ուղ­ղութ­յամբ ըն­թա­նա­լու պատ­ճա­ռը: Ստեղ­ծո­ղի մո­լա­գար դողն էր բռ­նել ինձ՝ կյան­քի ման­րա­մաս­նե­րից դուրս քա­շել մար­դու ճա­կա­տա­գի­րը, դնել գե­ղար­վես­տա­կան հոս­քի մեջ: Բա­ռը, նա­խա­դա­սութ­յու­նը շն­չա­վո­րե­լու կա­խար­դան­քին տի­րա­պե­տե­լու ձգ­տու­մը կու­րաց­րել էր: Ար­վես­տը դիպ­վա­ծը չէ, որին գու­մար­վում է հո­րի­նե­լու կա­րո­ղութ­յու­նը: Գրածս ամ­բողջ կյան­քում դժ­վար մե­նութ­յամբ վաս­տա­կած իմ ներ­սի խա­ղա­ղութ­յան մի­ջով ան­ցած գյու­ղի պատ­մութ­յունն է, ծն­ված ան­վերջ հրա­ժա­րու­մից և լիա­կա­տար խա­ղա­ղութ­յան խորհր­դից, իմ կեն­սագ­րութ­յու­նը դար­ձած պատ­մութ­յուն այն մարդ­կանց մա­սին, որոնք են­թա­գի­տակ­ցո­րեն պահ­պան­վում էին իմ գե­ղար­վես­տա­կան հի­շո­ղութ­յան մեջ: Ժա­մա­նակ էր ան­ցել, և հեռ­վից դի­տե­լու իմ կա­րո­ղութ­յան, տես­նո­ղի աչ­քին հա­մա­պա­տաս­խան կեն­սագ­րութ­յուն­նե­րը, մար­դիկ վերս­տեղծ­վել էին նո­րից:

Այդ­պես է՝ իմ զգա­լը, հա­յաց­քը, մա­հը, սար­սա­փը, ապ­րե­լը՝ նրանք վե­րա­փոխ­վում են ինչ-որ մեկ ու­րիշ՝ գու­նա­յին մտա­ծո­ղութ­յան, իսկ այդ եր­կու­սի` կյան­քի և գու­նա­յի­նի` կրակ­նե­րի ար­ձա­կած ջեր­մութ­յուն­նե­րի իրա­րից տար­բեր լի­նե­լը միայն ես կա­րող եմ որ­սալ:

Ան­գամ այն մար­դիկ էին ինձ նզո­վում, որոնց մա­սին ոչինչ չէր գր­ված: Կար­դա­ցել էին վի­պա­կը, հաս­տա­տա­պես հա­մոզ­ված էին, որ նրա հան­գույց­նե­րում իրենք իրենց են տե­սել՝ մի պատ­մութ­յուն, որ դի­տա­վո­րութ­յամբ հո­րին­ված կեղծ հեր­յու­րանք է՝ իրենց ցե­ղի, ազ­գի, տոհ­մի դեմ: Ու իրար ետևից ան­դա­դար գա­լիս էին սպառ­նա­լից, ոխա­կալ նա­մակ­նե­րը:

Գի­շեր­նե­րը ան­քուն, գլ­խա­ցա­վե­րով էի անց­կաց­նում, աչ­քե­րի մեջ ար­յուն էր իջ­նում, լուս­նո­տի՝ քշ­վող քայլ­քով շր­ջում էի տե­ղից տեղ, զայ­րա­նում էի, որով­հետև, եթե նույ­նիսկ գյու­ղին ան­ծա­նոթ մի պատ­մութ­յուն, կեր­պար­ներ էլ հո­րի­նեի և իրենց նման խեղ­ճուկ­րակ­նե­րին էլ, որ­պես գոր­ծող ան­ձինք, դն­եի գե­ղար­վես­տա­կան կա­ռուց­ված­քի մեջ, եթե ես չցան­կա­նա­յի, ան­գամ իրենք իսկ իրենց չէին կա­րող ճա­նա­չել և, ընդ­հան­րա­պես, նրանց հա­մար գու­շա­կելն էլ անհ­նա­րին կլի­ներ, թե ով ով է: Առօր­յա­յի իմ ըն­կա­լու­մը կա­րող էր նաև այդ­պես ձևափոխ­վել, որը հե­տո վե­րա­փոխ­վում էր գե­ղար­վես­տա­կան խոս­քի:

Սպաս­ված ճա­նա­չումն ու փառ­քը, որ գրա­կա­նութ­յունն էբ բե­րե­լու, չկար: Նզովք, սպառ­նա­լիք­ներ: Ընկճ­վա­ծութ­յու­նը և հու­սա­հա­տութ­յունն է ափ­եափ լց­վում:

Գնում եմ նրա մոտ: Ինչ գոր­ծու­ղու­մից վե­րա­դար­ձել ենք, Ան­նա­յին չեմ տե­սել: Զան­գա­հա­րել եմ, գի­տեմ՝ լեռ­նե­րում, ան­տա­ռի մեջ, հանգստ­յան տանն է: Նս­տե­ցի մե­քե­նան, գնա­ցի: Մինչև մութն ընկ­նե­լը թա­փա­ռե­ցինք ան­տա­ռում: Առա­ջին ան­գամ համ­բուր­վե­ցինք: Շաղկ­տի­կը եր­գեց թփե­րի մեջ, հե­տո մութն էլ իջավ:

Ան­նան բազ­մո­ցին է պառ­կած, գնա­ցի նրա մոտ, դարձ­յալ համ­բուր­վե­ցինք, գլու­խը բազ­մո­ցի թիկ­նա­կին է, նկա­տե­ցի՝ բարձ չկա. մահ­ճա­կա­լի վրա­յից բար­ձը բե­րե­ցի, համ­բուր­վե­ցինք, հե­տո հե­ռուս­տա­ցույցն ան­ջա­տել էր պետք, հե­տո լույ­սը, հե­տո` պա­տի ջա­հը: Գնում-գա­լիս եմ: Ան­նան միան­գա­մից տր­վեց, լա­ցե­լով՝ առանց դի­մադ­րութ­յան, որ զգես­տը որ հա­նում էի նրա վրա­յից, հան­վում էր, որ տե­ղը շո­շա­փում էի, շո­շափ­վում էր: Ան­նան լաց է լի­նում, հե­կե­կում է, իմ համ­բույր­ներն ան­մաս­նա­կից են մնում:

Սր­տիս զար­կերն էլ չեն խփում պտուկ­նե­րիս մեջ: Ընկճ­վե­ցի: Անընդ­հատ հս­կում եմ, որ չլք­վեմ, չթող­նեմ ինքս ինձ: Այն­պես եմ աշ­խա­տում չփակ­վել, չթող­նել ինձ, անընդ­հատ լի­նել Ան­նա­յի մոտ: Այդ ցան­կութ­յունն ավե­լի է կենտ­րո­նաց­նում կա­տար­վե­լի­քի վրա: Հաս­կա­ցա՝ լք­վել, ինձ թող­նե­լուց հե­տո կանգ­նել եմ քիչ հե­ռու, ինչ­պես կող­քի կանգ­նած մար­դը, հետևում եմ իմ ամեն մի շարժ­մա­նը: Բռ­նաց­րե­ցի, ես ինձ բռ­նաց­րե­ցի հաշ­վարկ անե­լիս, որ հաշ­վում եմ իմ վե­րից վար շար­ժում­նե­րը: Հու­սալք­վում եմ, փոր­ձում եմ մտա­ծել Խա­ղաղ օվ­կիա­նո­սի մա­սին, դրա­նից ամեն ինչ ավե­լի վատ­թա­րա­ցավ, քա­նի գնում, ավե­լի վատ ու վատ է դառ­նում:

Ան­նան ասում է՝ մի գնա: Դարձ­յալ լաց է լի­նում, դեմ­քը առա ափե­րիս մեջ, համ­բու­րե­ցի շուր­թե­րը, ար­ցուն­քի աղոտ հա­մը զգա­ցի, ամա­չում եմ: Հագն­վե­ցի: Խո­հա­նո­ցում սառ­նա­րա­նը միա­ցավ, սառ­նա­րա­նի զնգռ­տո­ցը: Պա­տու­հա­նը բաց է, մթան մեջ՝ ծղ­րի­դի կան­չը:

Մինչև հի­վան­դա­նոց հաս­նելս լույ­սը բաց­վեց: Բուժ­քույ­րե­րը գնում են հեր­թա­պահ բժշ­կին կան­չե­լու, ար­դեն փոշ­մա­նել եմ, որ հի­վան­դա­նոց եմ եկել: Այդ պա­հին նա եկավ: Օգ­սենն իմ դեմ­քի ար­տա­հայ­տութ­յու­նը լավ գի­տեր, տե­սավ՝ չեմ կա­րո­ղա­նում խո­սել, ասաց. «Պի­տի որ ար­տա­կարգ բան պա­տա­հած լի­նի»: Ժպ­տա­լով էր խո­սում, ասաց. «Վի­րա­հա­տա­րա­նում հենց նոր մարդ մա­հա­ցավ, շշ­մել էի, մի­ջանցք­նե­րում թա­փա­ռող դե­ղին աչ­քե­րով մի կա­տու, նրա հո­գե­վար­քի պա­հին, չեմ կա­րող նկա­րագ­րել, դժ­վար է այդ­պի­սի մլա­վո­ցը հաս­կա­նալ, տա­րօ­րի­նակ կան­չով իրեն խփեց պա­տին …»: Ինձ ասում է. «Այ քեզ բան, պի­տի որ ար­տա­կարգ բան պա­տա­հած լի­նի քեզ հետ»:

Պատ­մե­ցի, լսեց, ժպ­տաց, ասաց: Ժպ­տա­լով էր խո­սում, արևն էլ նոր էր ծա­գել, առա­վո­տի տա­քը բու­րում էր. «Հի­մար բան է մտ­քովդ անց­նում, բժշ­կութ­յու­նը հաս­տա­տում է, որ բո­լոր տղա­մար­դիկ էլ եր­բեմն այդ­պես ընկճ­վում են, նո­րից գնա նրա մոտ»:

Ճնճ­ղուկ­նե­րը ծա­ռե­րից ու պա­տե­րի ճեղ­քե­րից իջել գետ­նին, աս­ֆալ­տի վրա փշ­րանք­ներ են կտ­ցում, պս­տիկ ոտ­քե­րի հն­գա­մատ կար­մի­րը միս­տիկ է:

Ան­նան սպա­սում էր, վա­զե­լով եկավ, հենց մե­քե­նա­յի դու­ռը բա­ցե­ցի, փա­թաթ­վեց, ասաց. «Գի­տե՞ս, կյան­քում ես այդ­քան եր­ջա­նիկ չէի եղել, գի­տեի, որ կգաս: Քո գնա­լուց հե­տո մարմ­նիս մեջ դող կար, մինչև լույս լա­ցել եմ, բազ­մոցն ու սր­բի­չը թրջ­վել են»: Ասա­ցի. «Նս­տիր մե­քե­նան, գնում ենք լեռ­նե­րը՝ ուրց քա­ղե­լու»:

Հե­տո այդ ուղևորութ­յա­նը վե­րա­բե­րող պատ­մութ­յու­նը մեկ ու­րի­շի՝ Փա­ռան­ձե­մի հա­մար գր­վեց, բայց Ան­նա­յին էր վե­րա­բե­րում: Իրա­կա­նում Ան­նա­յին ավե­լի շատ էի սի­րում, բայց պատ­մա­վե­պում գրե­ցի Փա­ռան­ձեմ թա­գու­հու հա­մար»

«… Առա­ջին գի­շե­րը, երբ Ար­շակ ար­քան գնա­ցել է Փա­ռան­ձե­մի մոտ, նա բազ­մո­ցին է պառ­կած եղել ու շուտ է մեր­կա­ցել՝ աչ­քե­րը թաց, քիթ–բե­րա­նը թաց, մա­զե­րը թաց, ստինք­նե­րը թաց, ամ­բող­ջո­վին թաց, մար­մինն էլ է լա­ցած եղել: Ար­շակ ար­քան պառ­կել, պառ­կել է նրա կող­քին ու թո­ղել–գնա­ցել է: Առա­վոտ­յան Փա­ռան­ձե­մի մայ­րա­պե­տը եկել է նրա շո­րե­րը հագց­նե­լու, տե­սել է բազ­մո­ցը ջուր, Փա­ռան­ձե­մը` ջրի մեջ: Ձեռ­նե­րը ծնկ­նե­րին է խփել, ասել է. «Վույ, կու­րա­նամ, էս ինչ­քան է լա­ցել,– ասել է,– նա չի կա­րո­ղա­նում թա­գա­վո­րին սի­րել, որով­հետև նրա մար­մի­նը թուխ է, ին­քը՝ թա­վա­մազ»:

Հա­ջորդ օրը, բաց դաշ­տում զի­նա­վար­ժութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ, գն­դից գունդ անց­նե­լու պա­հին, զին­վոր­նե­րի հետ խո­րո­ված ու­տե­լու, գի­նի խմե­լու, հար­ճե­րին պա­րեց­նե­լու, նրանց հետ գի­նար­բու­քի պա­հին, հան­կարծ թևերը թու­լա­ցել են. Փա­ռան­ձե­մի մա­սին է մտա­ծել թա­գա­վո­րը:

Գի­շե­րը դարձ­յալ գնա­ցել է նրա մոտ, նա բազ­մո­ցին է պառ­կած եղել ու շուտ է մեր­կա­ցել, աչ­քե­րը շո­շա­փել է՝ պաղ, քիթ–բե­րա­նը շուր­թե­րի մեջ է առել՝ պաղ, մա­զե­րը դեմ­քին է հո­սեց­րել՝ պաղ, լե­զուն ստինք­նե­րին է հպել՝ պաղ, մատ­նե­րի տակ ող­նա­շա­րի փո­սիկ­ներն ու հե­տույ­քը՝ պաղ, ամ­բողջ մարմ­նով օտա­րա­ցած է եղել: Ար­շակ ար­քան պառ­կել, պառ­կել է նրա կող­քին ու թո­ղել, գնա­ցել է:

Առա­վոտ­յան Փա­ռան­ձե­մի մայ­րա­պե­տը եկել է նրա շո­րե­րը հագց­նե­լու ու մարմ­նի խնամ­քը հո­գա­լու: Տե­սել է՝ բազ­մո­ցը ջուր, Փա­ռան­ձե­մը ջրի մեջ, զնգռ­տո­ցից կուրծքն է պատռ­վում: Իսկ դրա­նիկ ծա­ռա­նե­րը, աղա­խին­ներն ու պա­լա­տա­կան ազն­վա­կան­նե­րը զար­մա­ցած են այդ­պի­սի գի­շե­րից, այդ­պես թա­գա­վո­րին տր­վե­լուց, այդ­քան ան­կա­րող կին ու թա­գու­հի լի­նե­լուց: Մայ­րա­պե­տը ծնկ­նե­րին է խփել, բազ­մո­ցին լճա­ցած ար­ցունք­ներն է սր­բի­չով ար­ծաթ­յա կոն­քի մեջ հա­վա­քել, ասել է. «Նա չի կա­րո­ղա­նում թա­գա­վո­րին սի­րել, որով­հետև նրա մար­մի­նը թուխ է, ին­քը՝ թա­վա­մազ»:

Հա­ջորդ օրը, առա­վոտ­յան Ար­շակ ար­քան ախո­ռա­պե­տին ասել է. «Կառ­քը լծեք, գնում ենք ուրց քա­ղե­լու»: Սպի­տակ կառքն ու սպի­տակ ձիե­րը երեք օր­վա ճա­նա­պարհ են կոտ­րել, եկել–հա­սել են Արա­գա­ծոտն, բարձ­րա­ցել Ամ­բերդ: Փա­ռան­ձեմ թա­գու­հուն բեր­դի շի­նութ­յուն­ներն ու կա­մար­ներն է ցույց տվել: Մտել են եկե­ղե­ցի, ու սր­բա­պատ­կեր­նե­րի աչ­քե­րի առաջ թա­գու­հու շուր­թերն է համ­բու­րել: Բեր­դի տի­րո­ջը՝ կա­յա­զո­րի պետ Զար­մայր նա­խա­րա­րին չի լսել, նրա մոտ չի հյու­րըն­կալ­վել, ոտ­քե­րի տակ մորթ­ված սպի­տակ ցլի տաք ար­յան եռո­տա­նու մեջ լց­վե­լուն չի սպա­սել, թիկ­նա­պահ­ներ ու ծա­ռա­ներ չի վերց­րել, ասել է. «Գնում ենք ուրց քա­ղե­լու, թա­գու­հին ուրց է ու­զում»: Գնա­ցել, հա­սել են դաղ­ձա­խառն աղբ­յուր­նե­րին, արևից շի­կա­ցած քա­րե­րից հալ­վող, կաթկ­թա­ցող քա­րա­քոս­նե­րին ու թա­վալ­վել են ուր­ցի մեջ: Հե­տո սև, մութ ամ­պեր են հոր­դա­ռատ հո­սե­լով եկել, ցած­րա­ցել, քա­մին ու փո­թո­րի­կը ցըն­ցել, գետ­նից պո­կել ու գե­տին են գցել կառ­քը, թա­փա­հա­րել ու արթ­նութ­յու­նը քնի են նմա­նեց­րել, քիչ է մնա­ցել՝ վերց­նեն կառ­քը, գցեն ձո­րը, ու հոր­դա­ռատ անձրևը շփշ­փաց­րել, շրմ­փաց­րել է կառ­քի տա­նի­քը. լեռ­նե­րից, սա­րե­րից, ան­դունդ­նե­րից ու երկն­քից եկել, ուժ է կու­տակ­վել Ար­շակ ար­քա­յի մեջ, ու նա ճկ­վել–բաց­վե­լով, սրթսըր­թա­լով, գա­լար­վե­լով ու դո­ղա­լով պառ­կել է կառ­քի հա­տա­կին, Փա­ռան­ձե­մի հետ այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև որ թա­գու­հու մեջ­քը փո­րից փա­փուկ է դարձ­րել: Ու երբ բա­ցել են կառ­քի դու­ռը, պայ­ծառ, թանձր դե­ղի­նով արև է եղել, հենց կառ­քի դռան առաջ, տաք արևի մեջ, ճա­ղատ, կար­միր մո­րու­քով հո­վիվն է կանգ­նած եղել, իսկ հով­վի առաջ՝ չո­րեք­թաթ տա­լով, կառ­քից դուրս եկող՝ եր­կու մերկ մար­մին: Հո­վիվն ասել է. «Կառ­քի վա­րա­գույր­ներն էլ փակ էին, կառ­քի մի­ջից ահա­վոր վնգս­տոց էր գա­լիս, հա­լած­ված շան վնգս­տոց, ես ասի՝ մեր շնե­րից են գո­ղա­նում»: Հե­տո կառ­քի զի­նան­շանն է նկա­տել ու փռ­վել ծի­րա­նին ու­սե­րին գցող Ար­շակ թա­գա­վո­րի ոտ­քե­րի տակ, ասել է. «Տեր, նե­րող եղիր խոս­քե­րիս հա­մար, իրոք, անց­յալ շա­բաթ քոչ­վոր­նե­րը մե­զա­նից շուն էին գո­ղա­ցել»: Կար­միր մո­րու­քով հո­վի­վը նրանց գա­վով կաթ է հյու­րա­սի­րել: Ար­շակ թա­գա­վո­րը, երբ վերց­րել է Փաւ­ւան­ձեմ թա­գու­հուց կա­թով գա­վը, գգա­ցել է, որ նրա ձեռ­քե­րից տղա­մար­դու սեր­մի, կա­վի և ուր­ցի բուր­մունք է գա­լիս: Հե­տո նրանք Արա­գա­ծից ցած են իջել, ու նրանց հետևից անձրև է բռ­նել, նրանց հետևից անձրևը եկել, իջել է բեր­քա­տու դաշ­տե­րին, հան­դե­րին և պտ­ղա­տու այ­գի­նե­րին: Ամ­բողջ մի շա­բաթ անձրև էր գա­լիս, իսկ տա­րին երաշ­տով էր սկս­վել, եթե Ար­շակ ար­քան ու Փա­ռան­ձեմ թա­գու­հին տար­վա այդ եղա­նա­կին լեռ­նե­րը չբարձ­րա­նա­յին, հա­յոց աշ­խար­հում սով կլի­ներ, ու չէր ծն­վի Պապ թա­գա­վո­րը: Գետ­նի տակ սգում էր դժոխ­քը, իսկ վերևում ցն­ծում էր եր­կին­քը»:

Այս ամե­նը Ան­նա­յի մա­սին է, բայց վե­րագ­րում էի Փա­ռան­ձե­մին: Այդ­պես էլ եղել էր, բարձ­րա­ցել էինք Արա­գած: Մե­քե­նա­յի փակ թափ­քում մեջ­քը փո­րից փա­փուկ դարձ­նե­լու պատ­մութ­յունն էլ, շան նման վնգս­տալն էլ եղել էր: Կար­միր մո­րուք հո­վի­վը քա­րով ծե­ծել էր մե­քե­նա­յի թափ­քի փակ դու­ռը, ստու­գել էր, թե այն­տեղ գո­ղաց­ված շուն չկա ու չո­րեք­թաթ տվող եր­կու մերկ մար­մին էր տե­սել, գա­վով կաթ էր հյու­րա­սի­րել. այս ամե­նը ճիշտ էր, ճիշտ էր նաև այն, որ Ան­նա­յի ձեռ­քե­րից առել էի սեր­մի, ուր­ցի ու կա­վի բուր­մուն­քը …

Ծխե­ցի: Ան­նան էլ է ծխում: Պատ­մում է գոր­ծուղ­ման ժա­մա­նակ Մոսկ­վա­յի հյու­րա­նո­ցում հան­դի­պած ֆրան­սիա­ցու մա­սին, որը հի­մա Հա­յաս­տան է եկել:

Վա­խե­նում եմ, միան­գա­մից առա­ջար­կում եմ երե­խա ու­նե­նալ: Ափիս տակ՝ փո­րը, պորտն եմ շո­շա­փում, իմ մեջ բարձ­րա­նում է ծանր տա­քը:

Ասում է. «Ո՞նց կլի­նի, հայրս շատ ծեր է հայր չու­նե­ցող թոռ­նի­կի տա­ռա­պան­քը տես­նե­լու հա­մար»: Պատ­մում է, որ ոչ այն­տեղ՝ Մոսկ­վա­յում եղած ժա­մա­նակ, ոչ էլ այս­տեղ՝ գի­շե­րը չի հո­ժա­րել ֆրան­սիա­ցուն:

Տես­նում է աչ­քե­րիս մեջ միան­գա­մից իջած փո­փո­խութ­յու­նը: Այն­պես եմ անում՝ չլք­վեմ իմ մի­ջից, չփակ­վեմ, «չթող­նեմ ինձ», լի­նեմ Ան­նա­յի մոտ: Այդ պատ­ճա­ռով ավե­լի եմ կենտ­րո­նա­նում, թե ինչ է պա­տա­հել: Խփում եմ դեմ­քին. հաս­կա­ցա, որ ինչ­պես կող­քի կանգ­նած մարդ, հետևում եմ իմ ամեն մի հար­վա­ծին, ասում եմ՝ էլի շա­րու­նա­կիր, հաշ­վում եմ: Նա խոս­տո­վա­նում է, որ ֆրան­սիա­ցուն հո­ժա­րել է ամուս­նութ­յան առա­ջար­կութ­յուն ստա­նա­լուց հե­տո: Ասում է.

«Բայց քեզ եմ սի­րում»: Դրա­նից ամեն բան ավե­լի է խճճ­վում, քա­նի գնում, վատ ու ավե­լի վատ է դառ­նում:

Գո­ռում է. «Աղա­չում եմ, միայն թե փո­րիս մի կանգ­նիր»:

Ըն­կած է: Իմ ետևից չե­կավ: Հեռ­վում՝ քա­րին նս­տած, թի­կուն­քով իրեն՝ ծխում եմ:

Մտա­ծե­ցի՝ Ան­նա­յի բուր­մուն­քից է, ծխե­լուց է, լե­ռան բարձ­րութ­յան վրա թթ­ված­նի նոս­րութ­յու­նից էր խաբ­վելս:

Իմ անունն է գո­ռում՝ շրջ­վել եմ, կար­միր մսա­գունդ է ըն­կած: Ինձ ավե­լի ու­ժեղ ցավ պատ­ճա­ռե­լու հա­մար ու­ժեղ ճչում է՝ քոնն է:

Ինքն ըն­կած է, լուռ է: Սկզ­բից մե­քե­նա­յի փայլփ­լուն դե­ղի­նի ար­յու­նոտ ձեռ­քե­րի դա­ջած կար­մի­րը տե­սա, ար­տույ­տի երգ էլ էի լսում՝ ընդ­հատ-ընդ­հատ, երբ միան­գա­մից դե­պի ու­ղեղս հո­սող ար­յու­նը խցա­նում էր ականջ­ներս, թո­քե­րիս խզ­զոցն էլ էի լսում, ար­դեն հո­ղի վրա լճա­ցած ար­յուն կար: Ան­նա­յին վերց­նում եմ ձեռ­քե­րիս վրա: Ոտ­քե­րի արան­քից տաք ար­յու­նը լց­վում է թևերիս, փո­րիս: Բաց կար­միր եմ:

Զեփ­յուռն է շնկշն­կում:

Եր­կու ան­գամ ու­շա­թափ­վում է: Վայրկ­յան վայրկ­յա­նի ճշգըր­տութ­յամբ հա­սանք հի­վան­դա­նոց:

Դարձ­յալ այդ ամիս­նե­րին էր, որ ոչ մի կա­թիլ անձրև չէր ըն­կել: Հար­թա­վայ­րի դաշ­տե­րում աշ­խա­տող տղա­մար­դիկ ու կա­նայք, չնա­յած մերկ էլ չէին, դեմ­քե­րի գույնր սև, դեղ­նած էր, կա­շի­նե­րը չո­րա­ցել էր ձիգ ու շոգ բռ­նած երաշ­տի պատ­ճա­ռով:

Այդ օրը մեր ետևից հոր­դա­ռատ անձրև էր եկել:

Սար­սա­փե­լի բան կար, ի՞նչ էր դա: Ան­նան վա­խեց­նում էր իմ մեջ ապ­րող` տա­րի­նե­րի ցն­ծութ­յու­նից ու աղ­մու­կից զտած խա­ղա­ղութ­յա­նը, որից պի­տի ծն­վեր գրողն ու մեծ գիր­քը:

Ու­ժե­րը, որոնց ես ամ­բողջ մի կյանք որո­նում էի ինք­նահ­րա­ժա­րու­մով, չէին ըն­դու­նում ոչ սի­րո, ոչ էլ կնոջ պաշ­տա­մունք դառ­նա­լը:

Գրո­ղին այդ­քան փայ­փա­յելն ու մշ­տա­պես խնա­յելն էլ մեզ լավ բա­նի չի հասց­նի:

Ընդվ­զում էի: Ան­նան էլ ար­դեն զգում էր, թե ես իրեն ին­չը չեմ կա­րող տալ: Դրա հա­մար էլ, երբ զեն­քը ու­սիս արևել­քից արևմուտք, հյու­սի­սից հա­րավ՝ վեց ամիս թա­փա­ռե­լուց հե­տո վե­րա­դար­ձա, նա չկար: Հաս­կաց­վեց ան­դառ­նա­լին. ամուս­նա­ցել էր և մեկ­նել Ֆրան­սիա:

Փե­սա­ցուն ար­դեն մեր ընդ­հա­նուր ծա­նոթն էր, ավե­լի ուշ Ան­նան ինձ ծա­նո­թաց­րեց նրա հետ: Եր­բեմն Ան­նա­յին ու ինձ ռես­տո­րան էր հրա­վի­րում: Մեր բան­կե­րից մե­կի, թե՞ ինչ-որ բա­րե­գոր­ծա­կան ֆոն­դի աշ­խա­տա­կից էր, թո­ղել էր աշ­խա­տան­քը: Նա այդ բա­նը Ան­նա­յի հա­մար մի ան­գամ էլ էր արել, երբ Մոսկ­վա­յից եկավ:

Ես չեմ կա­րո­ղա­նում մե­նակ մնալ: Առա­ջին օրը վերջ­նա­կան հար­բած, մնա­ցած վեց օրը անզ­գա՝ մահ­ճա­կա­լին եմ՝ մեծ գոր­ծա­րա­նի հաշ­վա­պա­հու­հու տա­նը: Ամու­սի­նը լայ­նեզր գլ­խար­կը վերց­րել, գնա­ցել է առող­ջա­րան: Յո­թե­րորդ օրը նա էլ ինձ հետ ան­կո­ղին մտավ: Մերկ էր, բայց կար­ծես հա­գուս­տով լի­ներ: Մեջ­քիս վրա, աչ­քերս փակ, գու­շա­կե­լով որո­նում եմ, թե ինչ է դա: Քրտ­նել եմ, ջու­րը հո­սում է, անընդ­հատ հե­ղուկ եմ ու­զում: Հո­դերս են: Ասում եմ. «Չեմ սխալ­վում, հաս­տատ ինչ-որ բան կա»: Նա՝ թե. «Ի՞նչ պի­տի լի­նի»,– ինքն է ինձ նե­րար­կել, ասում է. «Նե­րարկ­վե­լուց հե­տո զգա­յա­րան­ներդ նր­բա­ցել, ամեն պա­տա­հա­կան բան ըն­կա­լում են»: Գդա­լի մեջ պղպ­ջա­ցող հե­ղու­կի բուր­մուն­քից, քրտ­նած մար­մինս համ­բու­րե­լուց՝ ինքն էլ մի քիչ ար­բած՝ մշու­շոտ է: Քր­տինքս աչ­քերս է լց­վում, սր­բի­չով չո­րաց­նում է ճա­կատս, կուրծքս: Ոս­կոր­նե­րի մեջ ծուծ­քը հր­դեհ­վել, տո­թը փչում է շուր­թե­րիս, կո­կորդս չո­րաց­րել է, հե­ղուկ եմ ու­զում: Նա­րինջ էր, թե` կիտ­րոն, շուր­թե­րիս կպց­րեց: Միան­գա­մից վեր թռա, նս­տե­ցի մահ­ճա­կա­լին: Ինքն էլ վա­խե­ցավ, ասա­ցի. «Ցույց տուր ափդ»: Չի բա­ցում: Ասում է, քրտ­նած մար­մինս վե­րից վար համ­բու­րե­լուց, թաց բուր­մունքս անընդ­հատ շն­չե­լուց չկենտ­րո­նա­ցած, թալ­կա­ցած, ասում է. «Ամա­չում եմ, այն­տեղ եղա­ծը մի ար­տա­սո­վոր բան չէ, պար­զա­պես ամա­չում եմ»: Բռունցք արած ափը ճզ­մե­լով բա­ցում եմ, գոր­ծա­րա­նի չհր­կիզ­վող պա­հա­րա­նի ոս­կե­դե­ղին բա­նա­լին է: Հագն­վում եմ: Խնդ­րում է, որ մնամ. «Դա ան­մեղ սո­վո­րութ­յուն է, բա­նա­լուն կարևորութ­յուն տալ պետք չէ»: Հագն­վում եմ, դու­ռը բա­ցում եմ, ասում եմ. «Դա ին­քը՝ եր­րորդն է»:

Դարձ­յալ հե­ռա­նալ, գնալ էր պետք, այն­պի­սի մի տեղ, ուր կր­կին խա­վա­րի, մե­նութ­յան, սու­զու­մի, լռութ­յան մեջ զգա­յի իմ ներ­սի գիր­քը: Եր­կու ամիս է՝ փակ­վել եմ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տա­նը, այդ պատ­մա­վեպն եմ գրում, իմ ու Ան­նա­յի հետ պա­տա­հա­ծը վե­րագ­րում եմ Փա­ռան­ձեմ թա­գու­հուն:

Հան­կարծ Սր­բու­հին եկավ, հա­սավ ինձ մոտ:

Հա­սել է այդ հե­ռուն, եկել է, հի­մա ամա­չում է ներս գալ: Ճամպ­րու­կի մեջ գույնզ­գույն գի­շե­րա­նոց­ներն էին խցկ­ված, բուր­մուն­քով սուրճ, տա­սը-տասն­հինգ հատ էլ նա­րինջ­: Անընդ­հատ նարն­ջի և լիա­լուս­նի մա­սին էր խո­սում: Համ­բուր­վե­ցինք՝ պաղ, խա­վոտ քրտ­նած է: Ճամպ­րու­կից խառ­նի­խուռն գի­շե­րա­նոց­ներ, ներք­նա­շո­րեր հա­նեց՝ պա­հել էր այդ օր­վա հա­մար: Րո­պեն մեկ վա­զում է պա­տու­հա­նի մոտ՝ տես­նի՝ լիա­լու­սին կա՞, հե­տո նա­րին­ջը, դարձ­յալ նա­րին­ջը, մաք­րում է, ափի մի­ջից կե­րակ­րում: Նա­րին­ջը՝ դե­ղի­նը նյար­դե­րիս մեջ մխրճ­վե­լով էի ըն­կա­լում՝ դե­ղին, դե­ղին-դե­ղին էր նաև նրա վազ­քը դե­պի պա­տու­հա­նը: Ասաց. «Լիա­լու­սի­նը հի­մա դուրս կգա, գի­շե­րա­նոցս հագ­նե՞մ»: Չգի­տեմ՝ որ­տե­ղից կար­դա­ցե՞լ, թե՞ լսել է, որ կա­նայք լիա­լուս­նի ժա­մա­նակ են հղ­իա­նում, եթե գի­շե­րը բուն չվա­յի: Երևի տա­րիքն առած կա­նանց սո­վո­րութ­յունն է՝ կու­սութ­յու­նը կորց­նե­լուց առաջ թևատա­կե­րից քր­տինք է գա­լիս, վա­խը հաղ­թա­հա­րե­լու հա­մար նա­րինջ ու լիա­լու­սին են ասում:

Արագ, առանց դա­դա­րի խո­սում է. «Օնան, օրի­նակ ին­չի՞ հա­մար պի­տի քե­զա­նից երե­խա չու­նե­նամ: Ինչ­քան էլ դու ու­րիշ կնոջ հետ ես ամուս­նա­ցած, ըն­կե­րու­հի­ներս ասում են՝ վեր­ջի­վեր­ջո երե­խան Օնա­նի նման մեծ մար­դուց կլի­նի: Ասում են՝ թող էլ ան­հա­վա­տա­րիմ լի­նի, կամ ան­հայտ ճա­կա­տա­գիր ու­նե­նա, ո՞ր ար­վես­տա­գետն է իր մա­հով գնա­ցել: Ասում են՝ մեկ է, էլ չես ամուս­նա­նա, ասում են՝ մի քա­նի տա­րի հե­տո այլևս էլ չես կա­րող երե­խա ու­նե­նալ, քեզ հենց այդ մարդն է պետք, հենց այդ մար­դուց երե­խա է պետք: Ասում են՝ կա­նա­ցի խա­ղե­րով հի­շեց­րու, Օնա­նի՝ ջա­հել ժա­մա­նակ քեզ սի­րա­հար­ված լի­նե­լը, ձևաց­րու, թե այն ժա­մա­նակ նրան մեր­ժե­լը, հի­մա դու հաս­կա­ցել ես, եղել է քեզ հա­մար ճա­կա­տագ­րա­կան սխալ, որ եղել ես ջա­հել ապու­շի մե­կը, որ ընկճ­ված ես, ծն­կա­չոք հա­սել ես նրա մահ­ճա­կա­լին: Ասում են՝ աղ­ջի, ան­պայ­ման այդ­պես արա, մեղք ես, մի քա­նի տա­րի էլ կանց­նի, չորս պա­տի մեջ մե­նակ բո­ւի պես կմ­նաս: Իսկ տղա­մար­դիկ մե­ղան­չող կա­նանց սի­րում են»:

Կոն­քի վրա շր­ջազ­գես­տի կո­ճակն է ար­ձա­կում, սպի­տակ ոտ­քե­րի շուր­ջը թափ­վում է շր­ջազ­գես­տը՝ կլոր ալիք­վե­լով, կար­ծես գորտ է ցատ­կել ջու­րը: Գի­շե­րա­նո­ցը հա­գավ, փե­շին մի քա­նի հատ ար­տա­խուր-խա­վար­տի և խա­վար­ծի խոտ էր կար­ված: Հարց­նում եմ. «Դա ին­չի՞ հա­մար է»: Ասում է. «Դու չգի­տե՞ս, սրանք հմա­յիլ բույ­սեր են, ապա­հո­վութ­յան հա­մար, եթե հան­կարծ այն­պես պա­տա­հի՝ բուն վա­յի …»: Որ­տեղ որ դաս էր տա­լիս, այդ գյու­ղի պա­ռավ­նե­րից մեկն էր սո­վո­րեց­րել: Համ­բուր­վում ենք: Դու­ռը ծե­ծե­ցին: Օգ­սենն է, ցե­րե­կը զան­գա­հա­րել էր, կոն­յակ էի խնդ­րել: Երե­քով կոն­յակ ենք խմում, ու­զում եմ հար­բել, պրծ­նել: Օգ­սե­նը զու­գա­րան է գնում, նա դարձ­յալ տե­ղից ցատ­կեց, նա­յեց պա­տու­հա­նից, ասաց. «Լիա­լու­սի­նը հի­մա դուրս կգա, այ­սօր պի­տի որ դուրս գա, ես հաս­տատ գի­տեմ, նա­յել եմ լուս­նա­յին օրա­ցույ­ցը»: Համ­բու­րում է շուր­թերս: Դարձ­յալ նարն­ջից. «Եղ­բորս ման­չու­կի պու­պու­լը տե­սել եմ, ամոր­ձի­քը ոնց որ փոք­րիկ, փոք­րիկ նա­րինջ­ներ: Ճիշտ չէ՞, Օնան, նման են»: Օգ­սենն եկավ, դարձ­յալ խմե­ցինք: Ասա­ցի. «Սրբու­հուն, որ­պես­զի առա­վոտ­յան դա­սե­րից չու­շա­նա, քեզ հետ քա­ղաք տար»: Հե­տո եր­կար լռութ­յուն իջավ, Սր­բու­հին զգեստ­նե­րը հա­վա­քում է ճամպ­րու­կի մեջ, թևատա­կե­րի քրտն­քի սևը մե­ծա­նում է՝ ավե­լի սաստ­կաց­նե­լով լռութ­յու­նը: Հե­տո Օգ­սե­նի մե­քե­նա­յի լու­սար­ձակ­նե­րը ճեղ­քե­ցին գի­շեր­վա մու­թը, նրանք գնա­ցին:

Ար­դեն լու­սա­նում էր, վեր­ջաց­նում էի նոր գր­քի՝ Փա­ռան­ձեմ թա­գու­հուն վե­րա­բե­րող հատ­վա­ծը, որ Ան­նա­յի հետ էր պա­տա­հել:

Կոն­յա­կի շիշն էլ, ծխա­խո­տի տու­փերն էլ դա­տարկ են: Նի­կո­տի­նով հա­գե­ցած շն­չա­ռութ­յունս ծանր է, սր­տիս զար­կե­րը քա­նի գնում, հարթ, թե­լան­ման են դառ­նում:

Հե­ռա­խո­սը զան­գեց, ավե­լի ուշ գլ­խի ըն­կա, որ հե­ռա­խոսն է: Սր­բու­հին ասում է. «Խոզ ես,– ասում է,– ամ­բողջ գի­շեր պա­տու­հա­նից նա­յել եմ, լիա­լու­սին ու լիա­լու­սին էր»: Երկն­քին ես էլ էի նա­յել, գի­տեի, որ ամ­բողջ գի­շեր­վա ըն­թաց­քում լու­սի­նը դուրս չե­կավ:

Սր­բու­հին չգի­տեր, չէր տես­նում, որ իմ ներ­սում, մեծ խա­ղա­ղութ­յան մեջ, վեր­ջա­պես փայ­լա­տա­կել էր ամ­բողջ մի կյանք սպաս­ված գիր­քը, այդ պտու­ղը չէի կա­րող տալ որևէ մե­կին:

 

* * *

 

 

Հայ­րե­նի գյու­ղից դեռ նա­մակ­ներ էին գա­լիս տպագ­րած վի­պա­կի ամ­սագ­րա­յին տար­բե­րա­կի հա­մար: Միա­ժա­մա­նակ մո­տե­նում էր այդ գոր­ծի՝ ամ­բող­ջա­կան գր­քով հրա­տա­րակ­վե­լու օրը:

Մի­նաս եղ­բայրս տրակ­տո­րիստ էր գյու­ղում, աղեր­սա­գին գրում էր. «Այլևս չտ­պագ­րես այդ վի­պա­կը,– գրում էր,– որ­պես ապ­րող­ներ՝ մեզ էլ նկա­տի ու­նե­ցիր և լույս աշ­խարհ մի հա­նիր այդ պատ­մութ­յու­նը»:

Ու­ղե­ղի բոր­բո­քու­մով գր­ված, ոխա­կալ վրե­ժի տեն­դով բռնկ­ված նա­մակ­նե­րը դեռ էլի գա­լիս ու գա­լիս էին, ավե­րում էին իմ՝ տա­րի­նե­րի փոր­ձով կու­տա­կած խա­ղա­ղութ­յու­նը, ին­չով ես սն­վում էի:

Չէի ցան­կա­նում ինքս ինձ խոս­տո­վա­նել, որ հենց այդ­պես է վտան­գը մո­տե­նում: Երևակա­յութ­յանս մեջ չէի էլ կա­րող նկա­տել այդ բա­ցա­սա­կան ու­ժե­րի կոր­ծա­նիչ փայ­լա­տա­կու­մը: Քա­նի որ վի­պա­կում գե­ղար­վես­տը կեն­դա­նի էր, բա­ռը՝ ինք­նա­տիպ, նա­խա­դա­սութ­յան շն­չա­ռութ­յու­նը, պատ­կեր­նե­րը, կեր­պար­նե­րի ամ­րութ­յու­նը ստաց­ված, ինքս զար­մա­ցած էի նրան­ցով, չէի կա­րող խորհր­դա­վո­րից հրա­ժար­վել, այդ­քան բան մեռց­նել: Բայց գի­տեի նաև իմ երկ­րի սո­վո­րույթ­նե­րը. բնազ­դը հու­շում էր, որ այն­տեղ՝ գյու­ղի ակում­բի նրանց հա­վաք­նե­րում, իմ անունն են անընդ­հատ տա­լիս:

Գիր­քը տպագր­վեց. նրա լույս աշ­խարհ գա­լը հա­մըն­կավ հա­զար ինը հար­յուր ութ­սու­նութ թվա­կա­նի ձմ­ռան վեր­ջին ամս­վա հետ, երբ Հա­յաս­տա­նը պի­տի հայտն­վեր մի նոր կեր­պա­րով և անց­ներ ան­դունդ­նե­րի եզ­րով: Ձմ­ռան վեր­ջին՝ փետր­վար ամ­սին, երբ դեռ օրե­րը ձյու­նա­խառն են լի­նում, օպե­րա­յի բա­կում, որ «Ազա­տութ­յան հրա­պա­րակ» ան­վան­վեց, ուր գրա­նի­տե հաս­տա­տուն պատ­վան­դան­նե­րի վիա նս­տած են ազ­գի մե­ծե­րի ար­ձան­նե­րը, հան­կարծ լս­վեց ահե­ղա­ձայն պայթ­յուն, սար­սա­փե­լի մի դղըր­դոց, ին­չը երկ­րի չորս ծա­գե­րում լսե­ցին, որը նման էր հա­զար ինը հար­յուր տաս­ներ­կու-տասն­հինգ թվա­կան­նե­րի խլա­ցու­ցիչ շա­ռա­չին:

Ամ­րա­կուռ, կար­միր մամ­ռա­ծածկ պա­տը փլ­վեց, որը ստեղծ­վել էր քա­րոզ­չա­կան մե­քե­նա­յի եր­կար տա­րի­նե­րի անխ­նա աշ­խա­տան­քով:

Դա Հա­յաս­տա­նի ու նրա մարդ­կանց կեր­պա­րա­նա­փո­խութ­յան փուլն էր: Խոր­քում ան­հե­տա­նում էր տե­սա­նե­լին, փո­խա­րե­նը հայտն­վում էր առեղծ­վա­ծա­յին անըմբռ­նե­լին, բայց դեռ ոչ ոք չգի­տեր, թե այդ անրմբռ­նե­լին ինչ է լի­նե­լու և ինչ ճա­նա­պար­հով է անց­նե­լու, քա­նի որ և՛ հա­վա­տը, և՛ վս­տա­հութ­յու­նը դեռ չէր ճշտ­ված նո­րե­րի նկատ­մամբ, ով­քեր առաջ­նոր­դե­լու էին պե­տութ­յու­նը: Նրանք ևս հա­զար ինը հար­յուր տաս­ներ­կու-տասն­հինգ թվա­կան­նե­րի ոգով խան­դա­վառ­ված՝ մի հե­ղա­փո­խութ­յուն էին սկ­սել՝ առանց իսկ մշակ­ված ազ­գա­յին ծրա­գիր ու­նե­նա­լու:

Ժո­ղովր­դին այ­րել էին հայ­րե­նա­սի­րա­կան կար­գա­խո­սե­րով, բայց առանց հարց­նե­լու, նրան մաս­նա­կից էին դարձ­րել ար­դեն նշ­մար­վող փոր­ձութ­յուն­նե­րին. այդ անո­րո­շութ­յան պատ­ճա­ռով ավե­լի էր սաստ­կա­նում վախն ու հու­սա­հա­տութ­յու­նը:

Հա­մար­ձա­կա­խոս­նե­րին ար­հա­մար­հե­ցին: Ող­ջա­խոհ­նե­րին լռեց­նում էին:

Մի թերթ խո­րա­ման­կութ­յուն արեց: «Տե­սա­կետ» խո­րագ­րի տակ, խո­շոր գլ­խա­տա­ռե­րով «ԴԱ­ՎԱ­ՃԱ­ՆԻ ՀՈԴ­ՎԱ­ԾԸ» վեր­նագ­րով մի նյութ տպագ­րեց, բայց իրա­կա­նում հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծութ­յուն­ներ էր անում այ­սօր­վա իրադ­րութ­յան և հա­զար ինը հար­յուր տաս­ներ­կու-տասն­հինգ թվա­կան­նե­րի հե­ղա­փո­խա­կան-ազա­տագ­րա­կան շարժ­ման միջև, թե ինչ­պես Արևմտ­յան Հա­յաս­տան հա­սած վեց-յոթ ջո­կատ­ներ ազա­տագ­րա­կան գոր­ծու­նեութ­յուն ծա­վա­լե­ցին: Մտեր­միկ հարց­նում էր. «Եղ­բայր, արդ­յո՞ք հարց­րել էիք երեք հա­զար տա­րի իր հո­ղի վրա ապ­րող հա­յին՝ ին­քը ցան­կա­նո՞ւմ է ազա­տագր­վել: Հի­շում էր Մա­ղա­քիա Օր­ման­յա­նին, թե նրան մի քա­նի հե­ղա­փո­խա­կան­ներ ինչ­պես ծե­ծե­ցին սե­փա­կան տան պա­տի աակ, որով­հետև միայն նա էր, որ սթա­փո­րեն զգու­շաց­նեմ էր հե­ռու մնալ ար­կա­ծախնդ­րութ­յու­նից: Հե­տո փաս­տե­րով գրում էր այդ թվա­կան­նե­րին այն­տեղ ապ­րող բնակ­չութ­յան թի­վը, հե­տո՝ թե նրա աճը ինչ­քան կլի­ներ մինչև հա­զար ինը հար­յուր երե­սու­նի­նը-քա­ռա­սուն­հինգ թվա­կան­նե­րի երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին մեծ պա­տե­րազ­մը, ու հարց­նում էր՝ պատ­կե­րաց­նո՞ւմ եք, եթե չլի­ներ տաս­ներ­կու-տասն­հինգ թվա­կան­նե­րի ան­հե­ռա­տես հե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը, մենք քա­ռա­սուն­մեկ-քա­ռա­սուն­հինգ թվա­կան­նե­րին ի՞նչ ռեալ հնա­րա­վո­րութ­յուն կու­նե­նա­յինք Արևմտ­յան Հա­յաս­տա­նը, գե­րա­ճած բնակ­չութ­յան ցան­կութ­յամբ, ազա­տագ­րե­լու, երբ այդ ժա­մա­նակ պա­տե­րազ­մում հաղ­թա­նա­կած գեր­պե­տութ­յուն­նե­րի հա­մակ­րան­քը մեր օգ­տին էր … Այս­պի­սի անս­տո­րա­գիր հոդ­ված­նե­րի ու ժո­ղովր­դի մեջ պտտ­վող կար­ծիք­նե­րի պատ­ճա­ռով թու­լա­նում էր նրա վճ­ռա­կա­նութ­յու­նը. ոչ հա­վա­տը, ոչ էլ վս­տա­հութ­յունն էր լիար­ժե­քա­վոր­վում ապա­գա­յի նկատ­մամբ:

Շատ արագ էլ թաքս­տո­ցից դուրս եկան ցուր­տը, սո­վը և պա­տե­րազ­մը, բայց դեռ որևէ մե­կի կող­մից չգի­տակց­ված ան­մեր­ձե­նա­լին կար, Հա­յաս­տա­նը՝ հե­ռու­նե­րից, հա­մա­մարդ­կա­յին պատ­մութ­յան ըն­թաց­քով եկո­ղը: Ան­կաս­կած էր՝ ինչ էլ դառ­նար այն, դարձ­յալ պի­տի մնար որ­պես Հա­յաս­տան:

Պե­տա­կան, նո­րաս­տեղծ, մաս­նա­վոր թեր­թե­րը լու­րը շատ ա­րագ, միա­ժա­մա­նակ հա­ղոր­դե­ցին թշ­նա­մու՝ սահ­մա­նա­մերձ ավան մտ­նե­լը, եր­կաթգ­ծի կա­յա­րա­նի և գի­նու գոր­ծա­րա­նի գրա­վե­լը:

Ճառ ասող­նե­րը կո­չեր հն­չեց­րին, ռա­դիոն կար­գա­խոս­ներ հա­ղոր­դեց, հե­ռուս­տա­տե­սութ­յու­նը հե­րո­սա­պա­տում եր­գեր ցու­ցադ­րեց: Ժլատ­նե­րը շռայլ­ներ դար­ձան, խռով­յալ­նե­րը՝ հա­մե­րաշխ …

Երկ­րի չորս ծա­գե­րում, մեր փոք­րիկ քա­ղա­քում էլ կա­մա­վոր­նե­րի էին ցու­ցա­կագ­րում:

Մե­քե­նա­յի բաց պա­տու­հա­նից դուրս ձյու­նա­խառն քա­մի է: Քսան-քսան­հինգ հո­գով ճա­նա­պարհ ենք ելել: Ճա­նա­պար­հող ըն­կեր­նե­րի, հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի աչ­քե­րը մեր հե­րո­սութ­յամբ խան­դա­վառ են, հիաց­կոտ: Իսկ կա­նանց, մայ­րե­րին թո­ղել ենք տա­նը՝ մեզ հա­մար լա­ցը փակ պա­տե­րի մեջ անե­լու, ար­գե­լել ենք ար­ցուն­քոտ աչ­քե­րով հա­վա­քա­տե­ղում՝ ժո­ղովր­դի մեջ և մեր կող­քին լի­նել:

Բարձ­րա­խո­սը խշ­շաց: Համ­լե­տը ձեռ­քերն է շփում, ասում է. «Սկս­վեց»: Բո­լո­րը՝ ամ­բողջ քա­ղա­քը, սպա­սում էր դրան: Քա­նի օր կա­մա­վոր­նե­րի էին ցու­ցա­կագ­րում, այդ­քան օր էլ դպ­րո­ցի տնօ­րե­նը, տա­նը փակ­ված, առանց հաց ու ջրի, իր ճառն էր պատ­րաս­տում: Ամ­բողջ քա­ղա­քը հա­վաք­վել է՝ ճա­ռը լսե­լու: Գրա­կան ծած­կա­նունն էլ Մա­նա­սե է, մա­մու­լից հայտ­նի, ցան­կա­լի անուն:

Հենց ասում է. «Իմ ժո­ղո­վո՛ւրդ, ական­ջա­լուր եղեք»,– կա­նան­ցից մի քա­նի հո­գի ու­զում են հեծկլ­տալ: Նա ասում է. «Նզո­վում եմ, թող անիծ­յալ լի­նի ար­ցունք թա­փո­ղը»: Լռութ­յուն է:

Նա թե. «Եր­կար ժա­մա­նակ՝ դա­րե­րով, պե­տութ­յուն, թա­գա­վոր­ներ, օրենսգր­քեր չու­նե­ցող երկ­րից հա­վաք­վել են մեր զա­վակ­նե­րը, տա­նում են իրենց կյան­քը՝ բա­նաս­տեղծ­նե­րից լսած հայ­րե­նի­քի զո­հա­սե­ղա­նին դնե­լու: Այո, նրանք հայ­րե­նիք ասա­ծի դաս­տիա­րա­կութ­յու­նը պոետ­նե­րից են ստա­ցել»:

Հե­կե­կալ ցան­կա­ցող­նե­րին դարձ­յալ նզո­վում է. «Ձեր որ­դի­ներն իրենց ամ­բողջ կյան­քում Խո­րե­նա­ցի­նե­րին, Չա­րենց­նե­րին, Նա­րե­կա­ցի­նե­րին են առաջ­նորդ­վե­լու նշա­նա­ցույ­ցեր ու­նե­ցել: Մեր զա­վակ­նե­րը գնում են կարմ­րա­ծուփ ոգեշն­չութ­յամբ, վե­րո­հիշ­յալ մե­ծե­րից ստա­ցած կր­թութ­յու­նը հա­կադ­րե­լով կռ­վե­լու՝ օրենս­դիր պե­տութ­յուն­նե­րի դեմ, թա­գա­վոր­նե­րին եր­դում տված գե­րա­զան­ցիկ սպա­նե­րի ձեռ­քի տա­կով ան­ցած, կար­գու­կա­նոն սեր­տած, պա­տե­րազ­մե­լու օրենս­գիր­քը այբ­բե­նա­րան դարձ­րած բա­նակ­նե­րի դեմ …»:

Մա­նա­սեն ինքն իրե­նով պար­ծե­նում է, բայց դա ինձ հա­մար էա­կան չէ: Մտա­ծում եմ, հաս­տատ գի­տեմ, որ մեզ բան չի պա­տա­հի՝ ար­կը հեռ­վում կպայ­թի, գն­դա­կը կվ­րի­պի, ակա­նի մե­խա­նիզ­մը չի գոր­ծի կամ, վատ­թա­րա­գույն դեպ­քում, կխեղ­վեն ոտք­ներս, թևներս, ծնկ­ներս կամ կկու­րա­նանք: Բա­զուկ­ներս վի­րա­կա­պի մեջ կլի­նեն, ոտք­ներս` գիպ­սի կամ ձեռ­նա­սայ­լա­կի մեջ, պատ­վա­վոր նս­տած, զնգզն­գա­ցող շքան­շան­նե­րը կրծք­նե­րիս կանց­նենք շքեր­թի ելած ժո­ղովր­դի առջևով, մեզ մա­տով ցույց կտան: Աղ­ջիկ­ներն իրար ական­ջի մեր անուն­նե­րը կտան, մեր մա­սին կփսփ­սան:

Բայց Մա­նա­սեի այդ ճա­ռը, շր­ջա­նա­յին թեր­թում տպագր­վե­լուց հե­տո, հափշ­տա­կե­ցին հան­րա­պե­տութ­յան բո­լոր լրագ­րե­րը, ու մի օրում ար­տատ­պութ­յան տպա­քա­նա­կը եր­կու մի­լիո­նի հա­սավ:

Քա­նի սահ­մա­նին էինք մո­տե­նում, մե­քե­նա­յի սլաց­քին պայթ­յուն­ներ էին ու­ղեկ­ցում, ճա­ռե­րը մնում էին թի­կուն­քում: Պատ­մա­հայ­րե­րի, բա­նաս­տեղծ­նե­րի ասած­նե­րը անո­րոշ էին դառ­նում: Ինք­նամ­փոփ ենք՝ մեր ծնկ­նե­րին, ափ­նե­րիս տակ, կա­րա­բի­նի մե­տա­ղի պա­ղը ու­ռեց­նում է մեր կրծ­քե­րը, լսել տա­լիս ներ­սում անց­նող ար­յան ծանր հոս­քը:

Երբ տեղ հա­սանք, ար­դեն կա­յին հրա­ցան­ներ, որոնց փո­ղե­րի մեջ ու­ռել էին առա­ջին փամ­փուշտ­նե­րը: Կա­յին առա­ջին զո­հե­րը: Առա­ջին կեղ­ծի­քը թղ­թի վրա հաս­տատ­ված, ու առա­ջին եղ­բայ­րաս­պան զին­վոր­նե­րը, որ կա­րա­բի­նի ձգա­նը ապա­հո­վի­չից հա­նել չի­մա­նա­լու պատ­ճա­ռով խա­ղա­ղութ­յան ժա­մին իրենց զի­նա­կից­նե­րին էին մեռց­րել: Զին­վո­րա­կան ատ­յան­ներ չլի­նե­լու պատ­ճա­ռով քա­ղա­քա­ցիա­կան գոր­ծե­րի քն­նիչ-ոս­տի­կան­ներ են եկել, որոնք առա­ջին ան­գամ զին­վո­րա­կան պա­տա­հար­ներ են քն­նում և մո­լոր­վել են. իրենց ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րում գրե­ցին, թե զին­վո­րի սպան­ված ժա­մին մեր դիր­քերն ահեղ ռմ­բա­կո­ծութ­յան են են­թարկ­վել:

Առա­ջին ան­գամ լսե­ցինք, զար­մա­ցանք, որ թա­փա­ռող գն­դակ կա, թշ­նա­մին անն­պա­տակ, առանց նշա­նա­ռութ­յան ար­ձա­կում է, դրա­նից էլ է մարդ մեռ­նում: Առա­ջին զոհ­վա­ծին տե­սանք, թպր­տում ենք ինչ­պես կողմ­նա­ցույ­ցի սլա­քը, ջղա­գա­րութ­յունն է բռ­նել: Հիպ­նո­սել, կլա­նում է, ոտ­քով ծե­ծում ենք հո­ղը, պտտ­վում, շուր­ջը կանգ­նել, տենդ է, ղո­ղում ենք, հմայ­ված ենք: Նա մեր հի­շո­ղութ­յան, զգա­յա­րան­նե­րի մեջ է, որ­պես հայտ­նի, ան­կաս­կա­ծե­լի մի բան: Բայց հենց այն­տեղ՝ մեր իմա­ցած գույ­նե­րի, զրն­գոց­նե­րի մեջ, նրա տեղն ու անունն ենք որո­նում, չենք կա­րո­ղա­նում գտ­նել, ու դա էլ` չգտն­վա­ծը, անա­նու­նը մեր ճա­կա­տա­գիրն է դառ­նա­լու:

Ան­խու­սա­փե­լին, առեղծ­վա­ծը:

Ար­տա­սո­վոր էր զո­հին տես­նե­լը, որով­հետև այդ նա՝ հե­տա­գա ամ­բողջ կյան­քի ըն­թաց­քում մեր ետևից պի­տի քայ­լեր, ինչ­պես պա­րա­նը վի­զը գցած կար­միր երինջ:

Նրա­նով դառ­նա­լու էինք մե­կընդ­միշտ կա­պանք­ված՝ ծանր, գեր­ծանր բան՝ հո­ղագն­դի վրա ըն­կած:

Ար­դեն կա­յին և առա­ջին խրա­մատ­նե­րը՝ երկ­րի սահ­մա­նա­գիծ վեր­ջին հո­ղի վրա: Նրանց մեջ պառ­կե­ցինք պինդ, հյու­թեղ, ճկուն, ջլա­պինդ մար­մին­նե­րով, որը կա­րող էր տալ և առ­նել:

Կա­րա­բի­նը ձեռ­քիս պառ­կել եմ հո­ղի վրա՝ փո­րիս տակ շն­չում, ազդ­րե­րիս արան­քը սեղմ­վում, խլր­տում է հո­ղը, պառ­կել եմ նրա վրա, ինչ­պես սե­փա­կան կնոջ վրա են պառ­կում՝ որ­դե­սեր­ման սեր­մով բեղմ­նա­վո­րե­լու հա­մար:

Հե­տո գի­շերն իջավ, հող­մը չի դա­դա­րել, նոր հրա­ման ստա­ցանք: Փամ­փուշտ­նե­րի, նռ­նակ­նե­րի արկ­ղե­րը շա­լակ­նե­րիս, մե­տա­ղե ծան­րութ­յու­նից ու ցր­տից մատ­նե­րիս մրմ­ռո­ցը զս­պե­լով՝ քա­մու, բքի մի­ջով եր­կար ճա­նա­պարհ գնա­ցինք, եր­կաթ­բե­տո­նե ցան­կա­պա­տի վրա կա­րա­բին­նե­րի ու աչք­նե­րիս հա­մար անց­քեր կտ­րե­ցինք և այն հա­վա­նա­կան տե­ղի վրա, որ մեզ ասել էին, թե թշ­նա­մին պի­տի գա, այն­քան շատ, ժա­մե­րով նա­յե­ցինք` սպի­տակ ձյան վրա, աչք­նե­րիս թշ­նա­մու տես­քով, քո­ղա­ծածկ խա­լաթ­նե­րով դե­պի մեզ սո­ղա­ցող սև կե­տեր երևացին, որոնք գա­լիս, լց­վում էին մեր ներ­սը:

Շատ հոգ­նած­նե­րը, ու­ժաս­պառ­ներն էլ ծղո­տի հա­կե­րը քան­դե­ցին, բաց երկն­քի տակ պառ­կե­ցին, զա­ռան­ցում և տն­քում էին քնի մեջ: Ար­թուն մնա­ցած­ներս զրու­ցում էինք: Օգ­սե­նը, երբ ինձ ճա­նա­պար­հում էր, տղա­նե­րին ասել էր, որ գրող եմ: Ու հի­մա նրանք գրող­նե­րի մա­սին հար­ցեր էին տա­լիս, ճշ­տում նրանց անձ­նա­կան կյան­քի զար­մա­նահ­րաշ, բո­հե­մա­կան ապ­րե­լա­կեր­պի ման­րա­մաս­ներն ու ման­րա­մաս­նիկ­նե­րը: Հատ­կա­պես հա­տուկ կար­ծիք ու­նեին նրանց պագ­շոտ սի­րու­հի­նե­րի մա­սին, հա­մոզ­ված էին, որ գրող­նե­րի շուր­ջը գի­շե­րու­զօր, թի­թեռ­նե­րի պար­սե­րի նման, ընտ­րո­վի աղ­ջիկ­ներ էին պտտ­վում:

Երբ իմ պա­տաս­խա­նից իմա­ցան, որ իրենց գի­տե­ցա­ծը այն­քան էլ ճիշտ չէ, ան­գամ մի գրո­ղը մյուս գրո­ղի կյան­քի մա­սին կա­րող է բա­ցար­ձակ իմա­ցութ­յուն չու­նե­նալ, որով­հետև գրո­ղը՝ իս­կա­կան գրո­ղը, միշտ միայ­նակ է լի­նում հո­գու խու­ճա­պի պա­հին, ակն­թար­թի բե­րած հայտ­նութ­յան ժա­մա­նակ և հե­ռա­վոր ափե­րի չըն­կալ­վող ձայ­նե­րը լսե­լիս:

Հիաս­թափ­վե­ցին, կաս­կա­ծե­ցին իմ իս­կա­կան գրող լի­նե­լուն: Սա­կայն առա­վոտ­յան, երբ ամ­բողջ ճա­կա­տի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րը, ում մա­սին հար­գան­քով ու ակ­նա­ծան­քով էին խո­սում, ինձ տե­սավ, զար­մա­ցած, ու­րա­խա­ցած և զայ­րա­ցած ասաց. «Դու ի՞նչ գործ ու­նես այս­տեղ»: Այդ օրը՝ գի­շե­րը, հա­վաք­վել էինք եր­կաթ­բե­տո­նե ցան­կա­պա­տի ետևը, Մա­կա­րին նոր էինք ընտ­րել ջո­կա­տի հրա­մա­նա­տար: Ասաց. «Ձեր հրա­մա­նա­տա­րին փո­խան­ցեք՝ թող Օնա­նին ետ ու­ղար­կի, նա այս­տեղ անե­լիք չու­նի»: Տղա­նե­րի վե­րա­բեր­մուն­քը փոխ­վեց իմ նկատ­մամբ, սկ­սե­ցին հա­վա­տալ իմ խոս­քե­րի նշա­նա­կութ­յա­նը:

Մեզ այ­ցի էին գա­լիս մաս­նա­վոր ու պե­տա­կան թեր­թե­րի խմ­բա­գիր­ներ, որ այդ օրե­րին ինքն իր մա­սին մեծ կար­ծիք ու­նե­ցող ամեն մարդ հրա­պա­րա­կում էր: Շռայլ հա­րուստ­ներ, որ նա­խորդ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ­նե­րից մեծ դրա­մագ­լուխ­ներ ու­նեին կու­տա­կած, հի­մա մեզ կե­րա­կուր՝ մոր­թած կով, ոչ­խար­ներ էին բե­րում: Գոր­ծա­րան­նե­րի տնօ­րեն­նե­րը հրու­շա­կե­ղենն ան­ձամբ իրենք էին հասց­նում, որ մենք իրենց, իրենք էլ մեզ տես­նեն, ձեռք­նե­րը վզ­նե­րիս գցած` լու­սան­կար­վում էին իրենց հետ բե­րած սար­քե­րով: Թշնա­մու հրե­տա­նու հար­վա­ծի տակ գտն­վող շր­ջա­կա գյու­ղե­րի կոլտն­տե­սա­կան­նե­րը, նրանց նա­խա­գահ­նե­րը խոզ, ցլիկ­ներ չէին խնա­յում տոլ­մա, խո­րո­վա­ծի հա­մար, մե­քե­նա­նե­րի վրա­յից, գո­լոր­շի ար­ձա­կող խո­շոր կաթ­սա­նե­րից սպի­տակ խա­լաթ­ներ հա­գած, խս­տա­դեմ, անժ­պիտ, բա­րե­պաշտ կա­նայք բա­ժա­նում էին առա­տո­րեն, առանց սահ­մա­նա­փա­կութ­յան: Լու­ծը միան­գա­մից խփեց, նո­րա­շեն փայ­տե զու­գա­րա­նի առաջ հեր­թեր գո­յա­ցան: Կա­թո­ղի­կոսն ար­տա­սահ­ման­յան ծան­րոց­ներ էր ու­ղար­կել, պա­րու­նա­կութ­յու­նը երբևէ չէինք տե­սել ու չէինք իմա­ցել, կե­րանք, ու լուծն ավե­լի սաստ­կա­ցավ:

Ճար­պիկ գոր­ծա­րար­նե­րը մայ­րա­քա­ղա­քից բո­զեր էին բե­րել, և դրա անհ­րա­ժեշ­տութ­յունն ու­նե­ցող­ներս ու չու­նե­ցող­ներս գի­նու գոր­ծա­րա­նի ահ­ռե­լի տա­րած­քում նս­տած, պառ­կած, կանգ­նած, այդ գործն էլ արե­ցինք:

Առա­ջին զո­հե­րին շքե­ղո­րեն, ճա­ռե­րով ու մի­տինգ­նե­րով «Ազա­տութ­յան հրա­պա­րա­կից» տա­նում էին պան­թեոն­նե­րը դնե­լու:

ՀԱՏ­ՎԱԾ­ՆԵՐ ՕՐԱԳ­ՐԻՑ

 

 

5 ապ­րի­լի

«-Լու­սա­ցավ: Անընդ­հատ քա­մի է: Մեծ մասն ական­ջա­կալ­նե­րով գլ­խարկ­ներ չու­նի: Հրա­մա­նա­տա­րը շտա­բից է եկել, վա­ղը եր­կաթ­բե­տո­նե դիր­քե­րից կտե­ղա­փոխ­վենք հյու­սիս-արևելք: Նշա­նա­ռուն, լե­ռան գա­գա­թից խաչ­մե­րու­կի վրա մի գյու­ղա­ցու սպա­նեց: Գոր­ծա­րա­նի բա­կում երեք զո­դող­ներ ճա­պո­նա­կան «Կա­մա­ցո» տրակ­տո­րը թի­թե­ղա­պա­տում են, որ տան­կի տեղ գոր­ծա­ծեն: Դարձ­յալ քա­մի: Մութ, անաստղ ամա­յութ­յուն է …»:

6 ապ­րի­լի

«-Գի­շե­րը մի քա­նի տեղ փչա­ցավ մե­քե­նան: Լու­սա­դե­մին հա­սանք Նո­յեմ­բեր­յան: Տաք, արևոտ օր է: Ռու­սա­կան կա­նո­նա­վոր բա­նա­կի զոր­քե­րը երկ­դի­մի կողմ­նո­րո­շու­մով մեզ վրա են կրա­կում և թշ­նա­մու: Տան­կե­րը, խու­ճապն ավե­լի սաստ­կաց­նե­լու հա­մար, ու­ղիղ նշա­նա­ռութ­յամբ դպ­րո­ցին, ման­կա­պար­տե­զին են խփում: Չդա­դա­րող ռմ­բա­կո­ծութ­յու­նը գյու­ղին ստի­պում է տե­ղա­հան­վել: Աղ­մուկ է, աղա­ղակ, փուլ եկող տնե­րի պա­տե­րից սպի­տակ փո­շի, կրա­կի կար­միր բո­ցեր են բարձ­րա­նում: Տա­րի­նե­րով չո­րա­ցած փո­շին կանգ­նել, չի ցր­վում, հա­զաց­նում է… լաց, իրար են որո­նում, փո­ղոց­նե­րում ան­տեր կո­վեր են թա­փա­ռում, նրանց բա­ռա­չը… էշը հեռ­վից, բլուր­նե­րի հետևից է զո­ռում… Մի քա­նի տեղ հր­դեհ բռնըկ­վեց …»:

7 ապ­րի­լի

«… Հոգ­նած ենք: Գի­շե­րը ոտ­քի վրա անց­կաց­րե­ցինք: Ջո­կա­տի կե­սը, խա­վա­րից, մա­ռա­խու­ղից օգտ­վե­լով, ան­ցավ ան­տառ: Կըռ­վում է: Մյուս կե­սով գյու­ղի ծայ­րա­մա­սում (հար­ձա­կու­մը այս ուղ­ղութ­յամբ է սպաս­վում)՝ տնե­րի շուր­ջը, դիր­քա­վոր­վել ենք, որ նա­հան­ջող­նե­րի անվ­տանգ հե­ռա­նա­լը ապա­հո­վենք: Պա­հա­ծո բա­ցե­լիս Խա­չի­կը մատն է կտ­րել, կա­տա­կում են: Գյու­ղից տա­րեց մար­դիկ, ծե­րեր եկան. առա­ջին, երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազմ­նե­րին են մաս­նակ­ցել: Միա­սին ծխե­ցինք, հին պա­տե­րազ­մից անեկ­դոտ­ներ պատ­մե­ցին: Մո­տա­կայ­քում հե­ռագ­րաս­յու­նը բզ­զում է, ցան­կա­նում էի վեր կե­նալ, ականջս դնել կո­ղին: Տղա­նե­րը, անա­տամ ծե­րու­նի­նե­րը ծի­ծա­ղում են: Հե­տո նրանք մե­ղադ­րում էին, որ կռ­վե­լու տակ­տի­կա չգի­տենք: Խոր­հուրդ են տա­լիս ռազ­մա­կան ճիշտ հո­տա­ռութ­յուն ու­նե­նալ՝ դիրք­ներս փո­խենք, գնանք դի­մա­ցի լե­ռան լան­ջե­րը: Չգի­տեմ՝ ով ասաց. «Այդ­պես չի լի­նի, լերկ լե­ռան լան­ջին այն­քան տե­սա­նե­լի կլի­նենք՝ բո­լո­րիս հատ-հատ նույն ակն­թար­թին կխ­փեն»: Մեջս ցան­կութ­յուն կար ականջս դնել հե­ռագ­րաս­յան կո­ղին, լսել բզ­զո­ցը, տե­ղիցս չէի բարձ­րա­նում: Կր­կին միա­սին ծխե­ցինք, ան­ցած պա­տե­րազմ­նե­րից անեկ­դոտ­ներ պատ­մե­ցին: Ասա­ցին. «Այն բնա­կա­րան­նե­րը, որոնց շուր­ջը դիր­քա­վոր­վել եք, ամ­բողջ կյան­քի ըն­թաց­քում ենք կա­ռու­ցել, մի­լիոն­նե­րի ար­ժեք ու­նեն: Հրե­տա­նին ձեզ ոչն­չաց­նե­լու հա­մար, ու­զած-չու­զած, տնե­րին էլ պի­տի հար­վա­ծի: Հարկ է, որ այդ­պես էլ մտա­ծեք, ին­չո՞ւ չեք մտա­ծում»:

Դարձ­յալ ծխա­խոտ խնդ­րե­ցին, էլի ան­ցած պա­տե­րազմ­նե­րից հին անեկ­դոտ­ներ են պատ­մում: Նրանց ծխա­խոտ խնդ­րե­լը բա­ռով չմեր­ժե­ցինք, պար­զա­պես լռութ­յուն էր, որի ժա­մա­նակ ոչ անեկ­դոտ կպատմ­վեր, ոչ էլ եր­կար ներ­կա­յութ­յուն կա­պա­հով­վեր: Մա­ցոն բլրա­կի իր դիր­քից եկավ, ասաց. «Ան­տա­ռի տղա­նե­րի հետ կա­պը կո­րել է, ռա­դիո­կապ չկա»: Լեռ­նե­րի ծանր ստ­վեր­նե­րը …

8 ապ­րի­լի

«Եր­րորդ, թե չոր­րորդ գի­շերն է՝ չենք քնել, գլ­խիս մեջ մշուշ է: Լեռ­նե­րի թի­կուն­քից արևը միան­գա­մից բարձ­րա­ցավ, տաք է: Տղա­ներն ան­տա­ռից դուրս են գա­լու, թի­կունք ենք պա­հել: Ամե­նա­վեր­ջում մենք էլ նա­հան­ջե­ցինք: Փոխհ­րա­մա­նա­տար Սա­նոն կո­րավ խն­ձո­րի այ­գում: Մեր եր­կու առաջ­նորդ­ներն էլ՝ Մա­կարն ու Սա­քոն, ռուս զին­վոր­նե­րի ձեռքն ըն­կան: Նրանց դրել են հետևակի մե­քե­նան, պա­տանդ են տա­նում թշ­նա­մու քա­ղա­քը: Դրամ կս­տա­նան:

Կու­զե­կուզ, ցան­կա­պա­տե­րի, խան­դակ­նե­րի մեջ թաքն­վե­լով՝ եկանք, ձյու­նե­րի, ցե­խի մեջ տե­ղապ­տույտ տվող մե­քե­նա­յից հա­նե­ցինք նրանց: Մա­կին վա­զե­լիս քիթ-բե­րա­նով ծեփ­վել է ցանց­կեն ցան­կա­պա­տին, ար­յու­նա­հո­սութ­յունն են դա­դա­րեց­նում, միա­ժա­մա­նակ բո­լորս ծի­ծա­ղում ենք: Խն­ձո­րի այ­գում կո­րած Սա­նո­յին չէին խփել, գտանք: Ձեռ­քի գն­դա­ցիր­նե­րի, փոքր տրա­մա­չա­փի հրա­նոթ­նե­րի հա­մար­յա ճիշտ գն­դա­կո­ծութ­յան տակ նա­հան­ջե­լով՝ մտանք ան­տառ: Եր­կար ժա­մա­նակ չենք լո­ղա­ցել, մո­րուք­ներս, մազ­ներս կոշ­տա­ցել, մաշկ­ներս քոր է գա­լիս:

Մա­ցոն ռա­դիո­կա­յա­նի ան­տե­նան է բարձր սա­ղարթ­նե­րին ամ­րաց­նում: Մնա­ցած­նե­րը, թփե­րի մեջ ցիր ու ցան, քնած են, գլ­խումս մշուշ է: Գի­շե­րը հեռ­վից, գյու­ղի եկե­ղե­ցու զան­գի ղո­ղան­ջը հա­սավ՝ մի զարկ էր: Ամա­յի գյուղ է, գի­շե­րային թ­ռիչ­քի ժա­մա­նակ չղ­ջիկն է կպել զան­գին»:

12 ապ­րի­լի

«Հրա­մա­նը երեկ ենք ստա­ցել՝ այ­սօր ուղ­ղա­թիռ պի­տի գար, չե­կավ: Տե­ղա­շար­ժեր չենք կա­տա­րում, սպա­սում ենք ուղ­ղա­թի­ռին: Արևը նոր դուրս եկավ, ան­տա­ռի խո­նավ պա­ղը կտա­քա­նա:

Ծո­րա­կից անընդ­հատ ջրի խշ­շոց եմ լսում, ջրի կեն­դա­նութ­յու­նը ձգում է: Չգի­տեմ՝ այ­սօր ու­տե­լու բան կլի­նի՞, երեկ մի կերպ ծայ­րը ծայ­րին հասց­րինք … Քա­մին է շնկշն­կում …»:

13 ապ­րի­լի

«Ուղ­ղա­թիռ չկա: Քաղ­ցի՞ց է, թե՞ նրա չգա­լուց, ոչ մեկս տրա­մադ­րութ­յուն չու­նի … Մի օձ տե­սա …»:

14 ապ­րի­լի

«Հեռ­վում ծա­ռե­րի սա­ղարթ­ներն ու­ժեղ ճոճ­վում էին՝ ուղ­ղա­թի­ռը եկել է: Կա­պույտ, թա­փան­ցիկ, թռիչ­քա­յին եղա­նակ է: Օդ բարձ­րա­ցանք: Ամենքս՝ ծնկ­նե­րի վրա, պա­հա­ծո ենք ու­տում: Խո­սակ­ցութ­յուն չկա, լի­նի էլ՝ իրար չենք լսի: Շար­ժի­չը վն­գում է, ոռ­նում: Ու­տում ենք: Ինք­նամ­փոփ ենք»:

15 ապ­րի­լի

«Երե­կո­յան գյու­ղի շր­ջա­կա ան­տա­ռում վայ­րէջք կա­տա­րե­ցինք: Շոգ է, մո­ծակ­ներ կան: Ամ­բողջ երե­կոն՝ մինչև գի­շեր­վա չոր­սը, լուսն­յա­կի կա­պույտ լույ­սով, երկ­տակ գե­րա­նա­ծածկ գետ­նա­փոր շի­նե­ցինք:

Կոր­յու­նը թու­նա­վոր­վել է, սուր փո­րա­ցա­վեր ու­նի, լավ կլի­նի լու­ծը խփի:

Հե­ղե­ղա­տում կանգ­նած եմ առ­վա­կի ափին: Խո­շոր, հաստ ծա­ռե­րի ստ­վեր­նե­րը ձգ­վել են եր­կար-եր­կար, նա­յում եմ վա­զող ջրին: Հան­կարծ տես­նում եմ սև ամ­պը: Հա­մա­տա­րած ամպ է, հա­զա­րա­վոր սև քու­լա­ներ սրըն­թաց շարժ­վում են երկն­քում … քանդ­վում են, նո­րից միա­նում: Դարձ­դար­ձիկ գա­լիս են, շեշ­տա­կի աճում: Փախ­չել եմ ու­զում, բայց ծխա­խոտ վա­ռե­ցի, աչ­քերս երկն­քին՝ ծխում եմ: Ամ­պե­րի մութն ու մանր քու­լա­նե­րը փք­վում են, շր­ջապ­տույտ-շր­ջապ­տույտ գա­լիս՝ գլ­խիս վերևն են, չեմ գո­ռում, չեմ աղա­ղա­կում … Երկն­քի, երկ­րի տա­րա­ծութ­յան մեջ միայն փայ­լա­տա­կող սևն է, նրա մեջ սուզ­վում, կլան­վում է ամեն բան:

Մի ծանր բզեզ ան­ցավ:

Արևի խա­վար­ման օրը դարձ­յալ վա­խե­ցել էի մա­ռա­խու­ղի հետ իջած թանձր խա­վա­րից: Չեմ ցան­կա­նում նյար­դա­յին ցն­ցու­մը կրկն­վի՝ զս­պում եմ: Իսկ հա­մա­տա­րած սևը արա­գըն­թաց գա­լիս, խփում է՝ ինչ­պես աստ­վա­ծաշնչ­յան մո­րե­խի և խա­վա­րի ար­շա­վը հո­ղագն­դի վրա… Ամ­բողջ գի­շեր գլ­խա­ցավ ու­նեի …»:

16 ապ­րի­լի

«… Լու­սա­ցավ: Թռ­չուն­նե­րը եր­գում են, ան­դորր է: Տղաները  թղթա­խա­ղով են զբաղ­ված: Փոքր Վա­հանն ու Մար­կո­սը զեն­քերն են մաք­րում: Ար­շակն ար­դեն եր­կար ժա­մա­նակ է՝ ջրի է գնա­ցել, չկա: Տար­բեր տե­ղե­րից կր­կին հինգ-հինգ, աա­սը-տա­սը, երեք-չորս մար­դուց բաղ­կա­ցած ջո­կատ­ներ են գա­լիս: Տոթ է, շա­տե­րի թո­քերն են ու­ռել: Գյու­ղա­ցի­ներն ասում են՝ հա­րա­վից փչող ջերմ ու խո­նավ քա­մու պատ­ճա­ռով է … Լուս­նի կա­պույտ լույ­սով՝ չղ­ջի­կի թռիչ­քը …»:

17 ապ­րի­լի

«Կենտ­րո­նից մեր բո­լոր ջո­կատ­նե­րի հա­մար ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տար են ու­ղար­կել: Ասում են՝ փորձ ու­նի: Աֆ­ղանս­տա­նում է կռ­վել: Հան­դի­պե­ցինք, պարզ, հաս­կա­նա­լի բա­ցատ­րեց մեր անե­լի­քը: Աչ­քե­րը խա­ղաղ են: Ան­տառ­նե­րում անն­կատ պի­տի մնանք, միա­ժա­մա­նակ գյու­ղը պա­հենք թշ­նա­մու «օմո­ն»-ի հար­ձա­կում­նե­րից: Նա­յում ենք, աչ­քե­րը չի էլ փախց­նում:

Գյու­ղա­ցիք գի­շեր­նե­րը թա­քուն սնն­դամ­թերք են բե­րում: Օճառ էինք ճա­րել, լո­ղա­ցանք: Գի­շե­րը մի թռ­չուն էր կան­չում»:

18 ապ­րի­լի

«Գի­շե­րը խա­ղաղ ան­ցավ: Նա­խա­ճա­շի հետ սխ­տոր բա­ժա­նե­ցին՝ լն­դա­ցա­վե­րի դեմ: Դիր­քից ռա­դիո­կա­պով Շու­րի­կը Բո­րի­սին հայտ­նեց՝ գյու­ղին հետևակի եր­կու մար­տա­կան մե­քե­նա­ներ են մո­տե­նում: Դուրս եկանք ան­տա­ռի մեր թաքս­տո­ցից: Ծա­ռե­րի ստ­վեր­նե­րը հե­ռու ձգ­վել են եր­կար-եր­կար: Նրանց հաստ բնե­րին մի­զող տղա­նե­րի ստ­վեր­ներն էլ են եր­կար: Ծա­ռե­րի բարձ­րութ­յու­նից մի փե­տուր էր իջ­նում, պտտ­վում-պտտ­վում, սա­հում էր օդի մեջ, հո­ղին չէր հաս­նում: Մի­զում ենք, երե­սուն­հինգ հո­գի, պորտ­ներս ծա­ռե­րին արած, դեմք­ներս՝ երկն­քին, հա­յացք­նե­րով պտտ­վում ենք փե­տու­րի հետ:

Մե­քե­նա­նե­րին նա­հան­ջել տվե­ցինք: Վե­րա­դար­ձանք ճամ­բար: Պա­հա­ծո­նե­րի գունդ-գունդ մսե­ղենն ենք կուլ տա­լիս, չենք խո­սում: Մի ան­գամ­վա գոր­ծա­ծութ­յան հա­կա­տան­կա­յին «Մու­խա­նե­րը», որ տվել էին ուղ­ղա­թիռ նս­տե­լիս, հու­սադ­րել, թե. «Հինգ տանկ լի­նի կանգ­նած, հին­գին էլ կծա­կի-կանց­նի»,– պարզ­վում է՝ ու­սում­նա­մար­զա­կան խա­ղա­լիք­ներ էին: Իսկ Մա­կա­րը թաքս­տո­ցից դուրս եկավ, ու­սին դրած, կանգ­նեց մե­քե­նա­յի դեմ: Այդ­պի­սի դեպ­քե­րում կամ մե­քե­նա­յին, կամ մար­դուն փր­կութ­յուն չի լի­նում:

Բո­րիսր հայ­հո­յում էր, աչ­քե­րը խա­բող չեն: Տղա­նե­րի դեմ­քե­րին դալ­կութ­յուն կա:

Ձեռ­քի նռ­նակ­նե­րով ենք ստի­պել մե­քե­նա­նե­րին նա­հան­ջել: Հենց նա­հան­ջի պա­հին էլ մե­քե­նան կա­վե հե­ղե­ղա­տի լան­ջին՝ հո­նի ծա­ռե­րի մեջ, Տա­րո­նի ջո­կա­տի Գա­րե­գի­նին կրծ­քից խփեց, դիա­կը ձեռ­քե­րի վրա բե­րե­ցինք գյուղ:

Մո­ծակ­նե­րի բզ­զո­ցի, հրա­դա­դա­րի շո­գի մեջ՝ վե­րագտն­վում, մենք դան­դաղ բա­ցում ենք աչք­ներս՝ կանք: Լեռ­նե­րի մութ ուր­վագ­ծե­րի վրա դեռ երևում է ծի­րա­նա­գույն լույ­սի շեր­տը, նրա շր­ջա­նա­կի մեջ կոր­չում են մար­դիկ, բու­սա­կա­նութ­յու­նը, հո­ղի պն­դութ­յու­նը:

Լեռ­նե­րի ծանր ստ­վեր­նե­րը:

Գյու­ղա­ցիք դուրս են եկել դի­մա­վո­րե­լու: Մենք՝ չէ, նրանք լաց են լի­նում: Գի­շերն իջավ, դարձ­յալ չենք խո­սում: Այն­քան լսե­ցի լռութ­յու­նը, որ ականջ­ներս սկ­սե­ցին ցա­վել, անընդ­հատ տհաճ, պաղ քրտ­նում եմ …»:

21 ապ­րի­լի

«… Ար­դեն եր­կու, թե երեք օր է, սպա­սում ենք ուղ­ղա­թի­ռի: Ռա­դիո­կա­պով ասում են՝ կգա, բայց չի գա­լիս, որ Գա­րե­գի­նի դիա­կը տուն ու­ղար­կենք: Գյու­ղի բժիշկն էլ ար­դեն մի տա­րի կլի­նի՝ հե­ռա­ցել է, դիա­հեր­ձող չկա: Լյուդ­մի­լան բուժ­քույր է, բայց այդ­պի­սի գործ եր­բեք չի արել: Լաց լի­նե­լով անում է: Չհաս­կա­ցա՝ ին­չի հա­մար է լա­ցում, որ այդ գործն իր ու­ժե­րից վե՞ր է, թե՞ Գա­րե­գի­նի ներ­սը բա­ցե­լու, սիրտն իր ձեռ­քով հա­նե­լու, մեզ տա­լու հա­մար: Սիր­տը տա­րանք, թա­ղե­ցինք գյու­ղի բարձր կող­մում, բլ­րի վրա, Եփ­րե­մի կաղ­նու տակ, որ­տեղ միշտ ուղ­ղա­թիռ­նե­րին ենք սպա­սում: Առա­վոտ­յան տե­սանք՝ այդ­տեղ խաչ­քար է կանգ­նած, գյու­ղա­ցիք են դրել: Խո­սե­լիս տար­բեր բա­ռե­րի վրա, որոնք առաջ ազատ ար­տա­սա­նում էի, լե­զուս փաթ է ընկ­նում, չք­նե­լուց կլի­նի:

Դիր­քի կանգ­նած մար­տիկ­ներն ու հե­տա­խու­զութ­յան գնա­ցած­ներն եկան, նրանց զե­կույ­ցին բո­լորս էլ ներ­կա ենք, ձո­րի ճա­նա­պար­հի վրա մար­տա­կան մե­քե­նա­ներ են նկա­տել, քա­նի գնում, շա­տա­նում են:

Գա­րե­գի­նի դիակն ամ­բողջ օրը մեզ հետ ենք պտ­տեց­նում: Ֆոր­մա­լին էլ չենք ճա­րել, գի­շե­րը թա­ղում ենք ան­տա­ռում, առա­վոտ­յան հա­նում, բե­րում թռիչք­նե­րի հրա­պա­րակ, խոս­տաց­ված ուղ­ղա­թի­ռը դարձ­յալ չի գա­լիս: Ար­դեն չոր­րորդ ան­գամն է՝ թա­ղում, հո­ղից հա­նում ենք: Վեր­ջա­պես եկավ ուղ­ղա­թի­ռը, սնն­դամ­թերք է բե­րել: Գա­րե­գի­նին տա­րավ տուն:

Ան­դին պի­տի հան­դի­պեինք, փո­սը մա­ռա­խու­ղով էր ծածկ­ված, ըն­կա մե­ջը:

Գի­շե­րը խա­ղաղ ան­ցավ, մի կեն­դա­նի էր կլան­չում …»:

22 ապ­րի­լի

«Եր­կին­քը պայ­ծառ է, օրը՝ տաք, շի­կա­ցած արևի տակ գո­լոր­շի ար­ձա­կե­լով՝ եռում է օդը, նրա հետ՝ սա­րե­րը, պատռ­ված հո­ղը, գույ­նը, ան­տա­ռի ծանր ստ­վեր­նե­րը, գո­յը, ամեն բան ցն­դում, հե­ռա­նում է ընդ­միշտ:

Բո­րի­սը ջո­կատ­նե­րի հրա­մա­նա­տար­նե­րին խորհր­դակ­ցութ­յան է հրա­վի­րել: Մա­կա­րը վե­րա­դար­ձավ, բա­ցատ­րեց մեր անե­լի­քը: Կա­վե հե­ղե­ղա­տով, Ենո­քի հո­նի ծա­ռե­րի մի­ջով իջանք ձո­րի ճա­նա­պար­հը, մեծ քա­նա­կի ու­ժա­նակ դրե­ցինք: Գյու­ղի կա­նանց, երե­խա­նե­րի խումբն իջավ, նս­տեց մե­քե­նա­նե­րի դեմ: Հենց հա­սան ճա­նա­պար­հի մի­ջին հատ­վա­ծը, պայ­թեց­րինք: Դուրս եկանք դա­րան­նե­րից, ձեռ­քի նռ­նակ­նե­րով վա­խեց­րինք անձ­նա­կազ­մին, մե­տա­ղե խցիկ­նե­րից դուրս քա­շե­ցինք, ծեծկռ­տե­լով զի­նա­թա­փե­ցինք:

Բո­լորն էլ ռուս զին­վոր­ներ էին:

Արագ էինք գոր­ծում, մե­քե­նա­նե­րը տա­րանք գյուղ: Գյու­ղա­ցիք շտապ քան­դե­ցին հրա­նոթ­նե­րը: Գե­րի­նե­րին ծե­ծե­լով հասց­րինք գետ­նա­փո­րը: Բո­րի­սը հրա­մա­յեց, Մա­ցոն կա­պի դուրս եկավ, վեր­ջա­պես գտավ ռուս հրա­մա­նա­տար­նե­րի ալի­քը, ասաց. «Ձեր գե­րի­նե­րը քսան­յոթն են, նրանց պա­տանդ ենք պա­հե­լու: Եթե գյուղն անվ­նաս մնա, ոչինչ չի պա­տա­հի նրանց հետ»:

Սա­նոն գետ­նա­փո­րի առաջ, կաղ­նու ծա­ռի տակ, գե­րի­նե­րին շարք կանգ­նեց­րեց, ասաց. «Ահա պայ­մա­նը՝ բո­լո­րը մե­կի հա­մար, մե­կը՝ բո­լո­րի,– ժպ­տում է,– դուք իրար պի­տի մատ­նեք, եթե մե­կը փոր­ձի փախ­չել, մնա­ցած բո­լո­րին կգն­դա­կա­հա­րենք և հա­կա­ռա­կը: Ձեր ապ­րե­լու հա­մար եմ խոր­հուրդ տա­լիս, իրար հս­կեք, մեկդ մյու­սի նկատ­մամբ աչա­լուրջ եղեք»:

Սա­նո­յի ճա­ռից հե­տո գի­շեր­նե­րը, քնե­լուց առաջ, պա­տանդ­ներն իրենք են մո­տե­նում մեզ, խնդ­րում, որ ձեռք­նե­րը կա­պենք, կր­կին ու կր­կին խոր­հուրդ են տա­լիս՝ կա­պը մի քիչ էլ պն­դաց­նենք՝ չլի­նի, թե ինքն իրեն բաց­վի… Խա­ղաղ գի­շեր, մար­մինս պաղ էր, տաք քրտ­նում էի …

Մեղ­րա­հո­տը, կորն­գա­նի դաշ­տե­րի վրա ճեր­մակ լիա­լու­սի­նը …»:

Երեք­շաբ­թի, 23 ապ­րի­լի

«Խոտն արևալույ­սի մեջ: Լուռ առա­վոտ: Օդի մի­ջով հո­սում են, բազ­մա­քա­նակ սև կե­տեր շարժ­վում են, բաց­վում են, քանդ­վում են, նո­րից միա­նում, դարձ­դար­ձիկ գա­լիս, շեշ­տա­կի աճում …

Աստ­վա­ծաշնչ­յան մո­րե­խի և թանձր խա­վա­րի ար­շավն է՝ ըն­կել է երկ­րագն­դի վրա, կտ­րում, խու­զում է: Ու­զում եմ փախ­չել … Օդը վնգվն­գում, գվ­վում-գվ­վում, ճա­քում է, լե­ռան թի­կուն­քից հան­կարծ հայտն­վում են ուղ­ղա­թիռ­նե­րը: Երկն­քից կախ­վել են ճամ­բա­րի վրա, քթ­նե­րին կանգ­նել, գն­դա­կո­ծում են: Թռ­չուն­նե­րը միան­գա­մից լռե­ցին կամ հե­ռա­ցան:

Թաքս­տոց­նե­րում քրտ­նել ենք:

Երկն­քի ու երկ­րի արան­քում միայն պսպ­ղուն, փայ­լա­տա­կող սևն է, նրա­նով զարկ­վում, կլան­վում է ամեն բան:

Արևի խա­վար­ման օրը դարձ­յալ վա­խե­ցել էի մա­ռա­խու­ղի հետ իջած հա­մա­տա­րած սևից:

Իրար ձայն էինք տա­լիս, իրար չէինք լսում: «Կոբ­րա» ուղ­ղա­թիռ­նե­րի «Նուր­սե­րի» հա­մա­զար­կից կաղ­նու ծա­ռերն առանց ճռին­չի, խո­նարհ թափ­վում էին, հնձ­վում խո­տի նման: Քա­րե­րը, ժայ­ռե­րը տաշտշ­վում են փա­փուկ փայ­տի պես: Մեր ուղ­ղա­թիռ­նե­րի արան­քում կրա­կից շի­կա­ցած, դո­ղա­ցող օդն է, նրա ակն­թար­թա­յին բռնկ­ման կու­րաց­նող ճեր­մա­կից փլ­վում է հո­րի­զո­նը, հափշտակ­վում են ժայ­ռե­րը, ան­հե­տա­նում է ճի­գը, տի­րա­պե­տու­մը, կամ­քը: Մի ծանր բզեզ ան­ցավ:

Իրար ձայն ենք տա­լիս, իրար չենք լսում:

Նա­հան­ջում ենք ան­տա­ռի խոր­քե­րը: Նրանք որո­շել են մեզ հետ նաև իրենց զին­վոր­նե­րին ոչն­չաց­նել …

Աստ­վա­ծաշնչ­յան մո­րե­խի և թանձր խա­վա­րի զարկն է երկ­րագն­դին՝ կտ­րում, տա­պա­լում, խու­զում է …

Վայ­րի տզան խն­ձո­րե­նին՝ թա­փան­ցիկ, կրկ­նա­կի ճեր­մակ, աչ­քի ընկ­նող, ծաղ­կել է: Զս­պում եմ …

Անվ­տանգ, թա­վուտ մի տե­ղում, դա­դա­րի ժա­մա­նակ Մա­ցոն աշ­խա­տեց­րեց ռա­դիո­կա­յա­նը: Պա­հա­ծո ենք ու­տում: Դեմք­ներս դա­լուկ է: Բո­րի­սը՝ միկ­րո­ֆո­նը բե­րա­նին սեղ­մած, կենտ­րո­նի հետ է խո­սում: Խնդ­րում է «Կար­միր խա­չին» փո­խան­ցել, թե մեզ մոտ քսան­յոթ պա­տանդ­ներ կան: Այն­տե­ղից կտ­րուկ ասա­ցին. «Այդ­պի­սի բան մի արեք, ար­ձա­կեք գե­րի­նե­րին»: Բո­րիսն ասե­լի­քը նո­րից բա­ցատ­րում է, որ ամ­բողջ ջո­կա­տի փր­կութ­յու­նը միայն կա­րող է հնա­րա­վոր լի­նել, եթե գե­րի­նե­րին մեզ մոտ պա­հենք, ձայ­նի ելևէջը հս­տակ է, խա­բու­սիկ չէ: Ասում է. «Հա­կա­ռա­կը, մի սխալ­վեք, «Կար­միր խա­չին» հայտ­նեք, որ այդ­քան գե­րի­ներ կան մեզ մոտ»: Նրանք այն­տե­ղից դարձ­յալ հա­մա­ձայն չեն: Ասա­ցինք. «Մեզ կոչն­չաց­նեն»: Նրանք դարձ­յալ պն­դում են. «Ար­ձա­կեք գե­րի­նե­րին»: Հայ­հո­յե­ցինք նրանց, նրանք՝ թե. «Կա­պի վեր­ջը»: Բո­րի­սը հրա­մա­յեց. հա­յաց­քը հաս­տա­տուն է, տե­ղից տեղ չի փախց­նում, Մա­ցա­կը բաց՝ առանց ծած­կա­լի­քի դուրս եկավ եթեր, միկ­րո­ֆո­նի մեջ գո­ռաց. «Բո­լո­րին … բո­լո­րին… բո­լո­րին, ով կա եթե­րում …»:

Հե­տո, երբ հաց կե­րանք, այլևս օգ­նութ­յան ակն­կա­լիք չկար, ամեն մի ջո­կա­տի հրա­մա­նա­տար վերց­րեց իր տղա­նե­րին, ցր­վե­ցինք ան­տառ­նե­րում, այդ­պես գո­նե մի ջո­կատ դուրս կգար շր­ջա­փա­կու­մից:

Ջո­կա­տի ու խո­հա­նո­ցի ետևն ըն­կած շու­նը գի­շեր­ներն ան­դա­դար հա­չում, կաղ­կան­ձում է ստ­վեր­նե­րի, հե­ռա­վոր ձայ­նե­րի, չըղ­ջիկ­նե­րի վրա, լր­տես­նե­րին մատ­նում մեր տե­ղը: Եվ լույ­սը բաց­վե­լուն պես՝ ճիշտ մեր գի­շե­րա­տե­ղի վրա, հայտն­վում են «Կոբ­րա­նե­րը», քթ­նե­րի վրա կախ­վում: Լու­սի­նը»:

24 ապ­րի­լի

«… Սգո օր … Պոր­տիս շուր­ջը ծա­կոց­ներ ու­նեմ:

Լու­սի­նը՝ ճյու­ղա­մի­ջից»:

25 ապ­րի­լի

«Առա­վոտ: Նո­րից է սկս­վում փա­խուս­տը, հե­տապն­դու­մը: Անընդ­հատ սարք­վող դա­րան­նե­րից խույս ենք տա­լիս: Գե­րի­նե­րին իծա­շա­րուկ շար­քի մեջ գցած՝ սրըն­թաց գնում ենք արևելք: Ցե­րե­կը երկն­քից ուղ­ղա­թիռ­նե­րը, գետ­նից հետևակն է աք­ցա­նում: Գի­շե­րը մո­ծակ­նե­րի պար­սե­րը, շր­ջա­կա գյու­ղե­րի մատ­նիչ­նե­րի խմ­բերն են հա­լա­ծում: Գնում ենք խոր­քե­րը, հա­սել ենք ան­տա­ռի ամե­նա­հե­ռա­վոր՝ մար­դու ոտք չկ­պած թա­վուտ­նե­րը, հաս­տա­բուն, դեղ­նած սն­կե­րով պատ­ված ծա­ռե­րի մեջ հան­կարծ ռո­յալ ենք տես­նում, սև, խո­շոր ոո­յալ է՝ անըն­կա­լե­լի է, սար­սա­փից չենք մո­տե­նում, ահա­գին տա­րա­ծութ­յուն պա­հած՝ շր­ջան­ցում ենք ու նետ­վում առաջ:

Տղա­նե­րից` Գա­րան­յան Սե­րո­ժը, որ մեզ առաջ­նոր­դում է, ծնուն­դով այդ կող­մե­րից է, ան­տա­ռի կա­ծան­նե­րը, ոտ­քի ճա­նա­պարհ­նե­րը ավե­լի լավ գի­տե՝ մենք հա­կա­ռա­կոր­դից միշտ ավե­լի արա­գըն­թաց ենք լի­նում: Նույ­նիսկ բնութ­յան գաղտ­նիք­ներն է իմա­նում, թե տն­տե­սութ­յան հա­մար ան­տա­ռի փայ­տը հոկ­տեմ­բե­րի տասն­հին­գին, տասն­վե­ցին պի­տի կտ­րել, որ ուշ փտի: Հու­լիս ամ­սին, երբ ջեր­մութ­յունն էր շա­տա­նում, մո­ծակ­նե­րի պար­սե­րը մեզ ու­տում էին, ասում էր. «Դա նրա­նից է, որ հու­լի­սին մո­ծա­կը ձագ է հա­նում»: Դրա հա­մար էլ նրան ոչ ոք անու­նով չէր կո­չում, ամ­բողջ ջո­կա­տով «բի­ձա» էինք ասում:

Շու­նը մեզ խան­գա­րում էր, ան­ցած ճա­նա­պար­հի վրա կեղ­տի, մե­զի հետ­քեր է թող­նում, մատ­նիչ­նե­րը, հե­տապն­դող­ներն այդ նշան­նե­րով են կրն­կա­կոխ գա­լիս: Շու­րի­կը Սի­մո­նի հետ շա­նը հաս­տա­բուն մի ծա­ռի վրա դա­շույ­նով խա­չե­ցին: Հե­տույքն էլ ցից խրե­ցին՝ ի տես հե­տապն­դող­նե­րին, որ­պես սար­սա­փազ­ղու նշան: Ան­դին պի­տի հան­դի­պեինք, փո­սը մա­ռա­խու­ղով էր ծածկ­ված, ըն­կա մե­ջը: Գի­շերն աղ­վե­սը հա­զում էր»:

Ուր­բաթ, 26 ապ­րի­լի

«Լու­սա­դե­մին, գե­րի­նե­րից՝ բարձ­րա­հա­սակ, գե­ղեց­կա­դեմ սպան բռն­վեց: Մնա­ցած պա­տանդ­նե­րը սփրթ­նած են, մր­սում են, գի­տեն իրենց պատ­ժա­պարտ լի­նե­լը:

Շու­րի­կը փախ­չել փոր­ձա­ծին է ու­զում: Ասաց. «Հրա­մա­նա­տար, էդ լեյ­տե­նան­տին տուր ինձ, շալ­վարն իջեց­նեմ, տե­սել եմ՝ սպի­տակ էլ հե­տույք ու­նի …»: Չենք հաս­կա­նում՝ ի՞նչն է կա­տակ, ի՞նչը՝ լուրջ: Ծի­ծա­ղում ենք: Շու­րի­կը հար­վա­ծեց, մինչև նրա խփե­լը՝ էլի են ծե­ծել: Ասաց. «Լեյ­տե­նանտ, այս գի­շեր իմն ես, քեզ կփ­չաց­նեմ. գե­ղե­ցիկ էլ դեմք ու­նես, աղ­ջիկ­նե­րը հա­վա­տա­րիմ են լի­նում, տղա­մար­դիկ՝ զգա­յուն»:

Հե­տո հրա­մա­նա­տա­րի որո­շու­մով մենք խոտ, սի­բեխ, ծա­ռի խեժ կե­րանք, պա­տանդ­նե­րին հա­կա­գա­զի տոպ­րա­կի մեջ պա­հած մեր սնն­դամ­թեր­քի վեր­ջին շա­քար­նե­րը տվե­ցինք:

Լե­ռան աջ կող­մից դուրս եկած լիա­լուս­նի դեմ՝ ծա­ռին մի բու էր կանգ­նել՝ ամ­բողջ գի­շեր վա­յեց …»:

7 մա­յի­սի

«Գրե­լիս զգում եմ, որ նա­խա­դա­սութ­յուն­նե­րը չեմ կա­րո­ղա­նում ճիշտ շա­րա­դա­սել: Երևի չք­նե­լուց կամ թերս­նու­մից է: Մեր թա­փա­ռում­նե­րի տաս­ներ­կո­ւե­րորդ օրն է՝ եր­կու գե­րուն մի շա­քար հա­սավ: Ժայ­ռե­րի մեր թաքս­տո­ցում ոչ ու­տե­լու խոտ կա, ոչ էլ ծա­ռե­րը խեժ ու­նեն: Քաղ­ցից սիրտ է նվա­ղում: Թու­լա­ցած­նե­րի աչ­քե­րը փայ­լը կորց­րել են: Քա­րե­րը շր­ջե­ցինք, հո­ղի խո­նա­վութ­յան մի­ջից մի քա­նի գորտ գտանք, կրա­կը վառ­վում է, հեռ­վից չն­կատ­վող կրակ է … Սևակի լե­զուն դարձ­յալ կուլ գնաց, բեն­զո­նա­լի դե­ղա­հա­բե­րը վեր­ջա­ցել են: Սվի­նով բա­ցե­ցինք ծնո­տը, լե­զուն քա­շե­ցինք, դե­մի ատամ­նե­րից մե­կը ջարդ­վեց: Ժայ­ռե­րի ստ­վեր­նե­րը եր­կար-եր­կար ձգ­վել են: Բա­զե՞ է, ու­րո՞ւր է՝ սա­հե­լով պտտ­վում է երկըն­քում: Հե­տո գլ­խի ըն­կա, որ օդի մեջ ոչինչ էլ չկա: Մա­ցա­կը գո­ռաց՝ կապ: Մեր բաց տեքս­տով հա­ղոր­դում­նե­րը որ­սա­ցել են: Մոսկ­վա­յից դե­պու­տատ­ներ, մայ­րա­կան կո­մի­տեից ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ էին եկել, որ հա­վաս­տիա­նան՝ պա­տանդ­նե­րը ողջ են: Ասա­ցինք. «Միայն եր­կու­սը, եր­կու­սից ավե­լի եղավ, թույլ չենք տա ճամ­բա­րին մո­տե­նալ: Եր­կու մարդ թող կա­վե հե­ղե­ղա­տի մոտ, հո­նի ծա­ռե­րի մեջ լի­նեն, մեր ու­ղեկ­ցորդ­նե­րը կգան: Երկն­քում էլ ուղ­ղա­թիռ­ներ չերևան»: Ձո­րի պռն­կին, ան­տա­ռի մեջ սպա­սե­ցինք. Ար­շակն ու փոքր Վա­հա­նը գնա­ցին՝ Մոսկ­վա­յից եկած եր­կու­սին բե­րեն:

Նրանք ար­դեն բարձ­րա­ցել են ճա­նա­պար­հի կե­սը, իջանք դի­մա­վո­րե­լու: Ար­շա­կը կնոջն առաջ է թո­ղել, ին­քը տեղ-տեղ հե­տույ­քից հրե­լով՝ օգ­նում է վե­րել­քին: Կի­նը շուն­չը տե­ղը բե­րե­լու հա­մար նս­տեց ծա­ռի տակ, իրար մո­տիկ էինք քայ­լում, հա­մար­յա բո­լորս էլ լսե­ցինք: Ար­շա­կին ասում է. «Որ­դի, գի­տեմ` ինչ ես ու­զում, մորդ տա­րի­քին եմ, լացս գա­լիս է, որ չեմ կա­րող …»: Եր­կու­սով՝ մայ­րե­րի կո­մի­տեի նա­խա­գա­հը, Ար­շա­կը դեռ նս­տած են ծա­ռի տակ. սար­սա­փե­լի տխուր են, հա­սել ենք ձո­րի պռն­կին, նրանց ենք սպա­սում: Բա­նակ­ցութ­յուն­ներ վա­րե­ցինք գյու­ղի ան­ձեռնմ­խե­լիութ­յան վե­րա­բեր­յալ, պա­տանդ­նե­րին ար­ձա­կե­ցինք: Գնա­լուց առաջ նրանք մեզ հետ համ­բուր­վում են, հաս­ցե­ներ փո­խա­նա­կում: Մայ­րե­րի կո­մի­տեի նա­խա­գա­հը դարձ­յալ սրթսր­թա­լով լաց եղավ, ինչ­պես այն ան­գամ, երբ մենք հա­սել էինք ձո­րի պռն­կին, իսկ իրենք Ար­շա­կի հետ դեռ մնա­ցել էին թխ­կի ծա­ռի տակ…»:

13 մա­յի­սի

«Երեք, թե չորս օր է, ոչինչ չեմ գրել, զզ­վում եմ: Տան­կը պար­բե­րա­կան դա­դար­նե­րով խփում էր մեր դիր­քե­րին: Ար­կի բե­կո­րը ջար­դեց Ար­շա­կի գան­գը: Ար­յու­նը չենք կա­րո­ղա­նում դա­դա­րեց­նել, աչ­քե­րը շրջ­վել են, ու­զում է խո­սել, չի կա­րո­ղա­նում, շն­չա­ռութ­յուն չկա: Վի­րա­վոր­նե­րով լց­ված ուղ­ղա­թիռն ար­դեն երկն­քում էր, բաճ­կոն­նե­րը հա­նե­ցինք, թա­փա­հա­րում ենք, ազ­դան­շան՝ լու­սած­րա­յին գն­դակ­ներ ենք ար­ձա­կում: Նկա­տեց, իջավ»:

14 մա­յի­սի

«Ապ­րի­լի տաս­նու­թին, քսա­ներ­կու­սին, քսան­չոր­սին, երե­սու­նին մեծ մար­տեր եղան:

Վեց-յոթ ամի­սը լրա­ցավ, ձմեռ­վա ձյու­նը դնե­լուց երեք-չորս օր առաջ վե­րա­դար­ձանք տուն»:

* * *

Տա­րի­ներ առաջ էր, երբ Սե­թից ու Արա­յի­կից հե­տո ծն­վեց Սո­նան, հա­մար­յա մի տա­րե­կան էր դառ­նում, Նո­յե­մը գնաց հի­վան­դա­նոց: Հի­վան­դա­սեն­յա­կում պառ­կած՝ անընդ­հատ առաս­տա­ղին էր նա­յում: Ոչինչ չէր ու­տում, միայն հյութ էր խմում և միշտ լուռ էր: Նրա ու աշ­խար­հի միջև բան է փակ­ված: Հու­լիս ամիսն էր, պա­տու­հա­նը բա­ցե­ցի, մյուսն էլ քա­մին շրխ­կաց­րեց, մի­ջան­ցիկ հո­վը կտ­րուկ ան­ցավ: Թևերի ձայ­նը գա­լիս է, սեն­յա­կում, ինչ-որ տեղ ծանր բզեզ է թռ­չում: Ասում է. «Դու էլ ինձ չես սի­րի»: Դեմ­քը դա­լուկ է, շուր­թե­րը՝ չոր, ճաքճք­ված: Իմ ծխա­խո­տի ծու­խը ոլո­րապ­տույտ բարձ­րա­նում էր, ին­քը դարձ­յալ առաս­տա­ղին է նա­յում: Ես պի­տի խո­սեի. «Այդ­քան շուտ ամեն ին­չից չեն հրա­ժար­վի»: Ասում է. «Հի­շո՞ւմ ես, տասն­հինգ տա­րի առաջ, կի­րա­կի՝ մեր հար­սան­յաց գի­շե­րը հա­գած իմ գի­շե­րազ­գես­տի գույ­նը»: Ծո­րա­կից ջրի կա­թիլ է միա­պա­ղաղ ընկ­նում կոն­քին: Մի կերպ, զո­ռով խո­սում եմ. «Վար­դա­գույն, իսկ թե­զա­նի­քի և վզի շուր­ջը երի­ցու­կահ­յուս ժան­յակ­ներ կա­յին»:

Այդ օրը տպագր­ված լրագ­րե­րից՝ հան­րա­պե­տութ­յա­նը վե­րա­բե­րող, ցն­ցող տե­ղե­կութ­յուն­ներ եմ պատ­մում: Եր­կար եմ խո­սում, որ ին­քը չխո­սի:

Ինքն էր. «Վար­դա­գույն չէր, կա­պույտ, ավե­լի ճիշտ երկ­նա­գույն էր, իսկ ժան­յակ­նե­րի մա­սին հա­մա­ձայն եմ»: Պա­տու­հան­նե­րից մե­կը ետ, իր շր­ջա­նա­կի մեջ զարկ­վեց, դուռն են բա­ցել: Բուժ­քույ­րը երա­կից նե­րար­կում է անում, ինքն ակն­դետ առաս­տաղն է դի­տում, օդի մեջ սպիր­տի հոտ է տա­րած­վել: Ու­զում էի` բուժ­քույ­րը եր­կար մնար, հար­ցեր էի տա­լիս: Հե­տո նրա հետ դուրս եմ գա­լիս, որ բժշ­կին տես­նեմ:

Մի ամիս ու կես էլ Նո­յե­մը պառ­կեց հի­վան­դա­նո­ցում, վե­րա­դար­ձավ տուն: Մեր միջև մու­թը չէր հաղ­թա­հար­վում, վեր­մա­կը չէր հաղ­թա­հար­վում, շն­չա­ռութ­յու­նը չէր հաղ­թա­հար­վում … Վա­րա­գույ­րից պա­տի վրա ծալծլ­վող ստ­վեր­ներ էին շարժ­վում: Նո­յե­մի մեր­կութ­յու­նը՝ մի ստին­քով, և տձև էր, և գե­ղե­ցիկ: Վա­նող ան­հա­մա­չա­փութ­յուն՝ փակ աչ­քե­րի թար­թիչ­նե­րը հմա­յիչ, մի ձեռքս հարթ տա­փա­կութ­յան վրա ու­սից ուղ­ղա­ձիգ իջ­նող սպին է շո­շա­փում, կա­րե­րի փո­թը: Չեմ դի­մա­նում, ու­ժերս չեն հաղ­թա­հա­րում օտա­րին: Ան­ծա­նոթն անընդ­հատ ներ­կա է: Հե­ռու՝ հե­տո նո­րից ներ­կա: Լույ­սը չենք վա­ռում, պա­տի տակ դր­ված երեք աթոռ­նե­րի կուչ եկած մութ տե­սիլք­նե­րին եմ նա­յում: Մթի ու վեր­մա­կի տակ պառ­կում էի ան­շարժ՝ գի­տե­նա­լով, որ նա վեր­մա­կը կբա­ցի, կգա: Գա­լիս էր, ու­զում էր ըն­տե­լաց­նել ինձ իր այդ տե­սակ մեր­կութ­յա­նը, օգ­նում էր օտա­րի՝ իմ հաղ­թա­հա­րե­լուն: Դրա հա­մար չէր նե­ղա­նում, երբ պիրկ ձգ­ված ոտ­ներս ու ծնկ­ներս լար­վա­ծութ­յու­նից իրար կպած էին լի­նում: Շո­յում էր մար­մինս, գուր­գու­րում էր, ես էլ օգ­նում էի, որ իր ու­զա­ծի պես լի­նի: Հե­տո շրջ­վում էի դե­պի պա­տը, ընկ­նում պա­ղի մեջ, փո­սի ցուրտ: Թա­փա­ռող, պա­տա­հա­կան շող­քը զար­դա­սե­ղա­նի հա­յե­լու մեջ մեկ ճեր­մա­կում է, մեկ մթ­նում:

Մտա­ծածս եր­բեմն չէի հաս­կա­նում ու­ժաս­պա­ռութ­յու­նից: Այդ­չափ տխ­րութ­յու­նը նշա­նա­կում է հեր­թա­կան ան­գամ հրա­ժար­վել օտա­րից, անհ­նար է ապ­րել ան­ծա­նո­թի կող­քին, ու ան­խու­սա­փե­լի է անք­նութ­յու­նը այս մահ­ճա­կա­լի վրա:

Նո­յե­մին անո­րոշ, խորհր­դա­վոր խոս­քի երան­գով բժիշկն առա­ջար­կեց հե­ռաց­նել ստին­քը, եր­կար ժա­մա­նակ պետք եղավ հա­մո­զել, հե­տո ստի­պել նրան, որ հա­մա­ձայն­վի, դա մեր սի­րո հա­մար ոչ մի նշա­նա­կութ­յուն չի ու­նե­նա: Իսկ ինքս մտա­ծում էի՝ հե­տա­գա­յում ինչ էլ պա­տա­հի, կա­րող եմ փր­կել մեր ըն­տա­նի­քը: Մի ան­գամ, երբ մթան մեջ ափով գուր­գու­րեց դեմքս, ու մատ­նե­րը կպան թաց այ­տիս, մտա­ծեց, թե դրանք հաղ­թա­հար­ված գի­շեր­վա, եր­ջան­կութ­յու­նից խո­նա­վա­ցած աչ­քեր են, ձեռ­քը պոր­տիս դրած՝ ան­տագ­նապ քնեց:Իմ ներ­կա­յութ­յու­նից ան­դին՝ հեռ­վում, չէր տես­նում վրի­պում

ներս: Մոխ­րա­մա­նի եզ­րին մինչև վերջ իրար ետևից այր­վող ծխա­խոտ­նե­րը, մատ­նե­րիս արան­քում մո­ռաց­ված գր­քի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի միևնույն տո­ղե­րը դեռ եր­կար, մե­քե­նա­յո­րեն պի­տի կրկ­նեն ու­ղեղս ու շուր­թերս» Նո­յե­մը քնի մեջ տն­քաց, վեր թռավ: Նս­տած է: Տագ­նա­պած, քն­կոտ ու պղ­տոր աչ­քե­րը մթան մեջ՝ ինձ է որո­նում, «Օնան, Օնան, դու մեծ մարդ ես, Աստ­ծուն ասա, որ ինձ խնա­յի»: Ես դարձ­յալ մտ­քիս մեջ Աստ­ծու հետ խո­սե­ցի, խնդ­րե­ցի, որ եր­կու­սիցս մե­կին՝ ինձ կամ իրեն, վերց­նի:

Վեր եմ թռ­չում, չեմ էլ հաս­կա­նում՝ այդ երբ քնե­ցի, հի­մա քնա՞ծ եմ, թե՞ ար­թուն: Կա­նաչ աչ­քե­րո­վը ոտ­քե­րիս է պառ­կել: Առա­ջին ան­գամ, երբ եկավ, կատ­վի չափ էր, հե­տո՝ ու­լի, հի­մա մե­ծա­ցել, կար­միր բի­բե­րով խո­շոր շան չափ է դար­ձել… աճում է…

Լռութ­յուն է, այս գի­շեր էլ ան­խու­սա­փե­լի է անք­նութ­յու­նը: Եր­բեմն ու­ղե­ղիս խոր­քում, եր­բեմն կո­պե­րիս վրա պտտ­վում է վայր­կե­նա­կան քու­նը, մատ­նե­րիս մեջ մո­ռաց­ված գիր­քը ընկ­նում է վեր­մա­կի վրա, մթի մեջ, առաս­տա­ղին նա­յե­լով, սպա­սում եմ լու­սա­բա­ցին …

Նո­յե­մը հաս­կա­նում է, թե մեր չս­տաց­վող հա­մա­տեղ կյան­քի խոր­հուր­դը որ­տեղ է փակ­ված: Առանց պատ­ճա­ռի փնթփն­թում է, եր­բեմն լաց լի­նում: Գո­ռում է երե­խա­նե­րի վրա՝ նրանց ամե­նա­լուռ ժա­մա­նակ: Խա­ղե­րի հա­ճե­լի պա­հե­րին փո­ղո­ցից տուն է բե­րում: Ար­գե­լում է կի­նո գնալ: Առի­թի դեպ­քում և փոք­րե­րին, և մե­ծե­րին ապ­տա­կում է ցու­ցադ­րա­բար: Հե­տո բո­լո­րը միա­սին, ինքն էլ նրանց հետ, լաց են լի­նում: Օրը ցե­րե­կով, տնքտն­քա­լով ան­կո­ղին է մտ­նում, երևակա­յում է, թե տկար է, հի­վան­դութ­յու­նը կր­կին արթ­նա­ցել, լա­փում է: Ամեն­քի ներ­կա­յութ­յամբ ինքն իրեն ան­պետք էր հա­մա­րում:

Ասում էր. «Ո՞ր կար­գին կինն իր սե­փա­կան երե­խա­նե­րի հետ այդ­պես կվար­վի,– ասում էր,– իհար­կե, միայն ողոր­մե­լին»:

Բեր­ված ապա­ցույց­ներն ու խոս­քե­րը, որ ինքն ան­հա­տա­կա­նութ­յու­նից զուրկ է, թեթևամիտ է, ան­գամ բո­զի չափ ինք­նա­սեր չէ, կին էլ չէ՝ կնիկ է, լվա­ցա­րա­րու­հի, իր տե­ղը խո­հա­նոցն է, մայր, ամու­սին լի­նե­լու իրա­վունք չու­նի, այս ամե­նը անընդ­հատ աս­վում, կրկն­վում էր, որ խղ­ճա­հար­վեի, չլ­քեի: Հաս­կաց­նում էր, թե ինքն ինչ­քան իմ՝ իր կող­քին լի­նե­լու կա­րիքն ու­նի: Ամոթ էր, ամա­չում էի, որ նա ամե­նա­վեր­ջին ճի­գով փոր­ձում է ինձ իր կող­քին պա­հել:

Սի­րել սե­փա­կան խե­ղաթ­յու­րութ­յու­նը՝ որ­տեղ էլ լի­նել, փախ­չել ամեն տե­ղից, հի­վան­դութ­յուն է: Մե­նա­մոլ, ան­հասկանալի օտա­րա­ցում: Ին­չի՞ց է՝ մե­ծը ներ­սում կրե­լուն հա­վա­տա­լո՞ւց, հի­մա­րութ­յուն …

Հե­տո ինձ հան­դի­պեց Ան­նան, որ ֆրան­սիա­ցուն հո­ժա­րեց, հե­ռա­ցավ ան­վե­րա­դարձ: Հե­տո՝ Հեր­մո­նեն, որ կույս էր, օրի­նա­պահ: Հե­տո՝ Ջու­լիե­տը, որ թեթև էր խա­տու­տի­կի նման, ու քա­մին տա­նում էր ամեն կող­մի վրա: Մե­լա­նը, որ կյան­քի լա­վա­գույն տա­րի­ներն անց­կաց­րել էր սե­ռա­կան ան­կա­րող­նե­րի հետ, բայց ինձ վա­րա­կեց: Հե­տո Ելե­նը՝ այդ շնա­ցող լիր­բը, բո­զը, բժշ­կի կա­րի­քա­վոր, հի­վանդ կր­քե­րով անա­սու­նը, եր­բեք չեմ մո­ռա­նա­լու՝ այդ քա­ծը գի­շեր­ներն անա­պա­տով անց­նող իմ քա­րա­վան­ներն էր կտ­րում, իսկ ցե­րե­կը գո­ղա­ցած­նե­րը վե­րա­դարձ­նե­լով՝ եր­ջան­կաց­նում էր ինձ:

Գիրքն ար­դեն տպագր­վել, բա­ժան­վել էր գրա­խա­նութ­ներին: Այդ օրե­րի՝ հա­մընդ­հա­նուր աղ­մու­կի, հե­ղա­փո­խութ­յան, սո­վի և պա­տե­րազ­մա­կան իրա­վի­ճակ­նե­րի մեջ ոչ քն­նա­դատ­նե­րը նկա­տե­ցին, ոչ էլ՝ ըն­թեր­ցող­նե­րը: Ու­սա­նող­նե­րը տա­րել էին գյուղ, մեկ­նել իմա­ցող­նե­րը՝ կար­դա­ցել, հա­մոզ­ված էին, որ այն­տեղ նկա­րագր­ված ամեն մի կեր­պար իրեն­ցից ծուռ պատ­ճե­նա­հան­ված, իրենց վար­կա­բե­կող մարդ­կա­յին տե­սակ է: Գի­շե­րը Մի­նաս եղ­բորս տրակ­տորն էին վա­ռել: Ինձ էլ ասում էին՝ գյուղ չգաս: Իրենց հա­սու բո­լոր մի­ջոց­նե­րը՝ դե­պու­տատ­նե­րին ու շրջ­կո­մի քար­տու­ղար­նե­րին օգ­տա­գոր­ծե­ցին, ան­գամ եր­կու երկր­նե­րի իշ­խա­նութ­յուն­ներն ար­ձա­նագ­րութ­յուն­ներ վա­վե­րաց­րին, ու իմ գյուղ գնա­լուն պե­տութ­յան դա­տա­խա­զը ար­գելք դրեց մե­կընդ­միշտ:

Ավ­տո­բու­սով գնա­ցող-եկող ու­սա­նող­նե­րի, մաս­նա­վոր մե­քե­նա­նե­րով երթևեկ հի­վան­դա­տե­րե­րի մի­ջո­ցով, այս ան­գամ սպառ­նա­լի նա­մակ­նե­րը, կարճ ու հա­տու երկ­տո­ղե­րը, ավե­լի հետևողա­կան, հա­մա­ռո­րեն հե­ղե­ղե­ցին: Հու­նիս ամ­սի հենց մե­կին՝ քա­ղի առա­ջին, երկ­րորդ օրե­րին, գյու­ղի հրա­պա­րա­կում Մի­նաս եղ­բորս ծե­ծե­ցին:

Ինձ էլ ասում էին. «Օր ու արև չեք ու­նե­նա­լու»:

Իրենք էին հար­ձակ­վում, նա­մակ­ներն այն­պես էին շա­րադ­րում՝ առա­ջին տո­ղից մինչև վեր­ջի­նը հայ­հո­յանք ու հեր­յու­րանք էր լի­նում:

Ասում էին՝ իմ գիր­քը գու­ցեև հաս­կաց­վեր, եթե ես անա­չառ լի­նեի, նույն ազն­վութ­յամբ նկա­րագ­րեի իմ ծնող­նե­րի վարք ու բար­քը, ին­չը որ արել եմ հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րի դեպ­քում: Ին­չո՞ւ չեմ գրել, ասենք, թե ինչ­պես էր մայրս հորս հան­դա­պա­հութ­յան օրե­րին լու­սա­ծի­րա­յին հր­թի­ռը ձեռ­քը պա­հած քնում, որ վրա­ցի Աբե­զա­րան չպղ­ծի իրեն:

Ծաղ­րում էին, որ և ինձ էր վե­րա­բե­րում, և հորս: Ծաղ­րան­քով հարց­նում էին, թե ին­չու չեմ ասել, որ հորս սուրբ լի­նելն ան­գամ խայ­տա­ռա­կութ­յու­նից չկա­րո­ղա­ցավ փր­կել:

Գրում էին. «Աշ­նա­նը «Աղ դար­ձած աղջ­կա» ճեր­մակ քար­կի­տու­կի մոտ, երբ մայրդ «Ջու­թակ» անու­նով կար­միր երինջն էր որո­նում, վրա­ցի Աբե­զա­րան բռ­նա­բա­րեց նրան: Իսկ ար­դեն երեք ամիս հո­գե­բու­ժա­րա­նում գտն­վող սր­բին լուր տա­րան, թե վրա­ցի Աբե­զա­րան իբրև լու­սա­ծի­րա­յին ռա­կե­տով հր­կիզ­վել է բռ­նա­բա­րութ­յան փորձ անե­լուց առաջ»:

Դարձ­յալ պաղ հեգ­նան­քով գրում էին, թե. «Ինչ մեծ վար­պե­տութ­յամբ ես շր­ջան­ցել ձեր հարս Օհան­նա­յի հետ կապ­ված, ձեր տոհ­մը վար­կա­բե­կող իրա­դար­ձութ­յուն­նե­րը, թե. «Օհան­նան ծնող­ներ չու­ներ, նա գա­լիս էր տա­տիս մոտ»: Գրում էին. «Ի՞նչ հեշտ է, գրում ես նա­խա­դա­սութ­յու­նը «նա ծնող­ներ չու­ներ», դնում ես վեր­ջա­կե­տը ու պր­ծավ գնաց, քեզ հա­մար տե­ղում վեր­ջա­ցավ մար­դը և նրա պատ­մութ­յու­նը, կար­ծես այս երկ­րագն­դի վրա ոչ այդ խեղճ աղ­ջիկն էր եղել, ոչ էլ նրա կեն­սագ­րութ­յու­նը»:

«ԲԱ ԶԱ­ՔԱ՞ՐԸ, ՈՐ ՕՀԱՆ­ՆԱ­ՅԻ ԱՄՈՒ­ՍԻՆՆ ԷՐ»:

Զա­քարն իմ ամե­նակրտ­սեր հո­րեղ­բայրն էր, որ չվե­րա­դար­ձավ աֆ­ղա­նա­կան պա­տե­րազ­մից: Տատս, «սև թուղթ» չե­կած, գու­շա­կում էր, որ Զա­քա­րի հետ մի վատ բան էր պա­տա­հել, քա­նի որ դեռ պա­տե­րազ­մի սկզբ­նե­րին սպի­տակ կո­վը ծնել էր երկգլ­խա­նի մի սև հորթ:

«ԲԱ ՊԱ­ՊԻԴ ՈՒ ՏԱ­ՏԻԴ ԱՆ­ԲԱ­ՐՈ ԹՈՂՏ­ՎՈՒԹ­ՅՈ՞ՒՆԸ …»:

Մի օր Օհան­նան պա­պիս հետ գնա­ցել է կալ՝ ցո­րե­նը կալ­սե­լու, երե­կո­յան ետ գա­լուց ոտ­քը կախ է գցել, ուշ է տուն եկել: Մի ու­րիշ ան­գամ պապս գի­շե­րը նկա­տել է, որ ան­կող­նում չէ: Երբ տա­տիս հետ խորհր­դակ­ցել է, տատս ասել է. «Օնա՛ն, լե­զուդ քեզ քա­շի, ահա­վոր մե­նա­կութ­յուն կա էդ աղջ­կա շա­լա­կին, մեղք է»: Այդ գի­շեր գյու­ղով մեկ լս­վում էր բվի վա­յո­ցը:

«ԲԱ ՆԱ­ԼՈԳ ԱԲ­ԳԱ՞ՐԸ …»:

Մի արևոտ օր Օհան­նան բա­կում, ծա­լա­պա­տիկ նս­տած, սան­դեր­քի վրա բուրդ է գզել: Փոս­տա­տար Ար­գա­րը թա­քուն, ցան­կա­պա­տի վրա­յով նա­յել, նա­յել է Օհան­նա­յի կի­սա­բաց ստինք­նե­րին, լսել ավե­լու­կի թփե­րի մեջ եր­գող երաշ­տա­հա­վին, ար­բել է: Այլևս ետ չի դար­ձել, որ սպա­սի մե­րոնց հան­դից գա­լուն, օրոր­վե­լով մո­տե­ցել է Օհան­նա­յին, միակ աչ­քը՝ վերև փա­խած շր­ջազ­գես­տի տակ՝ ազդ­րե­րին, կանգ­նել, մնա­ցել է, հե­տո հի­շել է ու նրան է մեկ­նել Զա­քա­րի «սև թուղ­թը»: Օհան­նան չի լա­ցել, մա­զե­րը չի պո­կել, երե­սը չի ճանկ­ռո­տել, «սև թուղ­թը» ձեռ­քին մտել է մա­րագ, դուրս չի եկել: Լռութ­յու­նը եր­կա­րել է, Աբ­գա­րը գնա­ցել է մա­րագ: Պա­րա­նից կախ, ճոճ­վող, ու­շա­կո­րույս Օհան­նա­յին իջեց­րել է ու խե­լա­գար համ­բու­րել նրա ստինք­նե­րը, գե­ղե­ցիկ դեմ­քը:

Ու մի գի­շեր Օհան­նան գնաց քոռ Ար­գա­րի տուն ու էլ ետ չե­կավ:

«ԲԱ ԴՈ՞Ւ …»:

Նա­լոգ Աբ­գա­րը հա­ճախ էր բա­ցա­կա­յում տնից: Նրա բա­ցա­կա­յութ­յան օրե­րին շատ էի գնա­ցել-եկել նրանց տուն: Չար­դա­խենց Հո­ռո­մը իրենց կտու­րից շատ ան­գամ էր նկա­տել, որ ես այն­տե­ղից խոն­ջա­ցած եմ դուրս գա­լիս, մի օր կտ­րել էր Աբ­գա­րի ճա­նա­պարհն ու ասել. «Աչա­լուրջ եղիր»:

Օհան­նա­յի տու­նը տաք էր: Օհան­նա­յի մար­մինն ու ան­կո­ղի­նը տաք էին: Ես պառ­կել էի նրա վրա: Աբ­գա­րը հրա­ցա­նի սա­ռը փո­ղը դրել էր մեջ­քիս, սար­սա­փա­հար գո­ռում էր. «Չշարժ­վես, շան ծիծ կե­րած, բո­զի տղա, մե­ջը ար­ջի գն­դակ է, եր­կու­սիդ էլ ցրիվ կտամ»: Անկ­յու­նում դր­ված դույ­լից ջուր էր կա­թում: Աբ­գա­րի սար­սա­փա­հար սուր ձայնն ու­ղեղս ու գի­շերն էր ծա­կում. «Հա­սեք, հե՜յ, օգ­նե­ցեք, հե՜յ…»: Բա­կում շղ­թա­նե­րը կտ­րա­տող շնե­րը ար­ձա­գան­քում էին նրան, լս­վում էր հարևան­նե­րի հա­րայ-հրո­ցը, կա­տուն կտու­րից աս­տի­ճան­նե­րով ցած էր իջ­նում: Օհան­նա­յի քրտ­նա­թոր փո­րը պաղ էր, ու այդ ամե­նը՝ իմ շուր­ջը գո­յութ­յուն ու­նե­ցող կյան­քը, սար­սա­փե­լի ու զվար­ճա­լի էր: Տե­ղից բարձ­րա­նա­լու մի շար­ժում՝ և ամեն ինչ կջնջ­վի. կա­տուն կմ­նա ըն­թաց­քի մեջ՝ աս­տի­ճան­նե­րի կե­սին, «օգ­նե­ցե­քը» կմ­նա Աբ­գա­րի շուր­թե­րին, շնե­րի հա­չո­ցը չի շա­րու­նակ­վի: Ու չի շա­րու­նակ­վի մեր անիծ­յալ տոհ­մի մեծ ճշ­մար­տութ­յու­նը, թե­պետ քիչ չէր նաև նրա ճա­կա­տագ­րի ծաղ­րը: Օհան­նան եր­կու ձեռ­քով փա­թաթ­վել էր մեջ­քիս, աչ­քե­րը՝ թալ­կա­ցած ու ցնոր­ված, բոցկլ­տում էին. «Չբարձ­րա­նաս, չա­նես այդ բա­նը, ապ­րել եմ ու­զում, չբարձ­րա­նաս, աղա­չում եմ: Հի­շիր «Քո­ռե­րի թմ­բի» մրջ­նա­նոց­նե­րը, միայն ես ու դու գի­տեինք շեկ մրջ­յու­նի՝ հո­ղի երես դուրս գա­լու ճիշտ օրը: Բա ո՞նց էիր պա­տի ծե­փե­րը եղունգ­նե­րով քան­դում …»: Ամեն ինչ ծի­ծա­ղե­լի էր. վա­խը, սար­սա­փը, իմ առա­ջին սե­րը, մեր տոհ­մը, հրա­ցա­նի սա­ռը փո­ղը, ու այս ամե­նի մեջ կար գայ­թակ­ղիչ, վի­ճե­լի մի ճշ­մար­տութ­յուն: Հայրս, հարևան­նե­րի ծի­ծաղ, աղա­ղա­կի մեջ, քնք­շան­քով հա­նեց ինձ Օհան­նա­յի վրա­յից, շո­րերս հագց­րեց, տա­րավ տուն:

Տա­նը ցու­ցա­մատն ու բու­թը իրար միաց­րած՝ տա­րավ բե­րեց քթիս տակ. «Էհե՜յ, նոր գա­րուն ելած մո­զի­նե­րի պես դեռ կրունկ­նե­րիդ ես ցռում ու կար­ծում ես, թե ես թույլ կտա՞մ, որ պառ­կես Զա­քա­րի կնոջ վրա»:

Աբ­գա­րը մերկ Օհան­նա­յին տնից դուրս էր քշել, հրա­ցա­նը ճո­ճե­լով՝ ետևից ըն­կել, իսկ նա վա­խե­ցած, առանց հա­գուս­տի, գյու­ղի մի­ջով վա­զել էր դե­պի տուն, և դեռ մերկ կին չտե­սած գյու­ղի տղա­նե­րը՝ ետևից: Օհան­նան ծնող­ներ չու­ներ, նա գա­լիս էր տա­տիս մոտ …

Գր­քում, Օհան­նա­յին վե­րա­բե­րող պատ­մութ­յու­նը, այս­տեղ ավարտ­վում էր վեր­ջա­կե­տով, այլևս նրա կեր­պա­րը չէր շա­րու­նակ­վում: Իսկ գյու­ղա­ցիք իրենց նա­մակ­նե­րում` հեգ­նա­խառն, սպառ­նա­լից հարց­նում էին. «Ինչ դժ­վար է, չէ՞, երբ մար­դու կյան­քը մի ան­գամ պղ­ծել, ավե­րել ես, դեռ մի ան­գամ էլ այդ ամ­բողջ պատ­մութ­յու­նը ման­րա­մասն թղ­թի վրա պի­տի նկա­րագ­րես: Դրա հա­մար էլ ասե­լու ամե­նա­հեշտ ձևն էիր գտել, թե՝ Օհան­նան ծնող­ներ չու­ներ, նա գա­լիս էր տա­տիս մոտ …»:

«ԲԱ ՎՐԱ­ՑԻ ԱԲԵ­ԶԱ­ՐԱ՞Ն …»:

Աբե­զա­րան Օհան­նա­յի հայրն էր, որ խեղ­դեց հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին: Իրա­կա­նում դեպքն այս­պես էր պա­տա­հել. Օհան­նան ոչ թե գա­լիս էր տա­տիս մոտ, այլ վա­զում էր դե­պի ջրա­ղաց՝ հոր՝ Աբե­զա­րա­յի մոտ: Առանց հա­գուս­տի, նրա ետևից հրա­ցա­նը ձեռ­քին նա­լոգ Աբ­գա­րը, նրանց ետևից՝ դեռ մերկ կին չտե­սած գյու­ղի տղեկ­նե­րը և մյուս հան­դի­սա­տես­նե­րը, որոնք տե­սա­նե­լի մի հե­ռա­վո­րութ­յուն պա­հած՝ եր­կար, շատ եր­կար սպա­սում էին, թե հե­տո ինչ է լի­նե­լու:

Հայրս ավե­լի ուշ գնաց ջրա­ղաց: Նրանք վրա­ցի Աբե­զա­րա­յի հետ դուրս եկան, վի­ճում էին դռա­նը: Ձեռ­քե­րի շար­ժում­նե­րից, դես ու դեն գնա­լուց, նո­րից իրար դեմ առ­նե­լուց՝ հեռ­վից մենք ու ամ­բողջ գյու­ղը գու­շա­կում էինք, որ նրանց խոս­քերն ավե­լի թունդ են, քան վեճն է:

Թի­կուն­քում լեռ­նաշղ­թան էր ձգ­վում՝ խո­շոր սա­րե­րի ֆո­նի վրա, նրանք ձեռ­քերն էին թա­փա­հա­րում իրար քթի տակ: Նրանց վե­ճը չէր դա­դա­րում ու մինչև արևի մայր մտ­նե­լը շա­րու­նակ­վեց: Գյու­ղի ծե­րու­նի­նե­րը, խե­լա­ցի մար­դիկ, հո­րեղ­բայր­ներս եկան մեր տուն. հորս ասում էին, որ ճիշտ կա­նի, եթե վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին քշի ջրա­ղա­ցից, իսկ իրենք կք­շեն գյու­ղից:

Հայրս այդ վե­ճից հե­տո ոչ միայն չք­շեց նրան, այլև ին­քը գնաց հան­դա­պա­հութ­յան՝ ջրա­ղա­ցի տնօ­րի­նութ­յու­նը թող­նե­լով վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին:

Մի ամիս էլ ան­ցավ, ու ջրա­ղա­ցից հան­կարծ Օհան­նան ան­հե­տա­ցավ: Սկզ­բում նրանց խե­լա­գար շու­նը՝ միշտ ջրա­ղա­ցի ետևի խն­ձո­րի այ­գում էր կապ­ված լի­նում, սկ­սեց ոռ­նալ: Քա­նի միայ­նակ էր կաղ­կան­ձում, ժո­ղո­վուր­դը մտա­ծեց, թե սև կա­րիճն է կծել, բայց մի եր­կու օր հե­տո՝ հող­մա­կոծ գի­շե­րը, երբ նրան միա­ցան գյու­ղի մնա­ցած շնե­րը, կայ­ծակն էլ էլեկտ­րա­կա­յա­նին խփեց, հր­դե­հի բո­ցե­րը եր­կինք հա­սան, և գյու­ղը չորս խա­վար գի­շեր անց­կաց­րեց, Պե­պան անու­նով թա­փա­ռա­կան կա­տուն էլ դուրս եկավ թաքըս­տո­ցից ու սկ­սեց մութ տե­ղե­րում շր­ջել, ժո­ղովր­դի առօր­յա կյան­քը փոխ­վեց, հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մեջ ան­զուսպ լար­վա­ծութ­յուն, քեն նկատ­վեց: Գյուղ­խորհր­դի նա­խա­գա­հը հու­սա­հատ գրով անա­նուն նա­մակ ստա­ցավ, այլևս չհամ­բե­րեց, շրջ­կենտ­րո­նից քն­նիչ­ներ բե­րեց:

Վրա­ցի Աբե­զա­րան նրանց ասաց. «Բա­տո­նե­բո, այդ ի՞նչ հարց եք տա­լիս, մի՞թե իմ աղ­ջի­կը չէ: Դուրս է գա­լիս՝ գյու­ղա­ցիք իմ աղջ­կան ավե­լի շատ են սի­րում, քան` ես,– ասաց,– կինս մա­հա­ցած է, Օհան­նա­յի տա­տը դեռ կա, նա վե­րա­դար­ձել է տա­տի մոտ, մենք այն­տե­ղից էինք եկել: Այս­քան պատ­մութ­յուն­նե­րից հե­տո ին­չո՞ւ բնա­կան չէր նրա այս գյու­ղից հե­ռա­նա­լը»:

Բո­ղոք չկար, քն­նիչ­նե­րը հա­մա­րե­ցին, որ գործ էլ չէր կա­րող լի­նել: Ար­ձա­նագ­րութ­յուն­ներ ստո­րագ­րել տվե­ցին վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին, ըն­թե­րա­կա­նե­րին, գյուղ­խորհր­դի նա­խա­գա­հին, գնա­ցին:

Գյու­ղում խո­սակ­ցութ­յու­նը միան­գա­մից տա­րած­վեց, թե վրա­ցի Աբե­զա­րան ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան ամո­թից սպա­նել է Օհան­նա­յին, դիա­կը թաքց­րել:

Ծե­րու­նի­նե­րը, խե­լա­ցի մար­դիկ, հո­րեղ­բայր­ներս եկան մեր տուն, հո­րիցս դարձ­յալ պա­հան­ջե­ցին, որ վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին քշի ջրա­ղա­ցից, իսկ իրենք կք­շեն գյու­ղից: Ասում էին. «Պա­տա­հում է, իսկ ձեր միջև այդ­քան վատ բան է պա­տա­հել»:

Տա­րի­ներ առաջ՝ լիա­լուս­նի լր­ման ու ջրե­րի մա­կըն­թա­ցութ­յան ժա­մա­նակ, երբ ձկ­նե­րը Քռից վտառ­նե­րով գա­լիս, ուռ­չող գե­տե­րով բարձ­րա­նում էին լեռ­նե­րը՝ ձկն­կիթ դնե­լու, մենք էլ նրանց վե­րել­քի ճա­նա­պար­հը ուռ­կան­նե­րով, քթոց­նե­րով, թար­փե­րով դա­րա­նում էինք ու փթե­րով հա­նում:

Այդ՝ մեր ձկ­նոր­սութ­յան հինգ-վե­ցե­րորդ, օրե­րին գե­տա­փից ձեռք­ներս ճա­կատ­նե­րիս՝ աչք­նե­րիս հո­վար արած՝ հեռ­վից առա­ջին ան­գամ տե­սանք վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին:

Հե­տո այդ նույն երե­կո­յան աղջ­նա­կի և խե­լա­գար շան հետ, որ եր­բեմն իրենց էլ էր կծում, հայտն­վեց մեր ջրա­ղա­ցի դռա­նը: Կա­պոցն ու­սին, սո­վը կո­կորդ­նե­րին, թեյ­նի­կը խուր­ջի­նի մի կե­սում, ըն­տա­նե­կան ու­նեց­ված­քի գույնզ­գույն շորն ու կտո­րե­ղե­նը՝ մյուս, կար­միր բի­բե­րով շա­նը ետևնե­րը գցած՝ այդ­պես միայն հապշ­տապ փախս­տա­կա­նը, մա­զա­պուր­ծը կամ գաղ­թա­կանն է անց­նում:

Նրանց ճա­նա­պար­հը Վրաս­տա­նի խոր­քե­րից էր գա­լիս:

Ալ­յուր խնդ­րե­լու պա­հին ձայ­նի երանգն այն­պես հն­չեց, որ նման չէր ուզ­վո­րութ­յան: Հայրս, երեք-չորս գունդ խմո­րի հա­մար, նրա խնդ­րած ալ­յու­րը տվեց: Կողք կող­քի, քա­րին նս­տած՝ հորս ծխա­խո­տը ծխե­ցին: Ջրա­ղա­ցից ալ­յու­րը բե­րել, կանգ­նել էի նրա առաջ, մի ձեռ­քով վերց­րեց, մյու­սով մա­զերս խճ­ճեց: Ափի մեջ կա­վե կար­միր թռչ­նակ կար՝ փչե­լուց սու­լում էր, տվեց ինձ: Ար­դեն գնում էին, տոպ­րա­կից բռով ալ­յուր հա­նեց, բթի ու ցու­ցա­մա­տի արան­քում տրո­րեց, ասաց. «Սա­լա­քա­րը թե­քութ­յուն ու­նի, տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում շեղ­վել, չի նկատ­վել, ասել թե՝ ալ­յու­րը բա­րակ, խաս ալ­յուր է, սխալ կլի­նի»: Հայրս զար­մա­ցել էր, չթո­ղեց գնան, մի-մի հատ էլ ծխե­ցին. ջրա­ղաց­քա­րե­րի գույ­նե­րի հն­չե­րանգ­նե­րի գաղտ­նիք­նե­րից էին խո­սում:

Աղջ­նակն առ­վա­կի մեջ սան­դալ­ներն էր լվա­նում, մե­կը դրել էր քա­րին, որ չո­րա­նա, նրա մե­տաղ­յա գա­մե­րի վրա մի քա­նի արև էր շող­շո­ղում: Հայրս, վրա­ցի Աբե­զա­րան միա­սին աշ­խա­տե­լու հա­մա­ձայ­նութ­յան եկած՝ իրար ձեռք սեղ­մե­ցին: Եր­կու շա­բա­թում քա­րի թե­քութ­յու­նը զին­գե­լով հա­նե­ցին, և ամ­բողջ շրջ­կենտ­րո­նի տա­րած­քում նրանց նման բա­րակ, խաս ալ­յուր աղա­ցող չկար:

Հե­տո՝ ավե­լի ուշ, մենք հա­րա­զատ­ներ դար­ձանք: Աշ­նա­նը՝ սեպ­տեմ­բե­րի քսան­յո­թին, երբ խոյն ար­դեն առանձ­նաց­րել էին ոչ­խա­րի հո­տից, ու դե­ղին ծղո­տի դե­զե­րը դեռ հան­դե­րից տուն չէին բե­րել, հայրս գր­պա­նը մի չա­րեք օղի դրեց, գնաց ջրա­ղաց՝ Օհան­նա­յին մեզ հարս բե­րե­լու:

Օհան­նա­յի հետ գի­տեինք մրջ­յու­նի՝ հո­ղի երես դուրս գա­լու ճիշտ օրը: Ամեն տա­րի՝ մար­տի յո­թին, թա­քուն գնում էինք «Քո­ռե­րի թմ­բի» մրջ­նա­նոց­նե­րը: Փոր­նե­րիս պառ­կած՝ սպա­սում էինք տա­րեսկզ­բի բորբ արևով տա­քա­ցող հո­ղի աա­կից առա­ջին շեկ մրջ­յու­նի դուրս գա­լուն և նրա խե­լաց­նոր պա­րին: Առա­ջին մրջ­յու­նին տես­նե­լու օրը գի­տե­նա­լը մեր գաղտ­նիքն էր: Երբ վե­րա­դառ­նում էինք, ջրա­ղա­ցի պա­տի տակ կանգ­նած՝ ին­քը քիթն էր վեր քա­շում, իսկ ես իրեն նա­յում, եղունգ­նե­րով պա­տի ծե­փերն էի քան­դում:

Մենք հա­սա­կա­կից­ներ էինք, բայց նրան ամուս­նաց­րին ամե­նակրտ­սեր՝ Զա­քար հո­րեղ­բորս հետ:

Երբ գյու­ղի ծե­րե­րը, խե­լա­ցի մար­դիկ և հո­րեղ­բայր­ներս եկան, հա­վաք­վե­ցին մեր տանն ու հորս ասա­ցին, թե. «Դու Աբե­զա­րա­յին քշիր ջրա­ղա­ցից, մենք էլ կք­շենք գյու­ղից, նա տղա­յին պսպ­ղուն հա­յաց­քով է նա­յում: Պա­տա­հում է, իսկ ձեր միջև այդ­քան վատ բան է պա­տա­հել»:

Մայրս էլ էր նկա­տել, որ նա ինձ պսպ­ղուն հա­յաց­քով է նա­յում, հորս՝ իրեն հա­լա­ծո­ղին, ինքն էլ ասաց. «Եթե նրանց չես լսում, դե արա քո իմա­ցա­ծի պես, դու մեծ մարդ ես, պի­տի որ իմա­նաս՝ ինչ անես»:

Այդ ժա­մա­նակ նա ար­դեն հան­դա­պա­հութ­յան էր գնա­ցել. եռա­ժա­նիով մկ­նե­րի բնե­րը քան­դե­լիս բաց աչ­քով տե­սել էր մաս­րե­նու՝ կրա­կով հափշ­տակ­վե­լը: Դրա հա­մար էլ մայրս իմ՝ Աբ­գա­րի հրա­ցա­նի սա­ռը փո­ղից փրկ­վե­լը, երկ­րորդ ան­գամ վրա­ցի Աբե­զա­րա­յի սար­քած մա­հա­պատ­ժից խույս տալն ասում էր նրա­նից է, որ. «Հայրդ մեծ մարդ է, հան­դա­պա­հութ­յու­նից ավե­լի շատ հարս­տութ­յուն բե­րեց տուն, քան իր ամ­բողջ կյան­քի ըն­թաց­քում աշ­խա­տած մնա­ցած տե­ղե­րից,– իրեն կոտ­րո­ղի մա­սին ասում էր,– ձեր տու­նը հա­րուստ է, որով­հետև Աստ­ծո հրեշ­տակ­նե­րը բաց, ամա­յի դաշ­տում այ­ցե­լե­ցին հորդ: Սա է ձեր տոհ­մի մեծ ճշ­մար­տութ­յու­նը, թե­պետ քիչ չէ նաև նրա ճա­կա­տագ­րի ծաղ­րը …»: Ու ինձ հա­մար գի­շեր­նե­րը շն­չա­հեղձ, տաք հեծկլ­տո­ցով այն­պես էր լաց լի­նում, որ հայրս լսեր նրա այ­րող հե­ծե­ծան­քը և լիա­լուս­նով գի­շերն ան­քուն անց­կաց­ներ:

Բայց երբ մի ան­գամ՝ լու­սա­բա­ցին, մահ­վան պինդ դա­րա­նից խույս տված՝ գետ­նախն­ձո­րի թփե­րի մի­ջով վե­րա­դար­ձա տուն, խո­տերն էին իմ ար­յու­նով կարմ­րում, հայրս ին­քը հո­րեղ­բայր­նե­րիս հրա­վի­րեց խորհր­դակ­ցութ­յան: Որո­շում կա­յաց­րին. Սե­րո հո­րեղ­բորս ու­ղեկ­ցութ­յամբ ճա­նա­պար­հե­ցին Հա­յաս­տան՝ ու­սումս այն­տեղ շա­րու­նա­կե­լու:

Այդ օրե­րին մայ­րա­քա­ղա­քից ինս­տի­տուտն ավար­տած հո­րա­քույրս՝ հյուս­քա­վոր կույ­սը, վե­րա­դար­ձավ, ու նրան, որ­պես հազ­վագ­յուտ դիպ­լոմ ու­նե­ցո­ղի և ամ­բողջ շրջ­կենտ­րո­նում միակ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցո­ղի, միան­գա­մից Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մում զոհ­ված ութ­սուն­հինգ զին­վոր­նե­րին նվիր­ված` գյու­ղի տուն­-թան­գա­րա­նի վա­րի­չի և մե­ծե­րի՝ սի­րո­ղա­կան թա­տե­րա­կան խմ­բի գեղ­մաս­վա­րի պաշ­տո­նը տվե­ցին:

Սա­կայն վրա­ցի Աբե­զա­րան դարձ­յալ պսպ­ղուն հա­յաց­քով էր նա­յում՝ այս ան­գամ մայ­րա­քա­ղա­քից վե­րա­դար­ձած հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին, հե­տո՝ մորս:

Ամեն առա­վոտ՝ հյուս­քա­վոր կույ­սի թան­գա­րան գնա­լու ճիշտ ժա­մին, կանգ­նում էր ջրա­ղա­ցի դռա­նը և պսպ­ղուն հա­յաց­քով ու­ղեկ­ցում նրան:

Իսկ գյուղ­խոր­հուր­դը, բժիշկն ու նրա տաս­ներ­կու օգ­նա­կան­ներն այն­պես էին անում, որ հորս պա­հա­կութ­յան օրերն ավե­լի ձգ­վեն, եր­կար մնա հան­դե­րում: Նրանց հա­մար ար­դեն ան­տա­նե­լի էր դար­ձել, թե ինչ­պես է նա հար­բած ժա­մա­նակ, գյու­ղի հրա­պա­րա­կում, աղբ­յու­րի մոտ, հա­վաք­ված­նե­րին առաս­պել­նե­րը, հի­շո­ղութ­յան հետ կապ­ված պատ­մութ­յուն­նե­րը և հե­թա­նոս եր­գե­րը ազ­գայ­նա­կան տե­սա­կե­տից մեկ­նում:

Նրա խո­սե­լու, դեմ­քի, աչ­քե­րի, բա­ռե­րի, տաք ձեռ­քե­րի հա­տու և ծանր շար­ժում­նե­րի ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րից թվում էր, թե ահա, ուր որ է, ժո­ղովր­դի ձեռ­քին հան­կարծ կհայտն­վի մի մա­հակ, մի սուր, մի քար, մի բան՝ ար­յուն հա­նող …

Այդ­պի­սի պա­հե­րին շատ արագ, շրջ­կենտ­րո­նից բե­ղա­վոր բժիշ­կը և միան­ման պորտ­ֆել­նե­րով նրա տաս­ներ­կու օգ­նա­կան­նե­րը գա­լիս, կապկ­պե­լով հորս շուռ էին տա­լիս մահ­ճա­կա­լի վրա, լու­սա­մուտ­նե­րից նա­յող թա­ղի երե­խա­նե­րի աչ­քե­րի առաջ բա­ցում էին ճեր­մակ հե­տույ­քը և կար­միր դե­ղե­րով նե­րար­կում­ներ անում:

Որ­պես­զի նրա բա­ցա­կա­յութ­յու­նը գյու­ղից եր­կար ժա­մա­նա­կով լի­նի, և ժո­ղո­վուր­դը իր հի­շո­ղութ­յան գր­քե­րի թղ­թե­րից խռո­վա­հույզ չդառ­նա, մի նոր աշ­խա­տան­քի էլ նշա­նա­կե­ցին: Հեծ­նել տվե­ցին կոլտն­տե­սութ­յան Ասա­նեթ անու­նով սպի­տակ յոր­ղա ձին, ասա­ցին. «Գնա, ճա­նա­պարհ­ներն էլ վե­րահս­կիր»: Նա էլ բեր­քա­հա­վա­քից հե­տո, երբ հան­դե­րում այլևս պա­հե­լու բան չէր մնում, բարձ­րա­նում էր հե­ռու` լեռ­նե­րի փե­շե­րին տե­ղա­վոր­ված յայ­լա­նե­րը: Նրանց՝ դա­բա­ղով հի­վանդ նա­խիր­նե­րի մա­սին կազ­մած տե­ղե­կանք­ներ էր ու­ղար­կում շր­ջա­նի գլ­խա­վոր անաս­նա­բույ­ժին: Եվ այդ ճամ­փե­քին, ճեր­մակ ներ­կով ժան­գոտ թի­թեղ­նե­րի վրա գր­ված՝ «Յաշ­չուր, կա­րան­տին» զգու­շաց­ման նշան­ներ էր դնում:

Դրա­նից էլ հե­տո՝ հոկ­տեմ­բե­րի քսա­նին­նին, երբ փո­րե­րի վրա գնա­ցող բո­լոր սո­ղուն­ներն սկ­սում էին մտ­նել հո­ղի տակ, և պաղ անձրևնե­րի, քա­մի­նե­րի շր­ջանն էր սկս­վում, ու սա­րե­րից անա­սուն­նե­րին ցած էին բե­րում, գյուղ­խոր­հուր­դը, բե­ղա­վոր հո­գե­բույժն ու նրա տաս­ներ­կու օգ­նա­կան­ներն այն­տեղ մի նոր աշ­խա­տանք էին հո­րի­նում՝ թե ճա­նա­պարհ­նե­րը պի­տի վե­րահս­կի: Շր­ջել էին տա­լիս լեռ­նա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րով, գտ­նել տա­լիս սող­քի տակ մնա­ցած եր­թու­ղի­նե­րը: Հոր­դա­ռատ անձրևնե­րից, ջր­հե­ղեղ­նե­րից թեք­ված ու տա­պալ­ված ճա­նա­պար­հա­ցույց նշան­ներն էր նո­րից կանգ­նեց­նում, ջու­րը տա­րած կա­մուրջ­նե­րի տե­ղը նշող, վտան­գը կան­խար­գե­լող ցու­ցիչ­ներ էր դնում: Նրա՝ այդ­պես տե­ղից տեղ թա­փա­ռե­լը, մի սա­րի ճա­նա­պար­հից մյու­սին անց­նե­լը, տար­վա այդ եղա­նա­կին լեռ­նե­րում, վայ­րի կա­տու­նե­րի հետ միայ­նակ լի­նե­լը ավե­լի շատ հա­լա­ծան­քի էր նման: Դրա հա­մար էլ, երբ շա­բա­թը կամ եր­կու շա­բա­թը մեկ վե­րա­դառ­նում էր գյուղ, հար­բում էր, գի­տակ­ցութ­յու­նը կորց­նե­լուն պես գնում էր հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սի տու­նը, և ամ­բողջ գյու­ղը լսում էր մորս աղա­ղա­կը, լացն ու ճի­չե­րը, թե հե­ռու­նե­րից ճեր­մակ սա­տա­նան է իրեն հյուր եկել … Հե­տո նրա հեծկլ­տո­ցին հա­ջոր­դում էր մի հար­վա­ծով ջարդ­վող լու­սա­մու­տի ապա­կի­նե­րի՝ գի­շեր­վա մեջ թափ­վե­լու խշր­տո­ցը, հա­գուստ­նե­րը պա­տա­ռո­տող հորս ոռ­նոց­ներն ու վայ­նա­սու­նը. բո­լոր թա­ղե­րից ականջ դնող­նե­րը գի­տեին, որ այն­տեղ ապա­հար­զա­նով բա­ժան­ված հայրս բռ­նա­բա­րում է իր կնո­ջը ու առա­վոտ­յան ներ­սը կտ­րա­տող թա­խի­ծը դեմ­քին, կոլտն­տե­սութ­յան Ասա­նեթ անու­նով սպի­տակ ձին տա­կը վե­հո­րեն քայ­լեց­նե­լով՝ նո­րից բարձ­րա­նա­լու էր լեռ­նե­րը: Իսկ այդ ըն­թաց­քում վրա­ցի Աբե­զա­րան դարձ­յալ պսպ­ղուն հա­յաց­քով էր նա­յում մորս, հե­տո՝ մայ­րա­քա­ղա­քից վե­րա­դար­ձած հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին: Գյու­ղի խե­լա­ցի մար­դիկ, հո­րեղ­բայր­ներս էլ, որ տե­սել էին, թե հորս բա­ցա­կա­յութ­յան ժա­մա­նակ վրա­ցի Աբե­զա­րան ինչ պսպ­ղուն հա­յաց­քով է նա­յում մորս, եկան մեր տուն և կր­կին հորս խոր­հուրդ տվե­ցին նրան քշել ջրա­ղա­ցից, իսկ իրենք կք­շեն գյու­ղից:

Հայրս լեռ­նե­րում շր­ջե­լիս կա­նո­նա­վոր բա­նա­կի զին­վոր­նե­րից մի չա­րեք ցո­րե­նի օղ­իով լու­սա­ծի­րա­յին հր­թիռ էր առել, որ մայրս բար­ձի տակ դնի: Բռ­նա­կի պտու­տակն էր բա­ցել, մորս ասել էր. «Քե­զա­նից մեծ բան չի պա­հանջ­վում. ահա այս­պես կբա­ցես, ահա այս­պես կբռ­նես, ահա այս թե­լը կքա­շես»: Ու դարձ­յալ գնա­ցել էր իր աշ­խա­տան­քին:

Իսկ վրա­ցի Աբե­զա­րան, դարձ­յալ ամեն առա­վոտ՝ հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սի թան­գա­րան գնա­լու ճիշտ ժա­մին, լա­փը ձեռ­քին կանգ­նում էր խն­ձո­րի ծա­ռի տակ՝ շղ­թայ­ված, կար­միր բի­բե­րով խե­լա­գար շան կող­քին, կքակ­զած՝ նրա ական­ջին ատե­լութ­յան բա­ռեր էր շշն­ջում. լա­փը չէր տա­լիս այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև որ նրան էլ էր ստի­պում՝ թա­թե­րին դրած գլու­խը բարձ­րաց­նի, պսպ­ղուն հա­յաց­քով դի­տի հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին:

Սե­րո հո­րեղ­բորս շատ բան դուր չէր գա­լիս: Մի օր հար­բել էր, ջրա­ղա­ցից խա­նութ՝ ծխա­խո­տի գնա­ցող վրա­ցի Աբե­զա­րա­յին ին­քը, մեր ազ­գա­կան­նե­րը, մորս կող­մից բա­րե­կամնե­րը, ըն­կեր­նե­րը և գյու­ղի ջա­հել­նե­րը խմա­ծի գի­տակ­ցութ­յամբ ծե­ծե­ցին, առջևի ատամ­նե­րը թա­փե­ցին:

Նա մի շա­բաթ ջրա­ղա­ցից դուրս չե­կավ, երևի ան­կող­նում էր պառ­կած, ու այդ յոթ օրը՝ ամեն առա­վոտ՝ հյուս­քա­վոր կույ­սի թան­գա­րան գնա­լու ճիշտ ժա­մին, կար­միր բի­բե­րով շու­նը թա­թե­րի վրա­յից բարձ­րաց­նում էր գլու­խը և պսպ­ղուն հա­յաց­քով նրան էր ու­ղեկ­ցում:

Մի ան­գամ կա­վա­գույն աշ­նա­նը՝ սեպ­տեմ­բե­րի տաս­ներ­կու­սին, երբ արա­գիլ­նե­րը տաք երկր­ներ էին չվում, նրանք հան­դի­պե­ցին: Մայրս մեր կո­րած Ջու­թակ անու­նով կար­միր երինջն էր որո­նում: Կոլտն­տե­սութ­յան մար­գա­գետ­նում` «Աղ դար­ձած աղջ­կա» ճեր­մակ քար­կի­տու­կի մոտ, երբ լռութ­յունն ու ամա­յութ­յու­նը սաստ­կա­ցավ, զգաց, որ էլի մե­կը կա, որ այդ մե­կը վա­ղուց հետևում է իրեն: Վա­խից այն­քան ան­շարժ կանգ­նեց, մինչև որ նա դուրս եկավ թաքս­տո­ցից, ձեռ­նե­րը կոն­քե­րին կան­թեց ու սկ­սեց պսպ­ղուն հա­յաց­քով նա­յել: Նա այն­պես էր պսպ­ղուն աչ­քե­րով նա­յում, որ մայրս սար­սա­փից գոտ­կա­տե­ղը խրած լու­սա­ծի­րա­յին հրթր­ռը հա­նեց ու քա­շեց թե­լը: Ձեռ­քին մնա­ցած խո­ղո­վա­կի մի­ջից՝ օձի կարմ­րա­կապ­տա­վուն լեզ­վի նման, ֆշ­շո­ցով դուրս թռավ չերևացող բա­նը ու բռ­նեց վրա­ցի Աբե­զա­րա­յի փե­շե­րից, նույն ակն­թար­թին էլ հր­դե­հը հափշ­տա­կեց նրան:

Աղեկ­տուր ոռ­նո­ցով իրեն խփել էր դե­զի մեջ, կրա­կը թո­ղել էր խո­տի վրա, ին­քը մյուս կող­մից մխա­լով, որ­պես վառ­ված մսա­գունդ, դուրս էր ըն­կել: Շրջ­կենտ­րո­նից ժա­մա­նած մի­լի­ցիո­նե­րը ում քն­նել էր, գյու­ղա­ցիք ասել էին. «Գա­զից է: Գա­զի բա­լո­նը գի­շե­րը մո­ռա­ցել, բաց է թո­ղել, դրա հա­մար փոր­ձանք է պա­տա­հել: Ինքն էլ վրա­ցի չէ, հայ է: Ան­վան պատ­ճա­ռով է, որ այդ­պի­սի մա­կա­նուն ենք կպց­րել»: Գնա­ցել էր հի­վան­դա­նոց, պարզ­վել էր՝ վրա­ցի Աբե­զա­րան ինքն էլ բո­ղոք չու­ներ, խոս­տո­վա­նել էր, որ միամ­տա­բար գա­զի բա­լո­նը չի փա­կել:

Քն­նի­չը գործ չբա­ցեց, թո­ղեց-գնաց:

Այդ օրե­րին, երեք ամիս հո­գե­բու­ժա­րա­նում լի­նե­լուց հե­տո, հայրս նոր էր վե­րա­դար­ձել: Ծե­րու­նի­նե­րը, խե­լա­ցի մար­դիկ ու հո­րեղ­բայր­ներս հա­վաք­վե­ցին, եկան մեր տուն, դարձ­յալ խոր­հուրդ էին տա­լիս, որ նրան քշի ջրա­ղա­ցից, իսկ իրենք կք­շեն գյու­ղից:

Այդ նույն ժա­մա­նակ վրա­ցի Աբե­զա­րան էլ էր վե­րա­դար­ձել հի­վան­դա­նո­ցից: Դեմ­քի մի կե­սը սպի­տակ էր, մյու­սը՝ վար­դա­գույն, մի ձեռ­քի մաշ­կը մա­զա­թափ ճեր­մակ էր, աջի­նը կար­ծես իրար վրա հա­վա­քած, սոսն­ձած լի­ներ: Մազ չկա, հոնք չկա, թար­թիչ չկա, ու այդ­պես կանգ­նում էր ջրա­ղա­ցի դռա­նը և դարձ­յալ պսպ­ղուն հա­յաց­քով էր նա­յում մորս, հե­տո՝ մայ­րա­քա­ղա­քից վե­րա­դար­ձած հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին:

Առա­վոտ­յան՝ նրա թան­գա­րան գնա­լու ճիշտ ժա­մին, լա­փը ձեռ­քին կանգ­նում էր խն­ձո­րի ծա­ռի տակ շղ­թայ­ված խե­լա­գար շան կող­քին, կքակ­զում էր նրա վրա, ական­ջին ատե­լութ­յան բա­ռեր էր շշն­ջում, լա­փը չէր տա­լիս այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև որ նա բարձ­րաց­նում էր թա­թե­րին դրած գլու­խը, ու հո­րաք­րոջս հետևող նրա կար­միր բի­բե­րի մեջ նույն հա­յացքն էր լի­նում, ինչ որ տի­րոջ:

Հա­ջորդ տա­րի՝ հու­լի­սի վեր­ջին, երբ հինգ օր անընդ­հատ անձրև էր գա­լիս, վեց-յո­թե­րորդ օրե­րին ջերմ արև ծա­գեց. գյու­ղա­ցիք ար­դեն եր­կու օր պար­կե­րով, կո­ղով­նե­րով մար­գա­գե­տին­նե­րից ու սա­րե­րից սպի­տակ սունկ էին բե­րում: Եր­րորդ օր­վա առա­վոտ­յան հեռ­վից տե­սանք՝ վրա­ցի Աբե­զա­րան ետ-ետ գնաց, մեջ­քը հե­նեց պա­տին, աջ ձեռ­քով սիր­տը բռ­նեց ու նս­տեց: Դեռ բա­կե­րից դուրս չէինք եկել, հայրս վա­զեց, մենք էլ պար­կե­րը, կո­ղով­նե­րը գցե­ցինք, վա­զե­ցինք:

Խո­սել ընդ­հան­րա­պես չկա­րո­ղա­ցավ: Պառ­կեց­րեց նրան: Գլ­խի տակ բաճ­կոնն էր դնում: Խոս­քը չէր հաս­կաց­վում: Հա­տու­կենտ, եր­բեմն-եր­բեմն ար­տա­սա­նած բա­ռե­րը ան­կապ էին, լեզ­վի տակ ծամծմ­ված, անըմբռ­նե­լի: Հե­տո խելքն ամ­բող­ջո­վին կորց­րեց, մի կո­շիկն էլ դուրս եկավ ոտ­քից, մե­ռավ: Մինչև արևի մայր մտ­նե­լը, մինչև դա­գաղ բե­րե­լը, ին­քը պառ­կած էր ջրա­ղա­ցի դռան քա­րին, պա­ռավ­նե­րից Էփ­րո­նը, կող­քին թիկն տված ծխում էր: Նրան նս­տեց­րել էին, որ գյու­ղի ամե­նա­խո­շոր՝ Պե­պան անու­նով թա­փա­ռա­կան կա­տուն հան­կարծ դիա­կին չխ­փի:

Նա, մահ­վան մեջ միան­գա­մից ծե­րա­ցել, սխ­տո­րա­հոտ էր ար­ձա­կում:

Գյու­ղի ծե­րու­նի­նե­րը, խե­լա­ցի մար­դիկ ու հո­րեղ­բայր­ներս հա­վաք­վե­ցին, եկան մեր տուն և հորս խոր­հուրդ էին տա­լիս, որ նրան տա­նի շրջ­կենտ­րոն, ծե­րա­նո­ցի գե­րեզ­մա­նա­տա­նը թա­ղի: Ասում էին. «Քրիս­տոն­յա­յին և ընդ­հան­րա­պես գյու­ղին վա­յել չէ, որ մար­դաս­պա­նին եկե­ղե­ցու կող­քին՝ ընդ­հա­նուր գե­րեզ­մա­նա­տա­նը թա­ղի: Նա մարդ է սպա­նել»:

Հայրս այդ­պես չա­րեց: Նրանք՝ վրա­ցի Աբե­զա­րա­յի հետ, իրար ձեռք էին սեղ­մել, մինչև օր-ծե­րութ­յուն միա­սին աշ­խա­տե­լու խոս­տում ու­նեին կա­պած:

Երբ կրտ­սեր՝ Զա­քար հո­րեղ­բորս էլ մյուս զի­նա­կո­չիկ­նե­րի հետ տա­նում էին Աֆ­ղանս­տան, այդ տա­րի թույ­նից մե­ռած գյու­ղի ամե­նա­գե­ղե­ցիկ աղջ­կա հա­մար սու­գը դեռ չէր վեր­ջա­ցել: Երի­տա­սարդ­նե­րից շա­տերն էլ հու­սա­հատ­վել, կա­մա­վոր «պրա­պորշ­չիկ­ներ» էին գր­վում, իրենց նե­տում էին զո­րա­կո­չիկ­նե­րին պա­տե­րազմ տա­նող ծած­կած թափ­քա­վոր մե­քե­նա­նե­րի մեջ:

Զա­քար հո­րեղ­բայրս, ու­սա­պարկն էլ մեջ­քին, Օհան­նա­յին սեղ­մած մե­քե­նա­յի եր­կաթ­նե­րի վրա՝ շուր­թե­րը եր­կար համ­բու­րեց, իմ մա­զե­րը խճ­ճեց ու իրեն գցեց բրե­զեն­տով փակ­ված թափ­քը. Հե­տո ամ­բողջ կյան­քում, իմ ներ­սում՝ փակ աչ­քե­րով մա­զերս էր խճ­ճում իմ ու Օհան­նա­յի Զա­քա­րը: Տուն վե­րա­դառ­նա­լու ճա­նա­պար­հին Օհան­նան սրթսր­թա­լով, քիթ ու բե­րա­նից թափ­վող ար­ցունք­նե­րով լաց էր լի­նում, ես լռում էի: Զա­քար հո­րեղ­բորս հա­մար ցան­կա­նում էի մի տեղս ցա­վեց­նել, ար­յուն հա­նել ին­ձա­նից:

Մտա գո­մը, հինգ հատ աղավ­նի մոր­թե­ցի: Իսկ գյու­ղը, դեռ լույ­սը չբաց­ված, ար­դեն գի­տեր, որ առա­վոտ­յան շրջ­կենտ­րո­նից դարձ­յալ կգան բե­ղա­վոր բժիշկն ու միան­ման պորտ­ֆել­նե­րով նրա տասն­հինգ օգ­նա­կան­նե­րը, հորս՝ հա­տուկ նշա­նա­կութ­յան ջո­կա­տի մե­քե­նա­նե­րի դեմ, կամր­ջի վրա՝ նավ­թի շշե­րով ու որ­սոր­դա­կան հրա­ցա­նով դիրք բռ­նե­լու հա­մար՝ հո­գե­բու­ժա­րան տա­նե­լու: Սիր­գի սա­րի վրա նոր, միան­գա­մից ծա­գած արևի դեմ գայլն ար­դեն կան­չել էր: Լեռ­նե­րի ստ­վեր­նե­րից ազատ­վել, տա­քը լց­վում էր գյու­ղը: Մո­րու­քա­վոր բժիշկն ու օգ­նա­կան­նե­րը. ուր որ է պի­տի տեղ հաս­նեին. մինչև նրանց գա­լը ար­դեն ժո­ղո­վուրդն իրար խառն­վեց:

Ող­բում էին: Աղա­ղա­կում էին:

Թան­գա­րան գնա­լու ճիշտ ժա­մին հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին, խն­ձո­րի ծա­ռի տակ կապ­ված խե­լա­գար շու­նը գլու­խը բարձ­րաց­րել թա­թե­րի վրա­յից, կար­միր բի­բե­րը հա­ռած, պսպ­ղուն հա­յաց­քով էր նա­յել: Երբ տա­սը քայլ է եղել բա­ժա­նող տա­րա­ծութ­յու­նը, հինգ ամիս, վեց ամիս, յոթ ամիս, գի­շե­րու­զօր եր­կա­թե շղ­թան վզի վրա մա­շած շու­նը ար­ձակ­վել, ոստ­նել է այդ հե­ռա­վո­րութ­յու­նը, մինչև թա­վալգ­լոր կտա­պալ­վեին, ար­դեն ժա­նիք­նե­րը խրած էր եղել քնե­րա­կի ու շն­չա­փո­ղի մեջ:

Հո­րա­քույրս վա­ղուց ան­շունչ ըն­կած էր, շու­նը չէր հե­ռա­նում: Ինչ անում էին, ծնո­տը չէր բա­ցում: Ծե­ծելն ու ծխա­խո­տով դուն­չը վա­ռե­լը ոչ մի նշա­նա­կութ­յուն չու­ներ: Ծնոտ­նե­րի մեջ պինդ մե­տաղ, ատամ­նե­րի արան­քը խար­տոց էլ մտց­րին, միայն աչ­քերն էր բա­ցու­խուփ անում և եր­բեմն տն­քում: Հե­տո «Կա­րա­բին» հրա­ցան բե­րե­ցին, կրա­կե­ցին ական­ջի մեջ, տե­ղից ցատ­կեց, զարն­վեց հո­ղին, ու նրա անշն­չա­ցած դիա­կից եր­կար վա­զում էր մե­զը:

Երբ վրա­ցի Աբե­զա­րան միայ­նակ մնաց հա­կա­ռա­կորդ ամ­բողջ գյու­ղի դեմ, հաս­կա­ցավ. եթե իրեն բան պա­տա­հի, կար­միր բի­բե­րով խե­լա­գար շու­նը պի­տի կա­րո­ղա­նա առանց տի­րոջ հա­կակ­շիռ լի­նել բո­լո­րին:

Գի­տեր՝ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում մաշ­վե­լու է շղ­թան, ար­ձակ­վի, դրա հա­մար էլ խն­ձո­րի ծա­ռի տակ, ամեն առա­վոտ լա­փը ձեռ­քին, շան ական­ջին բա­ռեր շշն­ջա­լով՝ նպա­տակն էր տեսց­նում, հո­րաք­րոջս՝ եբ­րա­յե­րեն իմա­ցող հյուս­քա­վոր կույ­սին ատել էր սո­վո­րեց­նում: Գյու­ղա­ցիք, վի­պա­կի՝ ամ­սագ­րում տպագր­վե­լուց հե­տո, երբ լույս տե­սած ժո­ղո­վա­ծուն էլ կար­դա­ցին, ահա այս պատ­մութ­յու­նը չգ­րե­լը, կողմ­նա­պահ շր­ջան­ցելն ու անա­չառ չլի­նելն էին կեղ­ծիք, իրենց նկատ­մամբ ծաղ­րանք և հեր­յու­րանք հա­մա­րում, այդ պատ­ճա­ռով էլ մո­լա­գա­րի՝ վրեժխնդ­րութ­յուն հի­շեց­նող նա­մակ­ներ, երկ­տո­ղեր էին ու­ղար­կում, հե­ռա­խո­սա­զան­գեր հն­չեց­նում: Դրա հա­մար անց­յալ տա­րի՝ ամ­ռա­նը, Մի­նաս եղ­բորս՝ Հե­ղուշ անու­նով շեկ, գան­գուր մա­զե­րով կնո­ջը, խա­նու­թի դռա­նը, երբ ընկ­նա­վո­րութ­յունն էր խփել, կուլ գնա­ցած լե­զուն ոչ մե­կը չէր քա­շել, ինձ էլ սպառ­նում էին՝ մի օր գյուղ գնա­լու դեպ­քում հաշ­վե­հար­դար տես­նել:

Գնալ, հե­ռա­նալ էր պետք, առեղծ­վա­ծը նո­րից պի­տի սկս­վեր: Առեղծ­ված՝ ան­հայ­տի, ան­գո թշ­նա­մու դեմ:

Չգի­տեի՝ ին­չից եմ փախ­չում՝ Նո­յե­մի՞ց, թղ­թի ճեր­մա­կի՞ց, ապ­րե­լո՞ւց, ար­յա՞նն եմ կա­րո­տել, թե՞ սպա­սող հո­ղին: Գնալ, հե­ռա­նալ էր պետք:

ՀԱՏ­ՎԱԾ­ՆԵՐ ՕՐԱԳ­ՐԻՑ

 

1 հա­նի­սի

«Մայ­րա­քա­ղա­քում ան­տա­նե­լի շոգ է: Շո­գի, փայ­լա­տա­կող սև աս­ֆալ­տի վրա՝ կար­միր շեն­քե­րը:

Մա­կա­րը վի­րա­վոր է, դեռ պառ­կած է հի­վան­դա­նո­ցում: Օգ­նե­ցի, փա­խավ: Ջո­կա­տը, ար­դեն մի շա­բաթ է՝ առանց մեզ է մեկ­նել: Ամ­բողջ օրը բարձր տրա­մադ­րութ­յամբ «Նի­վա­յով» ճա­նա­պարհ գնա­ցինք: Շրջ­կենտ­րո­նում՝ գլ­խա­վոր շտա­բից իմա­ցանք մե­րոնց տե­ղը: Հաս­նում էինք, գյու­ղի վրա ուղ­ղա­թիռ է պտտ­վում: Տրա­մադ­րութ­յուն­ներս ըն­կավ: Բան պի­տի պա­տա­հած լի­ներ: Ջո­կա­տի «Ուա­զը» ըն­դա­ռաջ էր գա­լիս: Ասա­ցին. «Հենց նոր ուղ­ղա­թի­ռը Գո­մե­շին տա­րավ»: Փոխհ­րա­մա­նա­տար Սա­նոն կրծ­քից վի­րա­վոր­վել էր: Եկանք բա­զա: Առա­ջի­նը բո­յով Սա­հա­կին տե­սա, ոտ­քե­րը բո­բիկ են, միշտ ոտ­նա­ման­նե­րը սեղ­մում են: Ծխում է, մնա­ցած բո­լոր տղա­նե­րը ծխում են: Գի­շեր­վա ժա­մը չոր­սին գնա­ցել են հար­ձակ­ման, ար­դեն ժա­մը յո­թը-ութն է՝ ճա­կա­տա­մար­տից նոր են դուրս եկել:

Գյու­ղը, հո­ղը անընդ­հատ ցնց­վում է. հրա­նոթ­նե­րը հար­վա­ծում են, պա­տաս­խան հա­կա­հար­վա­ծը չկա: Բո­լո­րի աչ­քե­րի տակ կապ­տած է, պար­կեր են կախ­վել: Մեր­կա­ցել են, մար­մին­նե­րի վրա՝ ջրա­կալ վեր­քեր: Թևներն ու դեմք­նե­րը կտ­րել է սև մաս­րե­նու փու­շը: Ցո­րե­նի դաշ­տով էլ են ան­ցել, մինչև ծնկ­նե­րը ասեղ­նա­հար­ված կար­միր ծա­կոտ­կի­ներ են՝ հաս­կի քիստն է խփել, մո­ծակ­նե­րը բոր­բո­քում են վեր­քե­րը: Ճան­ճե­րի պար­սը ար­յան վրա է, չի թող­նում կտր­վածք­նե­րը լա­վա­նան:

Մհե­րը չկա: Հար­ձա­կու­մը դար­ձել է շուրջ­կա­լի մեջ ընկ­նել: Ճեղ­քել, դուրս են եկել, Մհե­րին ոչ ոք չի տե­սել: Թթի ծա­ռի տակ ստ­վեր կա, նս­տած ենք: Հո­ղի վրա փայ­տի­կով նկա­րագ­րում են մար­տի ըն­թաց­քը և վեր­ջին պա­հը, թե ով որ­տեղ էր տե­սել Մհե­րին: Մա­կա­րի աչ­քե­րը պաղ են: Բո­լո­րի աչ­քերն էլ պաղ են: Տո­թը չի հո­վա­նում: Գյու­ղից եկած խո­հա­րար կի­նը ջրիկ, նամ­շա­հոտ կոր­կո­տե շի­լա է լց­նում աման­նե­րը, ան­խոս շա­րում սե­ղա­նին: Ծծե­րին եմ նա­յում: Պնա­կ­նե­րի առաջ նս­տած ենք, բայց չենք ու­տում: Մի քա­նի­սը ու­տել են ձևաց­նում: Եր­րորդ օրն է՝ ոչինչ չեն կե­րել: Հե­ռա­հար թն­դա­նոթ­նե­րը հար­վա­ծում են, գյու­ղի տնե­րը քա­րու­քանդ եղան: Բա­զան՝ ման­կա­պար­տեզն էլ է նշա­նա­ռութ­յան տակ, ապա­կի­նե­րը զան­գակ­նե­րի պես զրն­գում են: Դեռ հույս ու­նենք՝ մութն ընկ­նե­լուն պես ան­տառ­նե­րից, ծեր­պե­րից, որևէ ձո­րա­կի թաքս­տո­ցից դուրս կգա Մհե­րը: Ար­դեն կես­գի­շեր է, հրա­մա­նա­տա­րը չկա, շրջ­կենտ­րոն՝ գլ­խա­վոր շտաբ, խորհր­դակ­ցութ­յան է գնա­ցել: Սպա­սում ենք, ով նս­տած կամ պառ­կած էր, այդ­պես էլ քնեց: Չգի­տեմ՝ գի­շեր­վա որ ժամն էր, հողն ու քա­րե­րը թափ­վում էին ման­կա­պար­տե­զի թի­թեղ­յա տա­նի­քին, շեն­քը ցնց­վում, դո­ղէ­րոց­քի մեջ է: Քնած տե­ղից ցատ­կե­ցի, վերց­րի զեն­քերս, բայց դեռ քնած էի: Փա­թաթ­վե­ցի Մար­կո­սին, նա էլ նս­տեց, բայց դեռ քնած էր: Հե­տո սթափ­վե­ցի, նա­յե­ցի՝ տղա­նե­րը, այդ­պես էլ սպա­սե­լով, խո­րը քնած են, Մհե­րը չի վե­րա­դար­ձել:

Հրե­տա­նին մինչև լույս հար­վա­ծեց: Վառ­վա­ծի հոտ կա, օդն է խանձ­վել …»:

2 հու­նի­սի

«… Արևը ծա­գել է: Հրե­տա­նին խփում է ան­դա­դար: Մո­ծակ­նե­րը, ճան­ճերն էլ ետևներս ըն­կած՝ շր­ջում են մեզ հետ ամե­նուր: Ար­տաք­նո­ցում էլ հե­տույք բա­ցելն անհ­նար է: Ու­զում եմ հար­մար պահ գտ­նել, Մար­կո­սին խնդ­րել, որ գի­շեր­վա դեպ­քի մա­սին (հե­տո՝ առա­վոտ­յան հի­շե­ցի, որ ոչ միայն նրան էի փա­թաթ­վել, այլև գո­ռա­ցել) տղա­նե­րին չպատ­մի: Բայց աչ­քե­րի, դեմ­քի ար­տա­հայ­տութ­յու­նից զգա­ցի՝ ոչինչ չի հի­շում: Մա­կա­րը գի­շեր­վա որ ժա­մին էր վե­րա­դար­ձել, չգի­տեմ, կա­ղում է: Եր­կու­սով նո­րից գնում ենք շրջ­կենտ­րոն՝ շտաբ: Ամ­բողջ ճա­նա­պար­հին մե­քե­նա­յին հրա­նո­թի ար­կերն են ու­ղեկ­ցում, չենք խո­սում, տրա­մադ­րութ­յուն չկա: Շտա­բի բա­կում զին­վո­րա­կան, անձ­նա­կան օգ­տա­գործ­ման մե­քե­նա­ներ են կանգ­նած, ժո­ղո­վուրդ էլ կա հա­վաք­ված՝ վի­ճում, գոռ­գո­ռում են: Խու­ճա­պը զգաց­վում է: Բնա­կիչ­նե­րի մեծ մասն ան­տառ­նե­րում է թաքն­վել: Ինք­նա­թի­ռից են վա­խե­նում: Գեր­ձայ­նա­յին սև «Սու» օդա­նա­վը նոր է ռմ­բա­կո­ծել: Քա­ղա­քի վրա կանգ­նած չոր փո­շին կո­կորդ է քեր­ծում: Բո­լո­րը գի­տեն՝ գնաց շր­ջա­դարձ կա­տա­րի, էլի գա: Հե­տո աննշ­մա­րե­լի կե­տից է սկս­վում, թա­նա­քի կա­թի­լի նման մի սև է՝ իջ­նում է՝ օդի մեջ կա միայն ինք­նա­թի­ռի փայ­լա­տա­կող սևը՝ երկն­քի, երկ­րի արան­քում միան­գա­մից, ան­սահ­ման խո­շո­րա­նում, նրա­նով զարկ­վում, խեղդ­վում էր ամեն բան: Բարձ­րա­հարկ շեն­քե­րը ոտ­քե­րի ջի­լը կտ­րած ցլի նման տա­պալ­վում են, հե­տո նոր՝ կարծ­րը կարծ­րին զարկ­վե­լով՝ նրանց փլ­վե­լու դղր­դո­ցը ու­ղեղ է շա­ղա­փում: Սո­ղում է ճեր­մակ, բա­րակ փո­շին, լց­վում է աչք­ներս, բե­րան­ներս: Սպի­տակ փո­շու մեջ դո­ղում է լույ­սի ճեր­մա­կը:

Շտա­բում` պա­տե­րի եր­կայն­քով շար­ված ռա­դիո­կա­յան­նե­րը ոռ­նում են՝ բո­լո­րը միա­ժա­մա­նակ տար­բեր տե­ղե­րից օգ­նութ­յուն են կան­չում: Մի ջո­կատ, յո­թա­նա­սուն հո­գով շուրջ­կա­լի մի­ջից, հե­տո նրա հետ էլ ռա­դիո­կա­պը խզ­վեց: Խն­ձո­րի այ­գում, շր­ջա­փակ­ման մեջ ըն­կած տան­կը պար­բե­րա­բար, թա­խան­ձա­գին, հայ­հո­յե­լով, պա­հան­ջե­լով օգ­նութ­յուն էր կան­չում: Նրան էլ օգ­նութ­յան չէին գնում:

Հրա­մա­նա­տար­նե­րի վեր­լու­ծե­լով, իբր թե նա այդ­քան եր­կար՝ առա­վո­տից միայ­նակ պի­տի որ չկա­րո­ղա­նար դի­մա­նալ, ու­րեմն թշ­նա­մին գե­րել է նրանց, ստի­պում է մյուս տան­կե­րին էլ կան­չի, որ ծու­ղա­կը գցեն:

Ներ­սում՝ սր­տի մեջ, ար­յուն է զար­կում, երակ է փք­վում, հար­վա­ծի հետ սր­տի ձայ­նը մե­ծա­նում, խո­շո­րա­նում է, և կրծ­քա­վան­դա­կում այլևս տեղ չկա, զար­կը հաս­նում է ականջ­նե­րին, ու­ղեղ է ցա­վեց­նում … աչ­քե­րի մեջ լույս է բա­բա­խում՝ սև, ճեր­մակ, սև …

Արևը մայր է մտել, տո­թը՝ կր­կին կպ­չուն: Վեր­ջին շի­կա­կար­միր լույ­սը հո­րի­զոնն է բռ­նել: Հե­ղե­ղա­տի խն­ձո­րի այ­գուց տան­կը դեռ օգ­նութ­յուն է կան­չում: Հե­տո նրանց ռա­դիո­կապն էլ կտր­վեց:

Խնդ­րե­ցինք հրա­մա­նա­տա­րութ­յա­նը, որո­շեց մի գե­րի տալ: Մեզ ասա­ցին. «Պի­տի հասց­նեք,– ասա­ցին,– մեկ օր, ամե­նա­շա­տը օրու­կես ժա­մա­նակ ու­նեք»: Հաս­կա­ցանք, որ շրջ­կենտ­րո­նը տա­լու ենք: Ճա­նա­պար­հին հան­դի­պում ենք մարդ­կանց՝ հավ, աք­լոր գլ­խի­վայր ու­սած, ջու­րը, հա­ցը՝ լա­թի մեջ, թևերի տակ, ձեռ­նա­փայ­տով ծե­րու­նի­նե­րին, պա­ռավ­նե­րին, անա­սուն­ներն առաջ­նե­րը գցած՝ ան­տառ­նե­րից դուրս են եկել, խումբ-խումբ հե­ռա­նում են: Վա­ղը երե­կո­յան մենք էլ կնա­հան­ջենք՝ նրանց անվ­տան­գութ­յունն ապա­հո­վե­լով: Կր­կին ման­կա­կան կո­շիկ տե­սա, մի պահ էր, ան­ցանք: Զին­վորն ընկ­նում է, ար­ցունք չկա՝ նրա փո­խա­րեն կա­րող էի ես լի­նել, ես-ը դառ­նում է շատ զին­վոր­ներ, որոնք հե­ռա­նում են: Ճա­նա­պար­հին կամ եզ­րին ըն­կած ման­կա­կան կո­շի­կը հու­զում է, ներ­սում հար­վա­ծում է ար­ցուն­քոտ մի տե­ղի:

Իսկ թշ­նա­մու ինք­նաե­ռը, որ դիր­քե­րից փա­խած­նե­րը թո­ղել են, դեռ գո­լոր­շի է ար­ձա­կում, թեյն էլ բու­րում է, լա­ցի հա­կակ­շիռն է ստեղ­ծում:

Մե­քե­նան ոս­տոս­տում էր խան­դակ­նե­րի, փո­սե­րի վրա: Հրա­մա­նա­տա­րի խո­սակ­ցութ­յա­նը չեմ ար­ձա­գան­քում, երևի պատ­ճա­ռը նա­հան­ջող բնակ­չութ­յան շար­քե­րին խառն­ված, ճա­կա­տը լքող տղա­մարդ­կանց կռ­վե­լուց հրա­ժար­վելն է, մեկ էլ ման­կա­կան կո­շի­կը, որ ճա­նա­պար­հի եզ­րին մի պահ հպան­ցիկ տե­սա:

Իմ լռութ­յա­նը նշա­նա­կութ­յուն չտա­լով՝ հրա­մա­նա­տարն ասաց. «Քո կերպ մտա­ծե­լը և միայն հե­ռա­ցող­նե­րին մե­ղադ­րելն էլ ճիշտ չէ, գու­ցե մենք լավ զին­վոր չենք, որ նրանք լքում են հո­ղը»:

Հե­ռա­հար թն­դա­նոթն ան­դա­դար դղր­դաց­նում, պատ­ռում է շր­ջա­կայ­քը: Ավե­լու­կի տերևնե­րը վեր­ջա­լույ­սի մեջ …»:

3 հու­նի­սի

«… Լու­սա­ցավ, ար­դեն տհաճ է կանգ­նած օդը: Մո­ծակ­նե­րի պար­սե­րը պտտ­վում են:

Շտա­բից երեկ բե­րած գե­րուն ու­զում ենք փո­խա­նա­կել Մհե­րի դիա­կի հետ: Չի ստաց­վում: Լու­րից լուր քա­ղե­լով՝ պար­զե­ցինք, որ գյու­ղի ան­տա­ռա­պա­հը դեռ թա­քուն կա­պեր ու­նի նրանց ան­տա­ռա­պե­տի հետ: Ասա­ցինք՝ գնա: Դժ­գո­հութ­յու­նը հաշ­վի չա­ռանք, ու­ղար­կե­ցինք հեռ­վի տա­րածք­նե­րը: Խո­սել են: Նա սրան ասել է, որ իրենց հրա­մա­նա­տա­րը գե­րի չի ու­զում: Ոչ մի գե­րի: Իր եղ­բոր դիակն է պա­հան­ջում, որ քա­ռա­սուն օր առաջ հար­ձակ­ման ժա­մա­նակ զոհ­վել է ան­տա­ռի եզ­րին: Այս է Մհե­րի դիա­կը ստա­նա­լու պայ­մա­նը: Տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը բե­րել է, պա­տաս­խա­նը տա­նե­լուց հրա­ժար­վում է, էլ չի ցան­կա­նում բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի գնալ: Ասում է. «Կա­րող է ինձ էլ խփեն»: Հա­վաք­ված մտա­ծում ենք: Չգի­տեմ՝ վեր­ջին ան­գամ երբ ենք հաց կե­րել: Շտա­բից ար­դեն որե­րորդ ան­գամ կապ­վե­ցին, շտա­պեց­նում են: Գյու­ղի բնա­կիչ­նե­րին կան­չե­ցինք, որոնք գի­տեին քա­ռա­սուն օր առաջ հո­ղած նրանց դիակ­նե­րի տե­ղե­րը: Ան­տա­ռա­պա­հին հա­մո­զե­ցինք, սի­րա­շա­հե­ցինք: Ասա­ցինք՝ էլ ելք չու­նենք, ու սար­սա­փե­լի վա­խեց­րինք, որ դարձ­յալ գնա, փո­խա­նա­կութ­յան օր նշա­նա­կի: Ի վեր­ջո հա­գավ ռե­տի­նե սա­պոգ­նե­րը, սի­րա­հո­ժար չէր, մեզ ասաց. «Եթե էդ բո­զե­րը ինձ խփեն, պա­տաս­խա­նա­տու եք երե­խե­քիս առաջ»: Գնաց, լեռ­նե­րի դե­ղին ուր­վագ­ծե­րի վրա՝ խո­սե­լով գնում էր հան­դի փո­շոտ ճա­նա­պար­հով: Մեզ է հայ­հո­յում:

Փո­րում ենք, հո­ղը ետ ենք տա­լիս, հա­կա­գա­զի դի­մակ­նե­րով բո­լո­րիս տես­քը միան­ման է, ինչ-որ կեն­դա­նու ենք նման: Ռե­տի­նե դի­մա­կը սեղ­մում է. դեմք­ներս քրտ­նել, կապ­տել է, թո­քե­րը կծկ­վել, շն­չա­հեղձ են լի­նում: Փո­րում ենք, հո­ղը ձեռ­քե­րով ետ ենք տա­լիս: Ամեն փափ­կած, ջուր դար­ձած դիակ­նե­րի մի­ջից, մեզ ու­ղար­կած նշա­նով, պի­տի գտ­նենք նրան, ում սե­ղա­նա­տամ­նե­րը պող­պա­տից են, առջևի եր­կու­սը՝ ոս­կուց: Ձեռք ենք տա­լիս, փլ­վում, սա­հում է. խյուս է՝ ջրի պես հո­սում է մատ­նե­րի արան­քից: «Գրա­դի» ար­կի արկ­ղի մեջ մի մար­դու կմախք հա­վա­քե­ցինք: Արկ­ղը ուս­նե­րիս դրած՝ զի­նա­հան­դեր­ձան­քի ծան­րութ­յան տակ գնա­ցինք: Տա­սը-տասն­հինգ կի­լո­մետր ձո­րե­րով, սա­րե­րով, ան­տա­ռով, հե­ղե­ղատ­ներ իջ­նե­լով ու թփե­րի մի­ջով պի­տի անց­նեինք: Հա­կա­գա­զի փող­րակ­նե­րը խշ­շում են, թաց, ծանր օդը տա­նում, ետ են բե­րում, մեր շն­չա­ռութ­յու­նը կրկ­նա­պատկ­ված՝ պայ­թում է նրա մեջ: Օդ չկա, ապա­կի­նե­րը քրտ­նած են, թթ­վա­ծի­նը թոր­վում, ջուր է դառ­նում, գլ­խապ­տույտ, թոք­ներս բարձ­րա­ցել, կո­կորդ­նե­րիս մեջ են կանգ­նել: Հա­կա­գա­զե­րը հա­նե­ցինք: Միան­գա­մից արկ­ղը գցե­ցինք. հետ ենք տա­լիս: Առանձ­նա­հա­տուկ հոտ էր՝ կտ­րող ու թա­փան­ցող: Ներ­սում չէր տե­ղա­վոր­վում, ինչ օր­գա­նի կպ­չում, ոլո­րում, քեր­ծում էր, հար­վա­ծում էր ստա­մոք­սին, ինչ կա չկա բե­րում, թա­փում էր: Միայն մար­դու հոտն է այդ­պի­սին: Իշա­մե­ղու­նե­րը պտտ­վում են ջուր ար­ձա­կող դա­գա­ղի վրա, կպ­չում են, ջրի մեջ քաղց­րութ­յուն կա: Գնում ենք: Կր­կին կանգ­նում, արկ­ղը դնում, երեք-չորս հո­գով միան­գա­մից հետ ենք տա­լիս: Ստա­մոք­սից ար­դեն զու­լալ ջուր է գա­լիս, հե­տո՝ ոչ մի բան, ու­զում է կտր­վի, դուրս ընկ­նի: Սե­րո­ժի բե­րա­նից ար­յուն է գա­լիս՝ խոցն է բաց­վել: Հո­տը միա­ժա­մա­նակ ամեն տեղ կա: Չեմ թող­նում` մտ­նի ներսս, ին­քը փոր­ձում է, ես հետ եմ տա­լիս կր­կին ու կր­կին: Դի­մադ­րում եմ, չեմ ու­զում, գա­լիս, ետ է թափ­վում: Իսկ ին­քը ար­դեն իմ մի­ջով ան­ցել է: Մար­մինս՝ ոտ­քիս մատ­նե­րից մինչև մա­զե­րիս ծայ­րը, վերց­րեց նրան:

Ես գնում էի առանց խո­սե­լու: Ես միան­գա­մից դար­ձա ծանր: Ես ին­ձա­նով ծա­կում էի հո­ղա­գուն­դը: Ես շոգ լռութ­յան մեջ լսե­ցի պտտ­վող իշա­մեղ­վի բզ­զո­ցը: Ես զգում էի, թե ինչ­պես են թփե­րի մի­ջից անց­նե­լիս, պատռ­վող սար­դոս­տայն­նե­րը փա­թաթ­վում քրտ­նած դեմ­քիս: Ու պր­ծում չկա՝ հո­տից, մո­ծակ­նե­րից, տո­թից, սև մաս­րե­նու թփե­րը ճղել են մար­մին­ներս. քու­նած ճան­ճե­րը տե­սել են ար­յան հա­մը, մեզ բաց չեն թող­նում, իշա­մե­ղու­նե­րը կպել են դա­գա­ղին:

Ժա­մա­նակ չի եղել՝ շտա­պել ենք, մեր անվ­տան­գութ­յու­նը հա­մար­յա չենք էլ ապա­հո­վել: Նրանք գի­տեն, որ այդ­պի­սի բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ նշա­նա­ռու­ներ և օգ­նա­կան ուժեր են նս­տում թփե­րի մեջ, հույս­ներս դրա վրա է: Նո­րից փս­խում ենք, ջու­րը ծո­րում է: Մա­կա­րը կա­ղում է, մի կերպ քարշ է տա­լիս վի­րա­վոր ոտ­քը: Արկ­ղը դարձ­յալ դնում ենք ուս­նե­րիս, մար­մին­ներս ջրազրկ­վել են, բո­լո­րիս շր­թունք­նե­րը միան­գա­մից ճաքճ­քե­ցին: Արևը դե­մից է ըն­կել, ստ­վեր­ներս ձգ­վել են դե­պի ետ, ոնց որ սա­տա­նա­ներ՝ պոչ­ներս քարշ տա­լով գնում էինք: Նրանք էլ եկան նշա­նակ­ված տե­ղը: Մա­կա­րը գնաց բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի:

Հե­տո Մհե­րին չէինք ճա­նա­չում, մար­մի­նը մաշ­վել էր: Ոտ­քե­րը կա­պել էին հետևակի մար­տա­կան մե­քե­նա­յից, բնակ­չութ­յան կռ­վե­լու ոգին բարձ­րաց­նե­լու հա­մար ցու­ցադ­րա­կան քարշ էին տվել իրենց գյու­ղե­րի մի­ջով: Հո­ղի հետ շփ­վե­լուց դեմ­քը, ձեռ­քե­րը իրենք իրենց ար­ձա­կած յու­ղից վառ­վել, հալ­վել ու սևացել էին: Գա­րան­յան Սե­րո­ժը գուլ­պա­յից ճա­նա­չեց, ասաց. «Մհերն է: Երեկ գի­շեր՝ մար­տից առաջ, գուլ­պան ես եմ կար­կա­տել: Ին­քը չէր կա­րո­ղա­նում, տվեց ինձ, հաս­տատ ինքն է, սա իմ կարն է»:

Նրանց հե­ռա­հար թն­դա­նոթ­նե­րը ան­դա­դար խփում, քա­րու­քանդ են անում գյու­ղը: Շտա­պո­ղա­կա­նութ­յուն կա, ժո­ղո­վուր­դը, խմ­բեր կազ­մած, հե­ռա­նում է: Գե­րեզ­մա­նո­ցում եր­կու-երեք հո­գով մե­ռել են թա­ղում: Ով գի­տի՝ որ­տեղ մնա­ցած ձի է խրխն­ջում: Օրը ավարտ­վում էր: Թն­դա­նո­թի ար­կե­րը պայ­թում, նո­րից պայ­թում են:

Երեք-չորս երինջ­ներ, գլուխ գլ­խի, գա­վակ­նե­րը ձայ­նին արած, բա­ռա­չում են գյու­ղի դեմ …

Գի­շեր­վա մեջ օրն է պա­ղում… Ան­դին պի­տի հան­դի­պեինք, փո­սը մա­ռա­խու­ղով էր ծածկ­ված, ըն­կա մե­ջը …»:

4 հու­նի­սի

«…Եր­կու հար­յուր կի­լո­մետր եկել էինք բեռ­նա­տա­րով, էլի չորս հար­յուր կի­լո­մետր պի­տի անց­նեինք: Եր­կա­թե թափ­քը հա­րել է մեր կո­ղե­րը, ամ­բողջ մարմ­նով ջար­դոտ­ված էինք: Բեռ­նա­տա­րը, առանց ըն­թաց­քը դա­դա­րեց­նե­լու, անց­նում է ան­կա­մուրջ գե­տե­րի, քա­րու­քանդ ճամ­փե­քի, անո­րոշ հոտ ար­ձա­կող հր­կիզ­ված գյու­ղե­րի, փո­շու և ճա­նա­պար­հի եզ­րե­րը բռ­նած գաղ­թա­կան­նե­րի քա­րա­վան­նե­րի մի­ջով: Ոչ մե­կին չէինք վերց­նում, առանց խտ­րա­կա­նութ­յան, ծեր լի­ներ, թե` մա­նուկ: Մեզ դուր չէր գա­լիս, որ նրանք այդ­պես հապշ­տապ հե­ռա­նում էին: Նույն ըն­թաց­քով լեռ­նոտ զա­ռի­վայ­րեր ու մի քա­նի շր­ջա­դար­ձեր ան­ցանք. հրա­մա­նա­տա­րը ես չէի, բայց մե­քե­նա­յի խցի­կը ծե­ծե­ցի, որ կանգ­նի: Նրա դա­տարկ պա­յու­սա­կը մինչև հե­տույքն էր հաս­նում, մյուս­նե­րին ետ էր թո­ղել, նրան­ցից շատ էր առաջ ան­ցել: Նի­հար, եր­կար ոտ­քե­րով լոք տա­լով՝ քայ­լում էր արագ-արագ, շտա­պե­լով: Հրա­մա­նա­տա­րը ես չէի, բայց ասա­ցի. «Փաս­տաթղ­թերդ ցույց տուր,– ասա­ցի,– ասա ին­չո՞ւ հե­ռա­նա­լու թույլտ­վութ­յուն չու­նես»: Մենք ար­դեն անց­նում էինք նրան­ցից վերց­ված տա­րածք­նե­րով, նույն տե­ղում եր­կար կանգ­նել չէր կա­րե­լի, վա­րոր­դը շտա­պեց­նում էր:

Ասաց. «Կիս­լո­վոդսկ եմ գնում, ու­սու­ցիչ եմ, գի­շերն ու­զում եմ թռ­չել Կիս­լո­վոդսկ, քույրս այն­տեղ մա­հա­ցել է, ու­զում եմ թաղ­մա­նը հաս­նել»: Տղա­ներն ասա­ցին. «Խա­բում է, թող ոտ­քով գնա»: Այդ տա­րածք­նե­րում, եր­կա­րող օր­վա, խանձ­ված բլուր­նե­րի ու թանձ­րա­ցող ստ­վեր­նե­րի մեջ մարդ թող­նել չի կա­րե­լի, Մա­կարն ասաց. «Թող նս­տի»: Տղա­ներն ասա­ցին՝ չէ: Նա ան­վարժ բարձ­րա­նում էր թափք, մե­զա­նից ոչ մե­կը չօգ­նեց, նրա շալ­վա­րի կա­րե­րը քանդ­վե­ցին: Մենք այն­պի­սի դիրք ըն­դու­նե­ցինք, որ նրան առա­ջա­մա­սում տեղ չլի­նի: Ու­սե­րով ու մեր եր­կա­թե հան­դեր­ձա­վո­րում­նե­րի մեջ սեղմր­տե­լով՝ քշում էինք ետ:

Տղա­նե­րից փոքր Վա­հա­նը, պառ­կած տե­ղը իբրև շրջ­վում էր, զին­վո­րա­կան չոր կո­շի­կով խփեց սրուն­քի ոսկ­րոտ տե­ղե­րին: Նա գնաց ու կծկ­վեց թափ­քի հետ­նա­մա­սում: Քա­մին մեր տա­կի ծղո­տի մղե­ղը պտ­տեց­նում-պտ­տեց­նում և ու­ղիղ խփում էր նրա դեմ­քին: Մենք գի­տեինք, որ, ուր որ է, աչ­քե­րը կարմ­րե­լու են: Մե­զա­նից շա­տե­րի աչ­քերն էին բոր­բոք­ված եր­կար անք­նութ­յու­նից ու մղե­ղի դի­մա­հա­րութ­յու­նից: Մենք նրա՝ խնդ­րա­գին ծխա­խոտ ու­զե­լը բա­նի տեղ չդ­րե­ցինք: Սլա­ցիկ քա­մին մեզ խան­գա­րում էր նրա հետ խո­սել, բայց Սի­մո­նը գռ­ռա­լով ասաց. «Մենք այդ­քան եր­կար այն­տեղ էինք, դու երի­տա­սարդ ես ու թո­ղած գնում ես: Մեկ է, քեզ իջեց­նե­լու եմ մե­քե­նա­յից, հենց հա­սանք մեր տա­րածք­նե­րը, գի­շեր լի­նի, թե ցե­րեկ, առա­ջին կան­գա­ռի ժա­մա­նակ իջեց­նե­լու եմ մե­քե­նա­յից»: Ասաց. «Քույրս մա­հա­ցել է Կիս­լո­վոդս­կում»: Իբրև քա­մին խան­գա­րում է՝ գռ­ռա­ցինք. «Խա­բում ես, բո­լոր փախ­չող­ներն էլ այդ­պես են ասում»: Գո­ռա­լով ասա­ցինք. «Խա­բե­բա, դու ոչ մի ու­սու­ցիչ էլ չես»: Չգի­տեմ՝ ով, մե­զա­նից մեկն ասաց՝ տա­կանք: Մենք բո­լորս լսե­ցինք, ինքն էլ լսեց ու էլ ծխա­խոտ չու­զեց: Մե­զա­նից մե­կը պառ­կած տե­ղից բարձ­րա­ցավ, ծն­կա­չոք գնաց մե­քե­նա­յի հետ­նա­մա­սը ու նրան մո­տիկ զի­նամ­թեր­քով արկ­ղը հե­ռաց­րեց ոտ­քե­րի առա­ջից: Նա ար­դեն բոր­բոք­ված, ար­նա­կոխ աչ­քե­րը խո­նար­հեց: Մի վեր­նա­շա­պի­կով էր, ու սլա­ցող մե­քե­նա­յի հար­վա­ծող քա­մին թափ­քի հետ­նա­մա­սում էր շր­ջապ­տույտ-շր­ջապ­տույտ պտտ­վում, որ­տեղ նա էր նս­տած: Մենք գի­տեինք, որ մր­սում է, ու մեր տաք մուշ­տակ­նե­րը, որ մեր տակ էինք գցել, նրան չէինք տա­լիս:

Տղա­նե­րից մեկն ասաց. «Ու­սա­պար­կը չս­տու­գե՞նք, կա­րող է ոս­կի-մոս­կի էլ գո­ղա­ցած լի­նի: Չեմ հա­վա­տում, դժ­վար թե ու­սու­ցիչ լի­նի»: Ձո­րի հարևանութ­յամբ՝ եր­կու լերկ սա­րե­րի արան­քում, հան­կարծ մե­քե­նան կանգ­նեց: Մե­զա­նից ոչ մեկն այդ­պի­սի տե­ղեր չի սի­րում: Վա­րոր­դը՝ Սա­մոն, ասաց. «Դո­ղը նս­տեց, այս­պես եր­կար գնալ չի լի­նի, ստիպ­ված այս­տեղ պի­տի փո­խենք»: Զեն­քե­րով թափ­քից ցատ­կե­ցինք, մե­քե­նան շուր­ջա­նա­կի պաշտ­պա­նութ­յան տակ առած՝ դիր­քա­վոր­վե­ցինք: Վա­րոր­դը հապշ­տապ դողն է փո­խում: Մենք հեռ­վից՝ մեր դիր­քե­րից, տես­նում ենք, որ ուսու­ցիչն էլ է թափ­քից չար­չար­վե­լով, ան­վարժ իջ­նում, հե­տո գնաց, վա­րոր­դի դի­մաց, որ կող­մից որ վտանգ կա, մի քա­րի նս­տեց: Նա այդ­պես նս­տած է, հե­տո տղա­նե­րից մեկն ասաց. «Էդ ձեռ­քը ին­չի՞ է վերև պար­զել: Հե­ռա­դի­տա­կը Շու­րի­կի ձեռ­քին էր, ասաց. «Մատ­նե­րի վրա զա­տիկ է նս­տեց­րել, զա­տի­կի հետ է խա­ղում»: Ստար­շի­նան ասաց. «Չգ­նա՞մ ու դրան խփեմ, էդ­քան սիրտ ու­նեիր՝ չհե­ռա­նա­յիր: Գնում եմ փամփշ­տա­կա­լը վրեն դա­տար­կեմ»: Մա­կա­րը մեզ վրա գո­ռաց, ասաց. «Վերջ տվեք ծխե­լուն, ծխա­խո­տի հո­տը գցել եք, չե՞ք տես­նում՝ քա­մին ծու­խը էն կողմն է տա­նում»: Ստար­շի­նան չէր խա­ղաղ­վում. Սու­րե­նը սա­պո­գը հա­նել, գլա­քա­րով կրուն­կը հա­րող մեխն էր ծե­ծում: Մա­կա­րը ասաց. «Այ­տա՛ …», հե­տո գո­ռաց. «Հա­գիր սա­պոգդ, այ­տա՛ …»: Ստար­շի­նան այլևս չբարձ­րա­ցավ պառ­կած տե­ղից, զեն­քը դրեց գետ­նին, շրջ­վեց մեջ­քին, ձեռ­քե­րը գլ­խի տակ այն­քան նա­յեց արևին, մինչև աչ­քե­րից ար­ցունք եկավ: Մար­կոսն ասաց. «Էդ Սա­մո­յին նա­յեք, նրան ծխա­խոտ է տվել»: Մի ծխա­խոտ էլ վա­րոր­դի բե­րա­նին կար: Մենք էլ չէինք ծխում, ոչ էլ խո­սում էինք, բայց նեղ­վում էինք արևի հար­վա­ծից, երբ մե­ջընդ­մեջ դա­դա­րում էր սա­րե­րի մի­ջով հո­սող մի­ջան­ցիկ քա­մին, մի տե­սակ կծող շոգ էր իջ­նում ու անվս­տա­հութ­յուն առա­ջաց­նում մեր­ձա­կա լուռ ձո­րի, եր­կու լերկ, անթռ­չուն սա­րե­րի նկատ­մամբ. բո­լորս էլ գի­տեինք, թե ինչ բան է շուրջ­կա­լը: Հե­տո վա­րոր­դը զգույշ գո­ռաց, մենք եկանք, անաղ­մուկ բարձ­րա­ցանք թափ­քը: Նա դարձ­յալ ու­զում էր առա­ջա­մա­սում՝ մեր մեջ նս­տել, «տա­կանք» չա­սինք, բայց ասա­ցինք. «Ու­րեմն թո­ղել և գնում ես, վախ­կոտ: Այդ­պի­սի ու­սու­ցիչ կլի­նի՞»: Տղա­նե­րից մե­կը մյու­սին լուց­կի էր նե­տում. ու­սու­ցի­չը ծն­կա­չոք եր­կու­սի մեջ­տեղն էր, կպավ դեմ­քին: Առանց ծպ­տուն հա­նե­լու գնաց մե­քե­նա­յի հետ­նա­մա­սը՝ իր տե­ղը: Հե­տո եր­կար ճա­նա­պար­հի ըն­թաց­քում պաղ քա­մին, մղե­ղը դի­մա­հար խփում ու խփում էին նրան, ու ճա­կա­տին քր­տին­քի կա­թիլ­ներ շար­վե­ցին: Մեր բժիշկն առա­ջա­մա­սում նս­տած­նե­րիս ասաց. «Ներ­քին օր­գան­նե­րի հի­վան­դութ­յուն ու­նի, պա­ղը չի կա­րե­լի նրան»: Մենք բո­լորս աչք­ներս փակ պառ­կած էինք, չար­ձա­գան­քե­ցինք. լռութ­յունն այն­պես իջավ, թվաց՝ բո­լորս քնած ենք: Բժիշկն ինքն էլ ալար­կոտ էր, ան­գոր­ծուն­յա, քնա­ծի պես: Մի քա­նի օր առաջ թշ­նա­մու դիր­քե­րում տե­սել էր Մհե­րի ընկ­նե­լը, ոչն­չով չէր կա­րո­ղա­ցել օգ­նել, դրա հա­մար էլ ոչ մի տագ­նապ չկար ձայ­նի մեջ, երբ ասաց. «Նրան պա­ղը չի կա­րե­լի, ցա­վի նո­պա­ներ կսկըս­վեն»: Հե­տո այդ­պես, հա­մար­յա քնած, ծեծ­ված կո­ղե­րի վրա շու­ռու­մուռ գա­լով՝ գնա­ցինք ու գնա­ցինք, հա­սանք մեր տա­րած­քի լեռ­նոտ, ամե­նա­ցուրտ գո­տին. մե­քե­նան կանգ­նեց աղբ­յու­րի մոտ: Անմ­թերք մա­ռա­նա­պետ-խո­հա­րա­րը դարձ­յալ հայ­տա­րա­րեց. «Սու­խա­րի, շար­վեք, եր­կու­սին՝ մի սու­խա­րի»: Ար­դեն վեր­ջին բո­լոր օրե­րին այդ նույն հայ­տա­րա­րութ­յունն էր անում, դրա հա­մար էլ նրան մի կծու հայ­հո­յան­քով անուն էինք դրել, ին­քը լսում ու չլ­սե­լու էր տա­լիս: Պաք­սի­մա­տից զզ­ված՝ հաց էինք ու­զում: Պաք­սի­մա­տը անա­խոր­ժակ, մի կերպ ծա­մում, ջուր ենք խմում: Մե­քե­նան հեռ­վում էր, նրան մե­քե­նա­յի վրա էինք թո­ղել, իջել, եկել էր մեր մեջ: Ու­սա­պար­կից մի կտոր հաց էր հա­նել, ասաց. «Եր­կու օր ոտ­քով եկա, էս­քան մնաց …»: Սու­րե­նը՝ Մհե­րի դպ­րո­ցա­կան ըն­կե­րը, նրան թի­կուն­քից հրեց, ասաց. «Հացդ առ, ես քո …»: Սա­րի­կը նրան չհայ­հո­յեց, ոչ էլ նրա մո­րը, ան­մի­ջա­պես և միան­գա­մից նրա պար­զած հա­ցին հայ­հո­յեց: Մար­տի մտ­նե­լուց առաջ Մհե­րը նրան ասել էր. «Հաց չու­տե՞նք, առանց հաց ու­տե­լու մար­դու կռ­վելն էլ չի գա­լիս»: Հե­տո Սու­րոն, երբ հա­ցի անուն էր լսում, ան­մի­ջա­պես հայ­հո­յում էր հա­ցին: Երբ ասում էի՝ հաց հայ­հո­յե­լը մեղք է, իմ մեղք ասա­ծին էլ էր հայ­հո­յում: Ասում էր. «Ձե­զա­նից ոչ մե­կի գործն էլ չէ, ինչ­քան սիրտս ու­զի՝ պի­տի հայ­հո­յեմ: Պր­ծանք, գնա­ցինք, վերջ»: Ճա­նա­պար­հին վերց­վա­ծը գնա­ցել, մե­քե­նա­յի հա­կա­ռակ կողմն էր կանգ­նել, մենք նրան չէինք տես­նում, բայց գի­տեինք, որ այն­տեղ է: Տղա­նե­րից չգի­տեմ՝ ով էր, ասաց. «Գնամ տես­նեմ, հան­կարծ դո­ղի վրա մի­զած եղավ՝ սատ­կաց­նե­լու եմ,– ասաց,– հրա­մա­նա­տար, չար­գե­լես, ես դրան սատ­կաց­նե­լու եմ»: Ար­դեն մթ­նում էր, մենք բարձ­րա­նում էինք մե­քե­նան, նա, հա­կա­ռակ կող­մից թիկն տված դո­ղին, հաց էր ծա­մում: Սու­րե­նը թափ­քից նրան ասաց. «Քեզ չա­սի՞նք՝ մեր տա­րած­քում հենց առա­ջին կան­գա­ռից ոտ­քով ես գնա­լու»: Տե­սանք՝ մր­սում է, ճա­կա­տին առատ քր­տինք կա: Ասաց. «Քույրս Կիս­լո­վոդս­կում մա­հա­ցել է …»: Հե­տո ու­սա­պար­կը ու­սեց, ու­զում էր հե­ռա­նալ: Ջո­կա­տի տղա­նե­րից ամե­նա­բո­յո­վը չթո­ղեց, բռ­նեց նրա վեր­նա­շա­պի­կի օձի­քից, վերև քա­շեց: Ինքն էլ ձեռ­քե­րով թափ­քից կառ­չեց, օգ­նում էր Սա­հա­կին, որ իրեն բարձ­րաց­նի: Բարձ­րա­հա­սա­կը օձի­քից հար­մար չէր բռ­նել, չէր էլ բռ­նում, խեղդր­տե­լով ու նրա վեր­նա­շա­պի­կի օձի­քի կո­ճակ­նե­րը կտր­տե­լով է վերև քա­շում: Ասաց. «Վեր ըն­կիր տեղդ»: Հե­տո մու­թը ըն­կել է, ու մենք չենք խո­սում, Մհե­րի դա­գա­ղի շուր­ջը պառ­կել ու կծկ­վել ենք, երևի մեր կե­սից ավե­լին ան­քուն գի­շեր­նե­րից հե­տո թմ­բի­րի մեջ է՝ այ­տուց­ված կող ու կոն­քի վրա: Մե­քե­նա­յի հետ­նա­մա­սից տն­քոց, թե հեծկլ­տոց լս­վեց: Մենք ու­սուց­չին չենք տես­նում, նրա նս­տած տե­ղը սև նշ­մա­րե­լի զանգ­ված է: Մե­զա­նից Արոն մթան մեջ խո­սեց. «Բժիշկ,– ասաց,– էն­տեղ կին ասա­ծը մտ­քովս չէր անց­նում, հի­մա ոնց որ թե լրիվ տղա­մարդ եմ, շալ­վարս ուր որ է կճղ­վի, էդ ին­չի՞ց է»: Ասաց. «Գլու­խը ին­չի՞ հա­մար է, դու մտա­ծիր»: Հե­տո նո­րից պարզ լսե­ցինք ու­սուց­չի լա­ցի ձայ­նը, մենք նրան դարձ­յալ չենք տես­նում, նրա նս­տած տե­ղը սև, ծալծլ­վող, նշ­մա­րե­լի զանգ­ված է: Մութ տե­ղը խո­սողն ասաց. «Բժիշկ, պա­ղը ին­չի՞ չի կա­րե­լի ու­սուց­չին»: «Բո­լո­րիդ ար­դեն ասել եմ, համ էլ խո­սե­լու ցան­կութ­յուն չու­նեմ»: Մե­զա­նից մե­կը գնաց, ու­սուց­չի ձեռ­քից բռ­նած՝ բե­րեց մեր մեջ, մութ է, ու չի­մա­ցանք՝ ով էր: Բայց երբ բա­ցում էինք աչք­ներս, ու­սուց­չի նս­տած նույն տե­ղում դարձ­յալ զանգ­վա­ծաձև մե­կը կար, ու չգի­տեինք՝ մե­զա­նից մե­կը հաս­տատ գնաց, նրա ձեռ­քից բռ­նած բե­րե՞ց մեր մեջ, թե՞ մե­քե­նա­յի հետ­նա­մա­սում նս­տած մութ զանգ­վա­ծը նա էր …»:

Ուր­բաթ, 5 հու­նի­սի

«Լու­սա­նում է: Հա­սել ենք մայ­րա­քա­ղաք: Մե­քե­նան կանգ­նեց: Կարճ դա­դար: Իջանք՝ կող ու կոնք հանգս­տաց­նե­լու: Եվ աս­ֆալտն է դմբդմ­բում, և եր­կա­թը եր­կա­թին է զարկ­վում, մի տեղ տրամ­վա­յը շարժ­վեց:

Հոտն ան­ցել է իմ մի­ջով: Մար­մինս, ոտ­քիս մատ­նե­րից մինչև մա­զե­րիս ծայ­րը, հի­շում է նրան: Ձախ ձեռ­քով հեն­վել տնե­րից մե­կին, փս­խում էի մայ­թե­րին, շեն­քե­րի պա­տե­րին, փո­ղոց­նե­րին: Մար­դիկ հա­վաք­վե­ցին, երեք-չորս հո­գի են: Հե­ծա­նի­վով մի ան­ցորդ, նրա շունն էլ մո­տե­ցան:

Այ­սօր դար­ձա երե­սու­նի­նը տա­րե­կան: Հա­զար ողոր­մի իմ ծնող հո­րը …»:

(Հատված)

 

                                     

 

ԱՌԱՋԻՆ ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

 

 

                                                                                                                          Որտեղ էլ գտնվենք, դռան հակառակ կողմում ենք:

 Ներսիններն այն` ելքի, դրսինները մուտքի դուռ են   անվանում:  

 

 

 

Սիրելի բարեկամներ, դեռ դպրոցական, ուսանողական, հետո էլ ասպիրանտական տարիներից միշտ երկյուղել եմ ազգային վեպի մասին բարձրաձայն խոսելուց:

Եթե փորձեի` անհեռատեսորեն, նախնիների հնագույն օրենքների, նրանց ժամանակի խորհրդավորության, հավատամք-կարգակառույցի, ծեսերի հեռավոր խանդաղատանքներն ու հուզումները, որ միայն բջիջներով էի ըմբռնում, զգայարաններով լսում, միայն նրանց`  դեռևս անբացատրելի, դեռևս անիմանալի թրթիռները, այդ ամբողջը մարդկանց առաջ լռությունից բառի, նախադասության, ձայնի վերածել, համոզված էի` շատ ավելի կխճճվեի, իմ բոլոր որոնումները, այլուրային ազդակների կռահումներն այդպես էլ կմնային դարերի հեռվում, այլևս չէի կարողանա Մհերին գտնել, ամենամեծ վնասն ինքս հասցրած կլինեի  ազգային վեպին:

Ճիշտ կլինե՞ր արդյոք բարձրաձայն դասախոսություններ կարդալ լսարաններում իմ ենթագիտակցային գուշակումների վերաբերյալ, մանավանդ գիտեի  ձեր անթերի պատրաստվածության, համալսարանի լավագույն կուրսը լինելու մասին, երբ արդեն խորությամբ ուսումնասիրել եք տարբեր բարբառներով և խոսվածքներով գրված ազգային վեպի հարյուր հիսուն պատումները: Հնարավոր է և չհավատալով իմ ենթագիտակցական մշուշոտ խոսքին` վեճի բռնվեք, թե այդ ինչի մասին եք պատմում, երբեք էլ նման իրադարձություններ չեն եղել: Բայց երկար մտածելուց հետո հասկացա` զուր եմ երկմտում, եթե անգամ չընդունեն էլ, որ ազգային վեպը հայր նախնիներից մեզ հասած սահմանադրության, հավատամքի սրբազան գիրքն է,  միևնույն է, անհամաձայնությամբ կնպաստեն ճշմարտությունը բացահայտելուն: Դասախոսություններով հանդես գալու մյուս պատճառներից մեկն էլ ազգային վեպի հիմքի վրա գեղարվեստական գիրք գրել չկարողանալս էր, սեփական շնորհքիս նկատմամբ հուսահատությունը և քանի գնացող, սոցիալ-կենցաղային հոգսերի սաստկանալը, որն այլ հնարավորություն չէր թողել, քան այդ եղանակով ապրելու միջոց գտնելը:

Կուզեի, որ այսուհետ, եթե անընդունելի լինեն իմ մեկնաբանությունները, միանգամից հայտնեիք ձեր անհամաձայնությունը: Կարծում եմ` վեճերն ազգային վեպի հոգևոր խորքին մոտենալու փորձ կլինեն: Անգամ, քիչ առաջ, որ հակառակ կարծիք էիք հայտնում  դասախոսության  սկզբի մասին թե`  շատ քիչ դրվագների հետ  եք համաձայն, միայն այն հատվածներն են ընդունելի,  որ հաստատում են նաև  ձեր կարդացած հարյուր հիսուն պատումները, թե ինչպես Մհերը գնաց Ագռավաքար փակվելու: Թեկուզ այդքանին հավատալով` արդեն ակամա հաստատում եք իմ ենթադրությունները, ուրեմն այսօր էլ նա պիտի կենդանի լինի, երկու հազար տարեկան, գուցե ավելի:

Դեռ դպրոցական տարիներին, հատկապես բարձր դասարաններում, ինձ համար արդեն անկասկած էր Մհերի կենդանի լինելը: Առաջին հայացքից իրականությունից հեռու թվացող իմ երկու հազար տարեկան ասելն ինքնանպատակ` ուսուցիչներին ու ծնողներիս անլուծելի խնդիրների առաջ կանգնեցնելու համար չէր:  Չնայած նրանցից որևէ մեկը Մհերի կենդանությանը կամ տարիքին վերաբերող իմ հայտարարություններին լրջորեն չէր էլ մոտենում: Անկեղծ ասած, դժվար էլ էր նման բան երևակայել: Սակայն մինչև այսօր էլ նրա կենդանությանը հավատալու իմ այդչափ համոզվածության գլխավոր և անվիճելի ապացույցը հարյուր հիսուն պատումների համարյա թե բոլոր տարբերակներում, որպես անժխտելի վկայություն, կրկնվող այն դրվագն է, որտեղ տարին մեկ անգամ` Համբարձման գիշերը Մհերն Ագռավաքարից դուրս գալու, աշխարհի հետ կապվելու փորձեր է կատարում: Ամենահին ժամանակներից ժողովուրդն էլ էր հավատում  նրա կենդանի լինելուն, գիշերը համախմբվելով Ագռավաքարի շուրջը` քրմերի գլխավորությամբ գաղտնախորհուրդ ծիսական երկրպագություններ կատարելով` փորձում էր Մհերի հետ լինել, միստիկ արարողակարգերով նպաստել քարայրից դուրս գալուն:

Բայց Համբարձման գիշերվա խորհրդի շփոթ մեկնությունները հետագա դարերում քրիստոնեության մուտքի հետ էին սկսվել, ինչքան էլ նախաձեռնությունը իր ձեռքը վերցրած հոգևոր դասը հասարակության մասնակցությամբ դարձյալ շարունակում էր Մհերին նվիրված զանգվածային արարողություններ կատարել, այնուամենայնիվ, ժամանակի ընթացքում արդեն խճճվել, աստիճանաբար կորցրել էր հնագույն հավատամքի թաքնագիտության բանալին,  գնալով` սկսել էր ծեսը կրճատ, մասամբ

ներկայացնել: Մհերի` Ագռավաքարում` մի կետի սահմանում, հազար հինգ հարյուր- երկու հազար տարի կենդանի լինելը եկեղեցին անկարելի վիճակ էր համարում. նման բնույթը միայն քրիստոնյաների առաջնորդի երկրորդ գալստյանն էր վերապահված:

Այս դասաժամին նաև իմ վերջին երազի մասին եմ ցանկանում խոսել: Կարող է` ժամանակը նման բաներ պատմելով  անցկացնելը ձեզ անփորձության կամ նյութին չտիրապետելու արդյունք թվա, բայց խոսելու ցանկությունը հատկապես երազի շատ իրական, շատ հասկանալի լինելուց է գալիս: Նույն երազը մի քանի գիշեր  անընդմեջ կրակի տեսքով կրկնվում էր: Բոցն ինչ-որ բանով նաև պղնձե թիթեղից արևի անդրադարձի էր  նման, հոսող կապտականաչագույն լույսի կամ ժայռի վրա արևի տակ պառկած պսպղացող երկգույն մողեսի:

Արթնանալուց հետո էլ շարունակվում էր զարմանքն ու զմայլանքը, երևակայությունս դեռ վառվում էր տեսածով: Տարօրինակը պղնձե թիթեղից անդրադարձող ճառագայթն էր, որ մեկ էլ հանկարծ անձևությունից կերպարանափոխվում, իմաստ էր ստանում: Կարծես հոսող լույսի մեջ Մհերի կյանքի ընթացքը պատմող արձանագրություն լիներ. թե ինչպես էր նա ցերեկը երկնքից` կրակ, գիշերը սառնամանիք թափող անապատով, կախարդվածի պես պտտվել. ասես այդքան ժամանակ առաջ տանողն իր ստվերն էր եղել, ստվերը գնացել, ինքն էլ էր գնացել, հետևից շրջապտույտներ տալով, երբեք նրան չէր հասել. ավելի ու ավելի էր հեռացել  հայրենի տնից:

Տեսնում էի,  թե ինչպես էր քաղցը, մյուս օրը ծարավը տանջել, էն մի օրը շնագայլերի սովահար ոհմակը չորս բոլորը կաղկանձել: Թե ինչպես էին երբեմն էլ ավազաբնակները հինգ-վեց հոգանոց խմբերով ձին ու զենքերը ձեռք գցելու նպատակով հետապնդել:  Բայց ամենասարսափելին` բոլոր վտանգներից խույս տալուց, ապահով վայր հասնելուց հետո մեկ էլ հանկարծ պարզվում էր, որ հայտնվել էր այն նույն ճանապարհի սկզբին,  որտեղից սկսել էր:

Հետո  աշխարհի չորս ծագերում թափառել, հուսախաբված Սասուն վերադառնալն էի տեսնում. թե ինչպես էր ծնողների կողմից վտարվել Ագռավաքար` ընդմիշտ այնտեղ թաղվելու, թե ինչպես էր քարայրի պատերի ճեղքերից նրա մենությունը սաստկացնող ծղրիդների կանչերը լսվում, առաստաղից պաղ եղյամը փաթիլներով կաթկթում, և նա դամբարանի խավարից դուրս գալու միայն մի պայման ուներ, ցորենը` ալոճի, գարին մասուրի չափ պիտի դառնար, սպասում ու սպասում էր:

Քնի մեջ վախեցած, խեղդվելով վեր էի թռչում, քրտնքի ու դառը մի բանի հոտի մեջ կորած, երկար ժամանակ չիմանալով` որտեղ էի գտնվում:

Մի քանի օր տագնապների մեջ լինելով` չգիտեի` ում հետ էի խոսում, բայց անդադար հարցնում էի` ի՞նչն էր Մհերին բաժին հասած այդքան դաժան հալածանքների պատճառը, ինչի՞ պիտի տառապեր, որտեղից էին անողոք փորձությունները գալիս:

Նույն երազի իրար վրա կրկնվելը, միաժամանակ իմ` ազգային վեպի ընկալման ու մտածողության մեջ շատ բան էր փոխել: Կարծես ձեռքիս  տարօրինակ մի բանալի էր հայտնվել, պիտի կարողանայի, առանց շփոթելու, նկուղի հարյուրավոր նուրբ դաջվածքազարդերով դռներից գանձարանի ճշմարիտ դուռը գտնել ու բացել:

Մհերի կամավոր գնալ, պաղ, մութ քարանձավում  փակվելը հասկանալու համար փորձում էի այն մանկության տարիներին տեսած կենդանական աշխարհի ինքնապահպանության բնազդին նմանեցնել. ինչպես էին մսագործի ծնկի տակ մամլված ցուլը, խոյը կամ վարազը մորթվելու` շունչը տալու ամենավերջին ակնթարթին, էգի հետ զուգավորման նմանությամբ անգիտակից ռեֆլեքսային սերմնաժայթքումով հողը ողողում. տեսակը պահպանելու փրկության ակտ էին կատարում:

Գուցե Մհերն էլ զգացել էր կործանարար, իրար հաջորդող չարագույժ աղետների, խոշոր խառնակությունների, տեսակը բնաջնջող սև պատերազմների, որդեսերման սերմը փչացնող պտղաորդի մոտենալու ժամանակը: Գուցե հենց այդ պատճառով էր հրաժարվել իշխանական Մեծ տան գահից, երկրի առաջնորդը լինելու բոլոր իրավունքներից, անսպառ հարստությունից: Ժողովրդի դարերով կերտած մշակույթը իր մեջ ներառած` գնացել  հազար ինը հարյուր տարի, երկու հազար տարի փակվել էր Ագռավաքարի նախամայր արգանդում, նյութական աշխարհից ամենայն ազգային վաստակած  ունեցվածքը տեղափոխել էր հոգևոր ոլորտ` փորձելով իր հետ պահպանության տարած ժառանգությունը քսան դար հետո ապագա սերունդներին վերադարձնելով` փրկել մեր ինքնությունը:

Չնայած ազգային վեպի անտիպ պատումների մի քանի տարբերակներում հակառակն էլ կա: Մհերի հետագա կյանքի վերաբերյալ բոլորովին ուրիշ, մեկ այլ սյուժե էլ է պատմվում, թե ինչպես էր Ոստանակապանով անցնելիս մի իշխանի կողմից գերի վերցվել, հետո ինչպես են մտրակներով ստիպել միայն հաց ու ջրով երկար տարիներ քարհանքում ջորիների հետ ծանր աշխատանքներ կատարել, ինչպես է մինչև խոր ծերություն, տարեցտարի ատամնաթափվելով, ստրկության մեջ ապրել, ինչպես է մի օր էլ լուսադեմին մահկանացու ծերունու նման փլվել, հոգին ավանդել:

Սա է եղել Մհերը, մյուսներից ոչնչով չտարբերվող մարդը, ամբողջը, վերջը:

Բայց, սիրելի ուսանողներ, ավագանու կողմից  Մհերի  և հասարակ հողածինների կյանքերի միջև հավասարության նշան դնելու մտահաղացումը, ավելի ուշ` անհնազանդ երիտասարդների` Սասունը ոտնատակ տալու ժամանակ էր հատուկ նպատակներով հորինվել: Սակայն, կարծում եմ, բոլորդ էլ կհամաձայնեք, մեզ դեռևս դպրոցական տարիներին ուսուցանած Մհերի` Ագռավաքարում փակվելու պատմությունն է հարազատ, քանի որ բոլորիս նրան սպասելու հնարավորություն է տրվում: Մանավանդ, երբ նրա կենդանության, ստույգ այնտեղ գտնվելու փաստը նաև հորթի հետևից գնացող Կոգահովիտ  գյուղի հովիվն էլ է հաստատում, թե Համբարձման գիշերը Ագռավաքարի մուտքի մեջ կանգնած մարդը Մհերն է եղել, որի հետ զրուցել էր ինքը:

Այդ խորհրդավոր խոսակցության բովանդակությունն էր, որ հետագայում հովիվը հինգ ցրտադիմացկուն խաղողի վազի ու ծնած կովը հորթի հետ ստանալու դիմաց  Սասունի հասարակության և գիտնականների առաջ պատմեց: Նրա` Մհերի հետ գիշերային հանդիպման և զրույցի լուրը միանգամից հեռավոր գավառներ էր հասել, երիտասարդների միտքն ու երևակայությունը բորբոքող ազդակ էր դարձել:

Չնայած ազգային վեպում Մհերի փակվելուց հետո մի ուրիշ բանի մասին էլ է խոսվում: Ձայնը: Ձայն, որ արդեն մի անգամ էր հնչել և ամեն ուրբաթ էր հնչելու, բայց այն ոչ մեկին ծանոթ չէր, որովհետև լեռներից, անտառներից, ամպերից չէր գալիս: Ոչ եկեղեցական զանգերի, ոչ բնության աղետի, ոչ էլ գործիքներով արտահայտած մարդկային միջամտության արդյունք էր, այլ հողի միջոցով փոխանցվող, խորքի, ընդերքի ղողանջ էր,  անընդհատ ուժգնացող  թրթիռներով:

Քարայրի խորքից լսվող ձիու խրխինջի մասին ազգային վեպում հպանցիկ է հիշատակվում, բայց կարծում եմ` նրա ղողանջն էր, որ երիքովյան փողի անընդհատ ուժգնացող ձայնի պես Սասնո հասարակարգի և քաղաքական հետագա զարգացումների համար չափազանց վճռորոշ նշանակություն ունեցավ: Ագռավաքարի շրջակա բնակչության և երիտասարդների համար հատկապես ձայնն էր ցուցող եղել, որ գնային Սասուն: Գավառներից հենց նրանց զանգվածային տեղաշարժերն էին երկրի սոցիալ-հասարակական կառույցը կաթվածահար արել, իշխանությանը խառնաշփոթի էին  մատնել:

Մեծ տան երիցավագները, քաղաքապետարանի ավագանու խորհուրդն ինչքան էլ փորձում էին ոստիկանական կարգապահ տեսուչների միջոցով աննախադեպ իրավիճակի դեմն առնել, ժողովրդի վրա ունեցած երբեմնի անվիճելի իշխանությունը ձեռքից չթողնել, արգելել մասսայական տեղաշարժերը, ինչքան էլ իշխանական խնամակալ հոգևոր դատավորները փորձում էին ըմբոստներին աքսորով, զնդաններով վախեցնել, միևնույն է, բոլոր ջանքերը զուր էին անցնում: Ամեն ուրբաթ Ագռավաքարից լսվող խրխինջը գյուղ գյուղի, ավան ավանի, քաղաք քաղաքի հետևից անդադար Սասուն էր ուղարկում` կանխելով իշխանության`ժողովրդին կրկին դեպի անցյալ տանելու բոլոր փորձերը:

Գիտե՞ք` ինչն է զարմացնում. քանի դեռ ձայնի հորդորով երկիրը տեղից չէր շարժվել, զանգվածները ոտքի չէին ելել, չէին հեղեղել փողոցները, Սասնո Մեծ տունը, քաղաքային իշխանությունը, հոգևորականներն անվերապահորեն ընդունում էին խրխինջի կենսական օգտակարությունը: Անգամ հայտարարում էին, որ ներքուստ ամրապնդում է թույլերին, կասկածամիտներին նվիրյալ քաղաքացիներ է դարձնում, իսկ իրենց սովորեցնում է  ինչպես դիմակայել ամենածանր հարվածներին, թեկուզ դա երաշտի զարկ, թշնամու բանակի հարձակում կամ երկրաշարժի` հողի պատառոտել լինի: Բայց մեկ էլ հանկարծ նրանց վերաբերմունքը խրխինջի նկատմամբ շատ կտրուկ հակառակն էր փոխվել, երբ Մհերի փակվելու վեցերորդ օրը, երեկոյան Ագռավաքարի շրջակա  գյուղերում մոխրագույն ավանակով, շիկակարմիր զգեստներով մի պատանի էր շրջել, ի զարմանս բոլորի հայտարարել էր, եթե ժողովուրդը Սասուն չգնար, ղողանջը հանգիստ չէր տա նրանց, կստիպեր տառապեին:

Ամենատարօրինակն այն է` Մհերի փակվելու գնալու օրվանից ժամանակի շրջանը խախտված լինելու պատճառով ոչ ծնունդ էր լինում, որ հոգի ավելանար, ոչ էլ մահն էր գալիս, որ շունչ պակասեր: Ոչ ինն ամիսը բոլորած տղոցկան կանայք էին պառկում` նոր մարդ լույս աշխարh բերելու, ոչ էլ արդեն մահամերձներն էին կարողանում հողագունդը լքել, ոչ էլ թռչունների ձվերն էին ճեղքվել` նոր կյանք բերելու համար:  Տարեգիրն էլ վկայել էր, թե… Վեց օր շարունակ, երկրագունդը չէր պտտվել առանցքի շուրջը, աշխարհի մեկ կեսում անընդհատ գիշեր էր եղել, մյուսում` ցերեկ: Մարդիկ Վանա ծովի ափին ջրից դուրս թափված հայելու և արծաթի պես փայլատակող բազում ձկներ էին տեսել, ինչպես մայրի ծառերի փայտակույտեր, բայց մի ձուկ անգամ չէր սատկել մինչև վեցերորդ օրը, մինչև խրխինջի լսվելը, մինչև մոխրագույն ավանակով պատանու երևալը և ժամանակի շրջանը վերստին նորոգվելը, ձկները գետնի վրա ապրել էին ինչպես ջրի մեջ: Ոչ մահ էր եղել, ոչ կյանք էր ստեղծվել: Անգամ ամենաթունավոր սև օձի խայթոցից, անգամ փարախի դուռը խորտակած արնակալած աչքերով ցուլի պոզահարությունից, անգամ կատաղած առյուծի հոշոտելուց ոչ մի որսորդ չէր մահացել, ոչ էլ անկողնում` մահառաջի մեջ գտնվող  ծանր հիվանդներն ու կյանքի օրերը ավարտած ծերունիներն էին մեռել: Խրխինջը լսվելու հետ  գյուղերում ու ավաններում էլ տները նախկինի համեմատ փոխել էին դիրքերը, ծինը կորցրած կենդանիները հոտերով դեպի լեռներն էին հեռացել, փեթակներն էլ պարսերով մեղուներ էին լքել, հողի տակից էլ հարյուր հազարավոր մրջյուններ էին ելել, մեկ, երկու օր խելագար թափով պտտվել էին իրենց առանցքի շուրջը, երեկոյան մինչև վերջինն ընկել, ոչնչացել էին:

Քիչ ավելի ուշ որոշ ընտանիքներ արդեն հասկացել էին` պիտի հետևեին ձայնի պահանջներին. հաց ու ջուր, կահ-կարասին սայլերը բարձած` ճանապարհ էին ելել: Հենց այդ պահից էլ Մեծ տան երիցավագները, քաղաքային իշխանությունների խորհուրդը կտրուկ փոխել էին կարծիքը ձայնի նկատմամբ, բոլորովին հակառակ դիրքորոշում էին բռնել, ջանք ու եռանդ չէին խնայել տարհանվող բնակչությանը համոզելու` մնան իրենց տեղերում, թե իրականում նման բան չկա, չէր էլ կարող լինել, որ Ագռավաքարից ժողովրդին հասցեագրված ձայն լսվեր: Անհնար է, քանի որ Ագռավաքարից հարյուրավոր փարսախներ հեռու Ոստանակապանում է գերեվարվել  խեղճ Մհերը, շղթաները թևերին` գիշեր-զօր եզների ու գոմեշների հետ իշխանի համար աշխատելուց հետո մահացել էր զառամյալ տարիքում, այնտեղ էլ թաղվել էր: Իսկ ամեն ուրբաթ խրխինջի գոյության մասին սուտ լուրը անորոշ միջավայրի մութ  մասից եկած  պատանին է ժողովրդին ներշնչում: Մեծ սխալմունք կլինի, եթե խառնակչություն գցելու համար ուղարկված թափառականին հավատան, հեռանան իրենց հազարամյա նստավայրերից:

Չխաբվելու և իրենց ասածի ճշմարտությունն ապացուցելու համար խորհուրդ էին տալիս  ուշադիր լինել պատանու այլակերպ դեմքի նկատմամբ. իրենց աչքերով կտեսնեն` տակը էլի մի քանի դեմքեր կան` մեկ բոսորագույն բիբերով անգղի, մեկ էլ խաչաթև թռչնի է նմանվում:

Անտեսելով նախազգուշացումները, միևնույն է, երիտասարդները մեծ ու փոքր խմբերով դարձյալ Սասուն էին շտապել: Տեղ հասնելուն պես միանգամից փողոցներում, հրապարակներում, մարդաշատ տեղերում էին հայտնվել, վառվող ջահերը թափահարելով` աղաղակել, իրենց անհնազանդությունն էին հայտնել Մեծ տան երիցավագների  միահեծան իշխանությանը:

Ինչքան էլ Մեծ տունը փորձում էր հակաքարոզչության միջոցներով պահպանել հասարակության մեջ հնուց ի վեր գոյություն ունեցող կարծիքը, որ ժողովրդին դարերի խորքից մեծ խառնակչությունների, տարբեր քաղաքակրթությունների և հասարակարգերի միջով անցկացնելու  և լուսավոր ապագա հասցնելու գործում իշխանության անփոխարինելիությունն էր վճռորոշ նշանակություն  ունեցել, բայց երիտասարդների ամենասկզբունքային հակադրությունը հենց այդ կարծիքի դեմ էր, և իր բողոքը նստակյաց տեղերից մասսայական տեղաշարժերով էր արտահայտում, որ աներևակայելի հարված էր  իշխանական կառավարման համակարգին` դրանով իսկ Սասունը հասցնելով համարյա թե հեղափոխության եզրին:

Երիտասարդների հրապարակային անպատկառ ելույթները գնալով ժողովրդին ավելի էին գրգռում Մեծ տան ավագների դեմ, ինչն էլ խորացող թշնամության պատճառ էր դառնում: Նրանք, մինչև հոգիների խորքը վիրավորված երիտասարդների երախտամոռությունից, ճաշի սեղանի շուրջը գանգատվում էին իրար: Քանի որ ավերիչ խառնակության ամենամեծ մեղավորը Մհերին էին համարում, անթաքույց քենով պախարակում էին նրան. «Ուրեմն հազարամյակներ շարունակ քարը քարին դնելը, ոչինչից երկիր բարձրացնելը անշնորհակալ գործ էր: Պարզվում է` էս մոզիներին հասկացված լինելու համար անգամ թուլամիտ Մհերի չափ խելք չենք ունեցել, որ գլուխներս առած փախչեինք, որևէ քար ու քրջի մեջ թաքնվեինք»:

Ծերունիներից ամեն մեկն արդեն  հարյուր տասը, հարյուր երսունն անց էր, թույլ և ավելորդ լինելու զգացողությունը չարացնում, ոխակալությամբ էր լցնում:

Բայց փողոցներն ու հրապարակները հեղեղած երիտասարդների միջամտությամբ քանի գնացող, հախուռն զարգացող իրադարձությունները, երևում էր` հսկողությունից դուրս էին եկել. այլևս երիցավագների ոչ գանգատներին, ոչ անցյալի հիշատակություններին հավատացողներ, ոչ էլ  քաոսային իրավիճակը փրկելու նրանց հրամանները մինչև վերջ կատարողներ կային:

Երիտասարդների նոր գաղափարախոսությունը ծերունիներին շվարության, այնպիսի հուսահատության էր հասցրել, որ խռովածի պես կիսամութ սենյակներում փակված` օրերով մահառաջի լռություն էին պահպանում:

Չգիտեմ, կարող է երիցավագների հենց այս անօգնական վիճակն էր դեռ դպրոցական տարիներից հոգեհարազատ կապ ստեղծել ինձ հետ, որ ուղեկցեց ամբողջ կյանքի ընթացքում: Կարող է և նրանց սոսկալի ցավի, տխրության, վշտի,  լքվածության մասին պատմող այս դրվագն էր գլխավոր պատճառներից մեկը, որ շաբաթներով  ընկճվածության և դատարկության զգացողություն էի ունենում:

Բայց, սիրելի ուսանողներ, անձնական զգացմունքները կողմ դնենք, խոսենք սոցիալ-քաղաքական այն գլխավոր դրդապատճառների մասին, որ Մեծ տան երիցավագների և քաղաքային իշխանությունների կարծիքով երկիրը հասարակության ներկայացուցիչներով կառավարել պահանջող, իրենց «առաջադիմական գաղափարներով» երիտասարդներ հռչակած թափթփուկներին այդչափ համարձակության մղողը Մհերն էր:

Համոզված էին` երկրի առաջնորդը լինելու ժառանգական իրավունքից հրաժարվելը, գահը թափուր թողնելը, նախնիների սահմանած կարգից հետ կանգնելը, գնալ, Ագռավաքարում փակվելն ամենամեծ դավաճանությունն էր, որ Սասնո քաղաքական ժամանակի մեջ, մինչ այդ անհայտ, փողոցները լցված խաժամուժ զանգվածների համար մեկ ուրիշ` պահանջատիրական հարաբերությունների ասպարեզ էր բացել:

Նոր գաղափարախոսությանը հակադրվելու նպատակով էր, որ Մեծ տան երեցավագները, քաղաքային իշխանությունները, իրենց մհերյան  ճշմարիտ վարդապետության հետևորդներ հռչակած լուսավոր երազանքներ իրականացնելու համոզմունքով քաղաք հասած երիտասարդների  մեջ հեղինակավոր, իշխանական խնամակալ հոգևորականներ և հավատաքննիչներ էին ուղարկել: Նրանք ժողովրդին վերջնականապես հուսահատեցնելու համար ոչ միայն Մհերի անմահության գաղափարն էին ժխտում` հորինված, Ոստանակապանի գերության ստորացուցիչ պատմությունը տարածելով իշխանի կողմից երեներ որսալու ցանցով բռնվելու և քարհանքերում բանելու մասին, այլև վարձու բանասացների թատերախաղի միջոցով էլ մեկ ուրիշ, այլ սոսկալի պատմություն էլ էին ներկայացնում: Մհերին սպանած և մահվան դատապարտված  հինգ գյուղերի հինգ գյուղացիների դատավարությունն էին խաղում: Մահվան դատապարտված ձեռնաշղթաներով գյուղացիները, որ չգիտեին` ինչո՞ւ և ո՞ւմ էր պետք իրենց կյանքը, մեղայական խոսքով անդադար պատմում էին` իբրև թե իրենք էին սպանել Մհերին, իսկ բանասացները թատերախաղով ցուցադրում էին ամբողջ սոսկալի տեսարանը, թե ինչպես էին հինգ գյուղերի ռամիկները գելխեղդ շներով պահակության կանգնել կորեկի արտի վրա, ինչպես էին երկաթեղենի զնգզնգոցներով փորձել Մհերի հրեղեն ձիուն վախեցնելով` հեռու քշել իրենց միակ ապրուստի միջոց կորեկի արտերից, բայց ոչինչ չէր ստացվել: Կախարդական լինելով` ձին էր հաղթել, շատ անգամ անտեսանելի էր դարձել, շատ անգամ էլ դյութանքով քուն էր իջեցրել  նրանց աչքերին: Ծովային ձին ոչ սովորական լինելու պատճառով մեծ էներգիա էր ծախսել, դրա համար էլ ուժերը վերականգնելու համար մի գիշերվա մեջ միանգամից կորեկի հինգ դաշտ էր արածել: Հենց շատակերությունն էր եղել պատճառը, որ իրենց սովի և աղքատության դուռը հասցրած հակառակորդից ազատվելու համար հինգ գյուղերով դավադիր համաձայնություն էին կնքել, լուսադեմին մեծ ու փոքրով հարձակվել, քնած տեղը երկուսին էլ սպանել էին, հետո դիակները տարել, թաքցրել էին Ագռավաքարի խորշերից մեկում: Կասկած լինել չէր կարող. նրանց հաշիվն այնպես էին մաքրել, որ բացառվում էր` ամեն ուրբաթ այնտեղից կենդանի արարածի ձայն կամ խրխինջ լսվեր:

Բայց, սիրելի բարեկամներ, Մհերին նսեմացնող, մահվան տեսարաններով   ներկայացվող այս քստմնելի պատմություններն իշխանություններն այնքան կարողացան պտտեցնել հասարակության մեջ, քանի դեռ ականատեսի վկայությունով չէր հաստատվել ճշմարտությունը,   քանի դեռ Մհերը չէր խոսել Տոսպան լեռան Կոգահովիտ գյուղի հորթի հետևից գնացող հովվի հետ:

Երբ նոր էի սկսել ազգային վեպի ընթերցանությունը և առաջին անգամ հարյուր հիսուն պատումներից մի քանիսի մեջ հանդիպեցի բռնությամբ Մհերի` աշխարհից հեռանալու սահմռկեցուցիչ դրվագներին, հավանաբար ձեզանից մի չորս-հինգ  տարով փոքր կլինեի: Հենց այդ ժամանակից էլ մահվան սարսափը միանգամից սկսեց հետապնդել: Անընդհատ թվում էր` ինչ-որ մարդիկ շներով ինձ էին որոնում` սպանելու համար: Քիչ հետո գլխի էի ընկնում, որ նրանք կորեկի արտեր ունեցող հենց հինգ գյուղերի բնակիչներն էին: Անթիվ բազմություն` տղամարդիկ, կանայք, երեխաներ` եղաններով, մանգաղներով, թաթակիշներով զինված, վառվող ջահերը թափահարելով` կորեկի կերած արտի եզրով գլուխ գլխի դավադիր փսփսալով` դեպի ինձ էր գալիս, քնած տեղս բոլորով` սուր գործիքները միանգամից մարմնիս մեջ էին մխրճում:

Հետո նրանց ուրվականները գիշերով սկսում էին տան չորս կողմը շրջել, զուգարանի ճանապարհին ինձ էին սպասում, մեկ էլ հանկարծ բակում որոճացող կովերին էին ծեծում: Երբեմն ընկալումներս այնքան էին սրվում` քնած կամ արթուն լինելս չէր տարբերվում: Մեկ էլ միանգամից ջրերի հատակն էր, որտեղից Սանասարը Ծովային ձին, զորությունն ու Թուր Կեծակին էր դուրս բերել:

Անսպասելի` գլխավերևս գարեհատիկի չափ խաչաթև մի թռչուն էր հայտնվում: Վազում եմ, քանի գնում, խոշորանալով հետապնդում է: Զգում էի` ծանր շնչառությունը ծոծրակիս էր հասնում: Հալածում էր սրիկան: Ամեն հետ նայելուց դեմքը մի անգամ անգղի, մյուս անգամ արծվի էր նմանվում: Մեկ էլ գլխի էի ընկնում, որ ինձ որսալ ցանկացող թռչունը  իշխանական Մեծ տան հովանավոր Պատարազին էր: Այդ ժամանակ էլ ջրերի կապտականաչ մածուցիկ թանձրից Մհերն էր ընդառաջ գալիս: Աչքերի մեջ իմ նկատմամբ  չարության, զայրույթի, ատելության նշույլ անգամ չկա: Մի ոստյունով բռնում է, ստիպում է` իր նման անմահ դառնալու համար պարզեմ աջս, որ խաչաթև Պատարազին իջնի:

Բայց պատումներից մի քանիսում նկարագրված սպանությունների զարհուրելի դրվագները այնպես էին ցնցել ու թուլացրել, որ անգամ օրը ցերեկով բաց աչքերով էի տեսնում, թե ինչպես էին աղքատության մատնված հինգ գյուղերի բնակիչներն իրենց` սովից փքված որովայններով երեխաների կյանքը փրկելու համար ամենադաժան ձևով դավադիր սպանում Մհերին ու ձիուն:

Պարզ տեսնում էի` դաշտամիջյան հողե ճամփեքի վրա իրար հետևից դխկդխկոցով ընթացող զույգ սայլերն ինչպես էին չորս լուծ կարմիր եզները շոգ օրվա միջով մնչոցով տանում Մհերին ու ձիուն` Ագռավաքարի խորշերում ընդմիշտ թաքցնելու, ինչպես էին սայլի հետնամասից կախված Մհերի երկար ոտքերը ծնկներից ներքև ճոճանակի պես  դատարկության մեջ գնում ու գալիս: Սայլի տախտակների ճեղքերից  ինչպես էր արյունը դեռ կաթկթում փոշոտ  ճանապարհին: Հստակ տեսնում էի` վիրավոր, կիսակենդան ձին ինչպես էր դեռ խրխնջում, Ագռավաքարի այրերից ինչ ղողանջ էր տարածվում: Այս ամենին նաև Ոստանակապանի գերության ժամանակաշրջանն էր միախառնվում` շղթայակապ Մհերը ատամնաթափ, զառամյալ  մի ծերունի է, օրնիբուն մտրակավոր մարդկանց հսկողության տակ ջորիների ու գոմեշների հետ խոշտանգվելով` բանում է արևից շիկացած քարհանքերում: Կաշի ու ոսկոր է, մեկ էլ հանկարծ ուժասպառ տապալվում է հնձած խոտի նման: Հսկիչներն արևով եփված նրա սև մեջքի վրա շառաչեցնում են դաբաղված մտրակների կաշեփոկերը,  ստիպում են  դարձյալ աշխատել:

Մհերի նկատմամբ հասարակության գործադրած զանազան դաժանություններով սպանության տարբերակներն այնպես էին սարսափեցրել, որ անգամ զորության նշան Պատարազիի` միայն երազում հայտնվելը բավական էր, որ հաջորդ  մի քանի օրերի իմ հոգեվիճակը մատնվեր քաոսի:

Մհերի հետ իմ հակառակության պատճառն ինքնապահպանության բնազդն էր, վախը մարդկային հնարքների` սպանության զանազան ձևերի գործածության հանդեպ. դրանով էր պայմանավորված Պատարազիին դաստակիս տեղ չտալը, Մհերի բազուկները կծոտելը,  գետնին ընկած տեղս ծնկներին հարվածելը:

Իսկ նա, օձիքս բռնած, շան լակոտի նման ոտքի էր հանում, ցնցելով պահանջում էր` ձեռքերս հանեմ ազդրերիս արանքից, աջս տամ իրեն, ասում էր. «Պարտավոր ես հնազանդ լինել,- ասում էր,- ինչպես մշակն է հողին ու ցորենին հասկանում, դու էլ պարտավոր ես ազգային վեպը հասկանալ: Ամենաբարի նախախնամությունը վեպի նպատակն այնքան զարմանալի ձևով է քո միջոցով իրագործելու, նվիրված շուն, ստրուկ, արհամարհված, զարկված պիտի լինես, բայց ՆՐԱ ոգու կողմից վաստակած այնքան ճշմարիտ հարգանքն ես վայելելու: Ուրիշ ինչպես պիտի քո երախտագիտությունը ազգային վեպին հայտնեիր, եթե թարգմանի այս կարևոր հնարավորությունը չօգտագործեիր, դուրս չգայիր ասպարեզ, չասեիր` այդպես չի եղել, ես մի այլ կերպ եմ լսում, տեսնում և մեկնում»:

Հողը չէր խոսում ինձ հետ, պատրաստ չէի ազգային վեպի մշակը դառնալով` արժանանալ Մհերի ճակատագրին: Չէի ուզում` գյուղացիները գային ու ոտքերի տակ գցած` քնած տեղս մանգաղներով, թաթակիշներով պատառոտեին: Չէի ցանկանում մտրակների մշտական շառաչների տակ, արևից շիկացած քարհանքերում գոմեշների ու ջորիների հետ բանելով` մեկնիչի կյանքով ապրել: Սովորական մահկանացուի յոթանասուն, ութսուն տարիների կյանքը շատ ավելի գերադասելի էր, քան զանազան բռնություններով ուղեկցվող անընդհատ տառապողի անմահությունը:

Մինչ Մհերը խոսում, պարտադրում էր, Պատարազին  մեկ անգղի, մեկ արծվի, մեկ էլ հրագույն խաչաթև թռչնի կերպով պտտվում էր մեր գլխավերևները, զարմացած, կլորացած աչքերով Մհերին էր նայում, թե ինչպես էր քաշքշելով պահանջում` իրեն ընդունելու համար  աջս պարզեմ:

Մի խոսքով, բարեկամներ, ամենացավագին, հակասական զգացմունքներով Մհերն իմ ներսում էր:

 

* * *

 

Իշխանական Մեծ տան վերակացու Տատուրը, չթաքցնելով ամենաչնչին մանրամասն անգամ, Ձենով Հովանին տեղեկացրել էր ազնվական տներում Սառայի ու Դավթի վերաբերյալ պտտվող բամբասանքներին:

Հովանը սպասել, երեկոյան ընթրիքից հետո խոսակցություն էր բացել: Դավթին ասել էր. «Սառան էլ ջահել չէ, հազար հիվանդություն ունի, մեջքի ցավերը չեն թողնում աչք բացի, քեզ շահել-պահելը դժվարացել է, էսպես որ գնա, նրան կսպանենք: Ճիշտ կլինի` գնամ քեզ համար կին ուզեմ, ինչ կասես` գնա՞մ»:

Դավիթը հա էր ասել, ասել էր` գնա:

Հովանը գլուխը բարձրացրել էր, էլ կասկած չէր մնացել, դեմքը հստակվել էր:

Հաջորդ օրը խնամախոսների շքախումբը Հովանի գանձարանից, ամբարների հարստությունից տեսակ-տեսակ նվերները, լայքա ներկով ներկված կարմիր մորթերը, շիկագույն վրանները, կարմիր փափուկ կաշիները, արծաթե զարդերը երկու ջորիներին բարձած` քշել, Կաղզվանի Խլիճ ամիրայի դուռն էր կանգնեցրել:

Պուզան իշխանի ընտանիքն էլ  խնամախոսների գալու առթիվ,  լուսնապաշտների օրենքի համաձայն, մինչև տանից  չէր ելել, կապտակաթնագույն կատվին կենաց տիեզերական ծառի խորհրդանիշ  իրենց այգու չինարուն չէր նստեցրել, հացի սեղանը չէր բացել:

Հովանը թե` քանի մտքինս չեմ ասել, բերանս բրդուճ, բան չեմ դնի,- ասել էր,- ես Դավթի հորեղբայր Ձենով Հովանն եմ, աստվածները բարեհաճ են եղել, նրան խոշոր զորություն են տվել, բնավորության մեջ էլ խավար գիծ չկա: Քաղաքի համար էլ  մտածող է, միշտ կռվել է հարթավայրերից եկող վայրի ցեղերի դեմ, հեռու է պահել Սասնո սահմաններից: Արդեն երևի լսած կլինեք, որ ազնիվ մենամարտում սպանել է Մըսրա Մելիքին: Նրա բանակից բռնագրաված ամբողջ հարստությունը, գրաստները, սայլերը բաժանեց քաղաքին, աղքատներին լիացրեց: Անցյալ տարի աղբյուրի մոտ եմ տեսել Չմշկիկին, իսկական իշխանական Մեծ տան հարսնացու է, մենք հավանել ենք, դուք ի՞նչ կասեք:

Պուզան իշխանը թե` ճիշտ է, Դավթի մասին շատ բան պատահական անցնող-դարձողներից ու գուսաններից ենք լսել, բայց ոչ մեկի կողմից վատ արարքով չի հիշատակվել: Չմշկիկը թող Մհերի որդու համար կին լինի: Հարցրել էր. «Ձենով Հովանի եղբորորդուն կուզե՞ս, լսել ենք` արժանավոր է իր զարմին, բնավորության մեջ էլ խավար գիծ չկա»: Ասել է` կուզեմ:

Գիշերվա խնջույքից հետո, առավոտյան Հովանը տունդարձի ճանապարհն էր բռնել, խոստացել է տասնհինգ-քսան օրից Դավիթը կգա` հարսին տանելու: Սակայն խնամախոսները վերադարձի դեռ կես ճանապարհին էին` Դավիթն արդեն պատրաստվում էր մեկ ուրիշ ուղղությամբ գնալու:

Այդ նույն օրերին Մըսրա Մելիքին հաղթելու, նրա բանակը փախստական դարձնելու աննախադեպ լուրը Վանի Արծրունյաց արքունիքում բերնեբերան էր անցել, նորից ու նորից էր պատմվել:

Արքայադուստր Խանդութն էլ ուշադրության չէր արժանացրել տարբեր երկրներից իրեն ուզելու եկած,  սխրանքներով ճանաչված և խոշոր ռազմական նվաճումներ գլուխ բերած զորավարներին ու մեծահարուստ ազնվականներին: Գողթան գավառի չորս համբավավոր գուսաններին էր վարձել, Սասուն էր ուղարկել: Դավթի առաջ դյութող արտասովոր պատմություններ էին երգել Խանդութի մասին:

Կաղզվանից նոր վերադարձած Հովանը, քեռի Թորոսը հասկացել էին,  որ Դավիթը Վան է գնալու:

 

* * *

 

Սակայն, բարեկամներ, այդ ճանապարհորդության ընթացքում Դավիթը սկզբից Չմշկիկին, հետո էլ Խանդութին լքեց, նրա արարքի մասին պատմող  ազգային վեպի հարյուր հիսուն պատումներից մի քանիսը իրարից տարբեր, երբեմն նույնիսկ մեկը մյուսին հակասող բովանդակություն ունեն:

Նրանցից մեկում պատմվում է` Եփրատի հովտով անցնելիս` Խանդութի մոտ գնալու ժամանակ, Դավիթը ճանապարհը ծռել է, մեղք է գործել Կաղզվանի Պուզան իշխանի աղջկա հանդեպ: Իբրև թե բարձրացել է, որ գնա Չմշկիկի մոտից, մնացել է, նորից ու նորից գինի է խմել: Նկատել է ժամանակի անցնելը, գնալով` գիշերվա խորանալը, առավոտվա բացվելը: Ուշ է սթափվել, միանգամից ձին է քաշել ախոռից, Չմշկիկը ձիու սանձն է բռնել, լացել է: Դավիթը գիշերվա մեջ մոլորվել, կատարվածի համար զղջացել է: Չմշկիկն էլ ասպանդակից կախված, ձիու կողքով հևասպառ վազելով` խնդրել է` իրեն խղճա: Դավիթը ձին քշել, թիկունքից դարձյալ  նրա ձայնն է լսել` իրեն խղճա…

Սակայն դեռ չէր հասցրել հեռանալ, երբ Պուզան իշխանի արքունի դարպասների առաջ  բանակը միանգամից շրջափակել է նրան: Ողջ թողնելու համար յոթ օր հետո վերադարձի` Չմշկիկի հետ ամուսնանալու երդում էին պահանջել:

Իսկ մեկ ուրիշ պատումի մեջ էլ նկարագրված է`  ինչպես է Խանդութը մի կողով ընկույզով նրան փրկել աշխարհի չորս ծագերից իրեն ուզելու եկած մեծահարուստների և երևելի զորավարների ձեռքից:

Նրանք քամահրանքով էին վերաբերվել Դավթի զորությանը`  Մելիքին ազնիվ մենամարտում հաղթելու քաջությանը: Գաղտնի համաձայնության գալով` որոշել էին արբեցնել, լուսադեմին սպանել:

«…Այդ գիշեր էլ,- նկարագրվում է պատումում,- Խանդութը մի քանի կողով ընկույզով տանիք է բարձրացել: Լուսադեմին, երբ Դավիթը արբած` գլուխն արդեն պորտին է գցել, Խանդութը ընկույզ է նետել պղնձե արձաններին, արծաթե սպասքին, այն ամենին, ինչը զնգացել, զրնգացել, մի ակնթարթով արթնացրել էր Դավթին, փրկել էր վերահաս մահից:  Երեք-չորս կողով ընկույզով լուսացրել, նրան արևածագ էր հասցրել…»: Շարունակությունը պատմում է` գիշերային այդ դեպքից հետո, երբ սեղանատանը հանդիպել էր Խանդութին, Դավիթը, ուշադրություն չդարձնելով նրա հարվածներին, քիթբերանից թափվող արյանը,  երևելի զորավարների աչքի առաջ շուրթերն էր համբուրել: Հետո արյունը թևքի վրա սրբելով` Խանդութից նեղացած ձին է հեծել, նա էլ ծնկներից է կախվել, խնդրել է` մնա, չի համաձայնել: Խանդութը ինչ հագուստով եղել է, այդպես էլ գնացել է հետևից. սկզբից մույկերի կարերն են քանդվել, հետո ներբաններն են թափվել, ոտաբոբիկ է մնացել, հետ չի դարձել: Դավիթը կեսօրին, հետո էլ  մայրամուտին է շրջվել, տեսել է անդադար գալիս է:  Սպասել է, Խանդութը թե` ուր էլ գնա` հետևելու է,  ուզում է` աշխարհի վերջը գնա, միևնույն է, ձիու հետքը ու նրա հոտը բռնած, հետևելու է: Դավիթը չի դիմադրել, ձին շրջել,  Վան են վերադարձել, արքունիքում հարսանիք են կատարել, ինն ամիս անց Մհերն է ծնվել:

 

Գիտեք, ինչպես որ Չմշկիկին վերաբերող առաջին պատումում էր, Խանդութին վերաբերող այս դրվագում էլ շատ բան անորոշ է: Երկու պատումներում էլ հստակ չէ` ինչն էր Դավթի` երկու կանանց էլ այդքան հապշտապ լքելու պատճառը:  Ամենավաղ գրի առնված տարբերակներից մեկում Չմշկիկի մոտից հեռանալու զանազան պատճառներ են նշվում. 1) Անկողնում մի բան էր պատահել, որ այլևս չէր ցանկանա նույն անկողինը վերադառնալ: 2) Լուսաբացին` գինովությունը թողնելուց հետո, Դավիթը խայտառակվելու փաստի առաջ էր կանգնել: Իրեն թույլատրված էր կնության վերցնել լուսապաշտների տոհմի առաջնորդի աղջկան, բայց ոչ երբեք նրա հետ արտաամուսնական կապի մեջ մտնել: Նրա արարքն ավելի շատ գլխապատառ փախուստի էր նման:

Երբ Պուզան իշխանի արքունիքի առաջ բանակը եկել, շրջապատել էր նրան, վիճակից պրծնելու այլ ելք չունենալով` յոթ օր անց վերադառնալու պայմանով երդում  տալուց հետո էր միայն Չմշկիկը թույլ տվել, որ դուրս գա Կաղզվանից: Այդ ժամանակ Դավիթը կարծում էր` հեռանալով Չմշկիկից  կարող էր և իր որովայնի սերմից էլ փախչել.  դրա անհնարինությունը նրա մահով ապացուցվեց:

Իսկ երրորդ պատումում Խանդութի մոտից այդքան անսպասելի հեռանալու պատճառ է նշվում Կաղզվանում Չմշկիկի հետ անցկացրած գիշերվա բացահայտվելը, այլ ոչ թե հրապարակավ` պալատականների և փեսացու զորավարների ներկայությամբ քիթ-բերանին ստացած ապտակը, ինչն  իբրև թե նրան վիրավորել էր մինչև հոգու խորքը:

Մեկ ուրիշ տարբերակում էլ Դավթի հորեղբոր` Վերգոյի որդուն` Աստղիկ Պարոնին Խանդութի պատճառով սպանելու մասին է խոսվում, իբր թե այդ մեծ մեղքը հետագայում  նրա մեջ աճել, Խանդութից հեռանալու պատրվակ էր դարձել:

Իսկ համահավաք գրքում էլ նկարագրվում է Խանդութին ուզելու համար Սասունից Վան հասնելու դեպքերը, իբրև թե տեղ հասնելուն պես, գնացել, արքունի պարտեզի ծաղկանոցների մեջ էր քնել, ձին էլ աջ ու ձախից արածելով` շատրվանները, ջրավազաններն էր ոտատակ տվել:

Խանդութին զայրացրել է նրա ռամկական վերաբերմունքն իր նկատմամբ, հրամայել է,  վռնդել են քաղաքից:

Բայց կարծում եմ` դա դուք էլ նկատեցիք` բոլոր տարբերակներում էլ անորոշություն կա:

Լավ, ենթադրենք, թե այդպես էր, Դավթի` Կաղզվանում անցկացրած գիշերը բացահայտելու պատճառով էր Խանդութը հասարակության աչքի առաջ, խանդից ապտակելով, ծաղրուծանակի ենթարկել նրան  կամ արքունի տան պարտեզների նկատմամբ արհամարհական վերաբերմունք դրսևորելու պատճառով էր վռնդել Վանից, այդ դեպքում ինչո՞ւ էր  մինչև  մայրամուտ  նրա   hետևից  ոտաբոբիկ գնացել:

Կամ, եթե Կաղզվանում էլ արտաամուսնական կապի մեջ մտնելով Չմշկիկի հետ` պախարակել էր նրան ու հազիվ էր մազապուրծ փախել, կամ եթե, իրոք, անկողնում նրանց միջև այնպիսի մի բան էր պատահել, որ անտանելի, անհամատեղելի էր լինելու նրանց ապագա կյանքի հետ, և այդ անկողինն այլևս չէր վերադառնալու, եթե, իրոք, այդպես էր, այդ դեպքում ինչու՞ էր Չմշկիկը համառում, երբ հեքիմները բոլորի համար անցանկալի հղիությունից ազատվելու մի քանի անվնաս տարբերակներ էին առաջարկում, որով ընդմիշտ կազատվեր ամոթալի վիճակից, այլ, ի հեճուկս մերձավորների հրաժարումների, մեծից փոքրի արհամարհանքների, հասարակությունից հեռացված, հեռավոր սահմանամերձ գյուղերից մեկում, ենթարկվելով զրկանքների, մենության մեջ ծննդաբերեց` տասնվեց տարի լուռ ու մունջ ապօրինածին աղջկա հետ Դավթի վերադարձին  սպասելով:

 

* * *

 

Տասնհինգ-տասնվեց տարի բացակայելուց հետո, հյուսիսի կողմերից Դավիթն էր վերադարձել: Հենց շաբաթվա սկզբից նրա գալուն առնչվող մի քանի դեպքեր էին կատարվել:

Երեկոյան իշխանական Մեծ տան խոհանոցում ծառաներն ալյուրի պարկ էին հայտնաբերել: Առաջինը թխած գաթայից մի կտոր խոզին էին տվել. միանգամից սատկել էր: Հարցմունքով պարզվել էր` Դավթի վերադարձի առթիվ տոնական սեղանի համար ալյուրը, գինին, չամիչը քաղաքապետարանի պահեստներից  Վերգոյի կարգադրությամբ էին ուղարկել:

Ձենով Հովանն ու Թորոսը վախենալով, որ իշխանական Մեծ տան պառակտման մասին բամբասանքներ կտարածվեն, մեղքը ցորեն կալսողների, ջրաղացպանի վրա էին գցել թե` չէին կարողացել թունավոր կոդինտի հատիկները աղունից զատել, բոլորին էլ հրապարակավ մտրակով պատիժ էին նշանակել:

Բայց հասարակության վրա ավելի մեծ ազդեցություն էր թողել Դավթի վերադարձի օրը պատահած միջադեպը. իբրև թե Վասպուրական աշխարհի սահմանի վրա միմյանց չճանաչելով` Դավիթն ու Մհերը աղջկա պատճառով իրար էին զարկել:

Լուրն առած` Խանդութն էլ գնացել, տեսել է երկուսն էլ արյունոտ, երկուսն էլ կտրտված: Անունները գոռալով` վախեցած մեկից մյուսն է վազել: Մհերին քաշել, հոր դեմ է կանգնեցրել թե` ներում խնդրիր: Նա ինչքան էլ մեղա էր ասել, Դավիթը ծեծկռտուքից ընկճված, ամոթահար ասել է, որ Մհերի ամեն զարկի հետ նրան անիծելով` Աստված է կանչել:

Շուրջը գետնին թափթփված զենք ու զրահի մեջ կանգնած Մհերը զարմացել, նրա արնոտ, տխուր դեմքին է նայել, ցանկացել էր հասկանալ` ինչ է նրա ասածի իմաստը,  չի կարողացել: Խանդութն էլ է սարսափած եղել, նրա վախեցած աչքերից էլ բան չի գուշակել:

Տարակուսանքի, անորոշության կիսատն էլ փրփրակալած, քիտինք կաթկթացող ձիով եկել, Հովանն էր լրացրել, մի հատ, երկու հատ խփել էր  թե`«Դու հո՞ կոնդ չես, ինչո՞ւ ես հորդ հետ կռիվ մտել, էլ չմնաս իշխանական տանը, ել, գնա քաղաքից»:

Լուրերն ավելի ուշ, հետո էին հասել Սասուն թե` Մհերը` Վան, Վաչագան պապի արքունիք էր գնացել: Հոր հասցրած նզովքից այնքան էր վիրավորվել` օրն ի բուն արբեցողության մեջ էր, այն վիճակին էր հասել, անգամ  էշը ձիուց  չէր տարբերում:

Իսկ ովքեր Դավթի վերադարձի օրը նրա քարավանի հետ տեսել էին Երմոնեին, նրա գեղեցկության, սապատավոր ուղտի թամքին նստած լինելու,  հրաշքների մասին էին պատմում. «Ամեն բանի նկատմամբ անտարբեր, աշխարհից հեռու, քնածի պես, ինքը սպիտակ բուրդ էր մանում,- ասում էին,- բայց իլիկի մյուս ծայրից  կարմիր, սպիտակ, կապույտ թելեր  էին  դուրս գալիս,- ասում էին,- երկրորդ գալստյան օրերին ելնելու է  իր գործած երեք գույն պատմուճաններով Հորը, Որդուն և Սուրբ հոգուն դիմավորելու»:

Ոմանք վստահեցրել էին` Դավթի ու Մհերի կռվի ու դեպքերի հետագա զարգացումների վրա Երմոնեն էր կարևոր ազդեցություն ունեցել: Թե` Մհերը միանգամից էր նրան տեսել ու սիրահարվել: Այդ պատճառով էր խփել, հա խփել վահանի տակ մտած հորը, անգամ Խանդութ տիկնոջ թախանձանքը հետ չէր պահել:

Նրա հափշտակված ինքնամոռաց կռվից, ոչնչացնելու տենդից, այրվող աչքերից Դավիթը սարսափել էր, գլխի էր ընկել` այդ ինչ խոշոր, անկասելի ուժի հետ էր զարկվել: Եթե Մհերն այդքան զորեղ էր, ապա ինչ էր լինելու նրա որդին, երկուսով գուցե և աշխարհը կործանեին:

Այս տարբերակի կողմնակիցները դարձյալ ասում էին. «Ահա թե որտեղից էր գալիս  Դավթի` անմահ, անժառանգ մնալու այդչափ ծանր անեծք հասցնելը: Երմոնեն այդ ամենի հետ կապ  չուներ, նրան կռվի պատճառ բռնելը հիմարություն է: Մի՞թե ամեն բանից պարզ չէր, որ Դավիթն ինքն  էլ էր մղկտացել  իր հասցրած նզովքի համար»:

Թերահավատները հակադարձած էին եղել թե` որ բարի հայրը աշխարհի լինել- չլինելու համար որդուն նզովելով` հավերժական տառապանքների կմատներ, ինչքան էլ նա զորեղ, չար ու անհնազանդ լիներ: Ասում էին. «Լավ, մյուս կողմից էլ, եթե Մհերն այդքան հակասական, անհնազանդ էր, այդքան սարսափեցրել էր Դավթին, բա  Ձենով Հովանի` նրան լավ ծեծել, քիթ ու բերանից արյուն թափելն այդ ինչպե՞ս եղավ. որ մի ծեր Հովան եկավ ու կարողացավ ահռելի ուժի տեր  մարդուն այդպես դնգստել»:

Մյուսները դարձյալ իրենցն էին պնդել, թե իրավիճակը միայն ու միայն Հովանի խորաթափանցության շնորհիվ էր փրկվել: Նա էր, որ գլխի էր ընկել, եթե Դավիթը, Մհերն ու Երմոնեն մի հարկի տակ ապրեին, կործանարար կլիներ իշխանական Մեծ տան համար: Այդտեղից  էր գալիս իրականությունը կոծկելու, հենց իրենց կողմից էլ հորինված` իրար զարկելու ամոթալի միջադեպը և անեծքի պատմությունը մեջտեղ բերելը:

Երրորդ դիպվածը, որ իշխանական Մեծ տան տարակուսանքն էր առաջացրել, դարձյալ նույն շաբաթ էր կատարվել: Ուրբաթ օրն առավոտյան առաջինը Խանդութն էր նկատել` նրա բազկի Խաչ Պատարազին, կուտ գնացած հացի պես, սևացած էր եղել: Դավիթը միանգամից էր հասկացել Պատարազիի` իրեն լքելու և Մհերի զարկերի անարգել գլխին թափվելու պատճառը: Էլ ոչ մեկի խնդրանքը չէր  լսել, ձի հեծել, Կաղզվան էր ճանապարհվել:

Ժամանելու լուրը Չմշկիկին սուրհանդակն էր տարել: Երկու օր  Դավիթը  գետափին զարկած վրանում նրան էր սպասել: Կեսօրվա շոգին մտել էր լողանալու: Մերկ, ոտքի թաթով ջրի տաք ու սառն էր փորձել, ուսի վրայով հետ էր նայել, քիչ հեռու մոխրագույն ավանակի վրա հրագույն հագուստով պատանուն էր տեսել: Դեմքն  արծիվի, խաչաթև թռչնի է նման եղել: Մերկությունից ամաչելով` քանի գնացել, հեռացել է ջրերի մեջ: Միտքը  դեռ չէր ավարտել,  փորձում էր պատանու աչքերից հասկանալ` այդքան տարիներ իրեն ուղեկցած Պատարազին իրո՞ք նա էր եղել, միտքը որոնում էր, միաժամանակ եղեգների հետ գնալը, դարանած մեկի` աղեղը ձեռքին դուրս գալն էր տեսնում, նետը ուղղելը, իր ոչ մի բան չձեռնարկելը, միայն քամուց ծածանվող նրա վարսերին նայելը: Գիտակցում էր  ցերեկ լինելը, բայց ջրերի մեջ  և արևի, և լուսնի երևալը,  միաժամանակ ջրերի վրա երկթև բզեզների սահելն էր տեսնում: Միանգամից էր տխրել, երբ թվացել էր` ձին, քարերը, ծառերը լողալով հեռանում են իրենից: Միտքն անդադար շարունակվել էր սրընթաց նետի  զարկելու հետ, գետի հոսքի կանգնելն էր տեսել: Ջրերի, քամու, գորտերի լռելն էր լսել, թե նրանց մեջ ինքը ինչպես էր բոռում: Գոմեշների նախիրի բառաչի պես թնդացրել, կարկտի նման չորս կողմը ծեծելով էր ձայնը Սասուն հասել:

Քեռի Թորոսը թռել էր տեղից, հասկացել էր` Դավթին էին զարկել: Ազատանին ախոռներից ձիերն էր դուրս քաշել: Անսպասելի դեպքերի համար միշտ էլ նկուղներում եզան դաբաղած կաշի էին պահած ունենում, միանգամից բերել, Ձենով Հովանին էին փաթաթել: Սասունից Կաղզվան էր բոռացել,  մինչև իրենց հասնելը Դավթին դիմանալ էր հորդորել: Քրտնքակաթ ձիերով կանգնել էին գետափին: Թորոսը նրա գլուխը ծնկներին էր առել, բժիշկը նետը հանել էր, տեսել էին` սայրը մահացու թույնով էր լցված եղել: Հովանը հարցրել էր. «Տղա, քեզ ո՞վ է զարկել»: Ումի՞ց են իրենք վրեժ լուծելու: Եղեգների մեջ որոնել, ջրագուղձերի վրա աչքերը բաց աղջիկ էին գտել: Դավթի բոռալուց վախեցած` սպանված էր եղել:

Նույն այդ ժամանակ Կաղզվանի ամիրա Պուզանի դաստակերտից էլ դիասայլերով ցեղապետեր, զինվորականներ էին սգալով եկել աղջկա մարմինը տանելու: Թորոսը Դավթին ասել էր. «Քո կորուստը քեզանից է,- ասել էր,- թիկունքից քեզ զարկողը Չմշկիկի դուստր Հրանույշն է եղել»:

Դեռ լեզուն չէր կորցրել, բայց շնչահեղձ հազից հասկացել էին` թույնը սկսել էր արդեն գլուխը բարձրանալ: Վրահաս հեքիմն էլ մինչև մայրամուտ դարձյալ դեղաթափության իր իմացած միջոցներն էր փորձել: Միանգամից էր մահացել: Բոլորը քարացել էին: Ձիու ներսն էլ աներևույթ մի բանից հանկարծ դող էր ընկել, ծառս էր տվել, թռել մինչև Սասուն, ճանապարհին ինչ արարածների, ինչ շարժվող բանի էր հանդիպել, խորտակել, թափել էր: Խանդութ տիկինը քրտնաթոր, ջարդուփշուր սմբակներից արյուն կաթացող ձիուն էր տեսել, նրա դողը միանգամից իրեն էլ էր փոխանցվել: Երմոնեի հետ ոտքի էին հանել դրանիկ ծառաներին, վառվող ջահերով ընկել դաշտերը, Դավթին էին որոնել:

Նույն այդ օրն էլ Սասնո ազնվականները, ագարակատերերը, վաճառականներն ականջներից կախած գինդերը, պարանոցի մանյակները, սամույրե թիկնոցները, ոսկյա ճարմանդները, արծաթե գոտիները, իշխանական պատիվ վարսակալները հանած` սգո արարողակարգ էին կատարել: Բոլորով մինչև Տնտեսի կիրակի օրվա վեցերորդ ժամը գնացել` Դերենիկ Քարնեղենցի կաթողիկոսի կողքին են նստել, առանց լվացվելու, հացի, առանց բառ փոխանակելու, երեք օր ամբողջական լռություն էին պահպանել:

Դավթի սպանության մանրամասներին ժողովուրդն էլ Կաղզվանից ժամանող վաճառականներից էր տեղեկացել: Ասել էին. «Մոր տառապանքի պատճառով էր, որ աղջիկը նետ էր արձակել: Շատ անգամ էր տեսել ապօրինածնության համար Չմշկիկի տարած նվաստացումները, անգամ ինքն իր վրա ձեռք բարձրացնելու փորձեր էին եղել,- ասել էին,- Չմշկիկը պատվախնդիր չլիներ, հարյուրավոր ուզողներ էին գալիս, կամուսնանար, բայց ինքը համառել, Դավթի վերադարձին էր սպասել,- ասել էին,-որպես ընդոծինի` Հրանույշին Խլիճ իշխանի պահանջով նույնիսկ արգելված է եղել  բարձրաստիճան հասարակության հետ շփվելը»:

Դավթի մահվան գոյություն ունեցող մեկ ուրիշ պատճառի մասին էլ էին խոսել` իբրև թե Չմշկիկի առաջ երդմնազանց լինելու համար չէր, որ Դավիթը կյանքից զրկվել էր, այլ` լուսնապաշտների պատվիրանները հաշվի չառնելու: Արտաամուսնական կապով դուստր ծնելը խախտել էր հավատամքային կարգ ու կանոնով սահմանված տիեզերական գերագույն օրենքները:

 

Խանդութը Դավթին բերող սգո թափորը ավելի ուշ  աշտարակից էր տեսել:

Քանի որ տարիներ առաջ Դավիթը մարտի դաշտում առանց ճանաչելու Աստղիկ Պարոնին էր սպանել, Վերգոն  ոչ Կաղզվան` Դավթի դին բերողների, ոչ էլ  Դերենիկ Քարնեղենցի կաթողիկոսի մոտ երեք օրով լռությամբ սգո արարողություն կատարողների մեջ էր եղել: Քաղաքապետարանից եկել, բարձրացել էր աշտարակ, Խանդութի կողքին կանգնած դիտել էր դռնամուտ դարպասներով եկեղ թափորը: Հեռվում խմբված ծառաներից ոչ ոք չէր հասցրել Խանդութին բռնել, ամենամոտը Վերգոն էր եղել, ոչ էլ նա էր փորձել արգելել, թողել էր` աշտարակից նետվեր: Բայց ծառաները լսել էին նրանց խոսակցությունը,  թե ինչպես էր Վերգոն ստիպել Խանդութին  իր կինը դառնալ: Ասել էր. «Ոչ թե Դավթից որդու վրեժը լուծելու համար, այլ` սիրուց»: Ասում էին. «Եթե սպառնալով այդպես չստիպեր` Խանդութ տիկինը երբեք ինքնասպան չէր լինի»:

Վերգոյի հեղինակությունն ուրիշ էր: Ուզածին հասնելու համար հրամանները կատարողների հանդեպ անասելի խստապահանջ էր: Ազնվականների, ագարակատերերի, հոգևորականների, զինվորականների մեծ մասը քծնում էին նրան: Անասելի ինքնավստահ էր դարձել, հատկապես, երբ Սասնո քարքարոտ հյուսիսում կարողացել էր լեռներից իջնող գետերը կուտակել ձորում, ոռոգման ջրերը կավե խողովակներով այգիներին ու դաշտերին էր հասցրել: Բանիմաց տնտեսի հաշվարկներով Ճապաղ սարի տասնհինգ հովիտները  չնչին հարկերով տասնհինգ ագարակատերերի էր բաժանել, ինչքան էլ առաջին տարվա չտեսնված բերքի վրա հարավից եկած սև մորեխն էր հարձակվել, այնուամենայնիվ, հողատերերը դարձյալ կարողացել էին հացահատիկի խոշոր տուրքեր տալ պետությանը: Վերգոյի գլուխ բերած ոռոգման ցանցը մեկընդմիշտ լուծել էր Սասնո բնակչությանը և բանակին մշտապես չբավարարող հացի պահանջները:

 

Վանի թագավորության զանգերն էին քաշել, գյուղերից, ավաններից ժողովուրդ էր եկել: Միայն հարյուրից հարյուր հիսուն հազար դահեկան պատարագին էին տվել, գոդենոցներին, անկյալանոցներին, բորոտանոցներին վեց սայլ խաշած միս էին բաժանել: Քաղաքապետ Վերգոյի որոշումով Դավթի և Խանդութի թաղման արարողության ժամանակ երկու հազար դահեկանից ավելի  հողադրամ էին ծախսել:

Իսկ Դերենիկ Քարնեղենցի կաթողիկոսը մահախոսականը դեռ չէր ավարտել,  Երմոնեն տուն էր վերադարձել գերեզմանոցից, ընդմիշտ հեռացողի նման հրաժեշտ էր տվել դրանիկներին: Աղախինը, որ օգնել էր մաքուր սպիտակեղեն հագներ, նրա պահանջով պահարանի գաղտնարանից մի սրվակ վայրկենական ներազդող, զտված, մաքուր թույն էր տվել: Երմոնեն բոլորի ներկայությամբ ջարդել էր  իլիկը, դադարեցրել էր կարմիր, սպիտակ, կապույտ թելերի մանվածքը, որ Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն պատմուճաններ գործելու համար էր մանում: Քանի որ Դավթի հուղարկավորությունը դեռ չէր ավարտվել, առանց հրաժեշտ տալու Թորոսին ու Հովանին, դեպի լեռներն էր հեռացել, միանգամից անհետացել էր քարերից բարձրացող մշուշի մեջ:

Թաղման արարողությունից երկու շաբաթ անց շուկայում աղանդավորներից մեկին էին սպանել: Քաղաքում պարանոցներից հաստ շղթաներով արեգակի` պղնձե թևավոր կեռ խաչեր կախած` չորս պավլիկյաններ էին շրջել: Աննահանջ խոսել էին, որ ժողովուրդը երկնային հորն արժանանալու և փրկություն գտնելու մի ճանապարհ ունի` պիտի գահընկեց անի Վասպուրականի լուսավորչական կաթողիկոսին, պիտի դադարի նրան սրբացնել, երկրից դուրս պիտի քշի բյուզանդացված եկվոր  հավատքը: Հետո խոսքը նրանցից նիհար, բարձրահասակ ծերունին է վերցրել թե` Գրիգորի հայր Անակը Պարսից աշխարհից եկել, սպանել է մեր բնիկ թագավորին, իսկ նրանք տիրասպանի  որդի Գրիգորին հայոց աշխարհի լուսավորիչ են հռչակել, լինելո՞ւ բան է:  Լուսավորիչը միայն Արևն է, նրանից բացի չկա ուրիշ գերագույն: Կփրկվեն, եթե վերադառնան նախնյաց, բնիկ տերերի աստվածավախ վարք ու բարքին: Մեղք են գործում, երբ Սասնա Մեծ տան իշխաններին աստվածներին հավասար են պաշտում կամ կիսաստվածներին վայել մեծարանքներով են թաղում` ինչպես Դավթին: Իրենք կասկած չունեն` թագավորները, ազնվականները Նեռի ուղեկիցներն են , ժողովրդին էլ իրենց հետևից պիղծ ճամփեքով են տանում:

Առաջին շարքում կանգնածները գոռացել են. «Քարոզիչները ճիշտ են, իրենց բնիկ թագավորների հին հավատքն են ուզում»: Իշխանական Մեծ տան դեմ անհանդուրժողական խոսքեր են աղաղակել, նրանց կարգը տապալելու կոչեր էին արել: Հավաքվածների խորքից մեկը միանգամից առաջ էր եկել թե` իրենց ինչին է պետք հին հավատքը, քարոզիչներն էլ հերձվածողներ են, Կաղզվանի վարձկան լրտեսները Դավթի հիշատակը պղծելու համար են ուղարկվել, նրանց զարկելու կոչ էր արել: Քանի որ ինքն էլ իշխանական Մեծ տան տոհմից էր եղել, առանց սպասելու ձիով մոտեցել, հենց սայլի վրա թռցրել էր ծերունի քարոզչի գլուխը: Մնացած երեքը փախել, թե ժողովուրդն էր թաքցրել, Վերգոյի կարգապահ տեսուչները որոնել, չէին գտել:

Դավթի թաղումից հետո, հայոց Հրոտից ամսին` շոգերը սկսվելուն պես, Աստծու հավատացյալ Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամը վախճանվեց:

 

* * *

 

Սիրելի բարեկամներ, նոր սերունդներ էին աշխարհ գալիս, հները անցնում, Մհերը դեռ թափառում էր: Երբ որևէ տեղ էր հասնում, մեկ էլ սարսափով նկատում էր` այդ քաղաքում, ավանում, փողոցներում, իջևանատանն արդեն եղել էր, հետո նորից մեկ ուրիշ ճանապարհի սկիզբ էր դուրս գալիս:

Բայց գիտե՞ք, դեռ Սասուն վերադառնալ, Ագռավաքարում փակվելուց առաջ նրա հետ նկատելի փոփոխություններ էին կատարվել: Անապատում անցկացրած տարիները շրջապատի նկատմամբ բոլորովին այլ էին դարձրել, կարծես զրուցակցին  ոչ լսում, ոչ էլ ասածի իմաստն էր հասկանում: Անընդհատ լռում էր, ժողովուրդն էլ ենթադրում էր` լալկվել է: Բայց ավելի հավանական է` ճանապարհներին միայնակ լինելը լեռների, ջրերի, ավազների, անտառների լռության լեզուն էր սովորեցրել, նրանց էր լսում:

Քանի որ ճանապարհներն ի վերջո Մհերին ոչ մի տեղ չէին հասցրել, վերադառնալ, քարայրում փակվելուց հետո Սասունում գտնվել էին մարդիկ, որ նրա թափառումներին քամահրանքով և անարգանքով էին վերաբերվում, այդ ամենի անիմաստությունն իրենց կարճատև կյանքի հետ համեմատելով էին  դիտարկում: Չէին կարողանում ընկալել  Մհերի` նորից ու նորից միևնույն վայրերում հայտնվելու պատճառը կամ ավելի մենավոր ճանապարհներ որոնելու ձգտումը: Չէին հասկանում` ինչո՞ւ էր կյանքը մեկ այս, մեկ այն երկրում  կամ որևէ աշխարհագրական խուլ տարածքներում մսխում: Ինչո՞ւ էր երթը մի տեղ կիսատ թողել և այնտեղից չէր սկսել, որտեղ ավարտել էր նախորդ օրը, խճճվել էր պարուրաձև պտույտների մեջ, ինչու՞մն էր նրա հեռավոր փակուղիներում  մենության մեջ հայտնվելու իմաստը:

Հենց այդ անհասկանալիից էր առաջանում  նրա և հասարակության մի հատվածի միջև հակասությունը:

Չնայած առկա հակադրությանը` երբեմն իմ մեջ էլ հարց էր առաջանում. գուցե նրանց միջև իրականում որևէ սկզբունքային կամ գաղափարական տարաձայնություն էլ չկար: Պարզապես ժողովուրդը բնազդով ընկալում էր Մհերի անմահության առեղծվածը, որից միաժամանակ պաշտամունքի և վախի զգացողություն էր ունենում, ինչպես հաճախ է պատահում վերև-ներքևներում գտնվողների միջև . հակադիր բևեռներն իրար ոչնչացնելու թշնամանքով են լցված լինում:

Եթե փորձենք Մհերին առաջնորդող մղումներին հետևել, միանգամից կերևա` պարբերաբար միևնույն ճանապարհներին և միևնույն տեղանքում հայտնվելը ոչ թե շփոթմունքի, մոլորվելու, թուլամտության կամ նպատակ չունենալու հետևանք էր, ինչպես թերահավատներն ու քամահրողներն էին ասում, այլ համամարդկային խիզախումներով բացված` միլիոնավոր տարիների հին ճանապարհներին  ինչ-որ բանի թիզ առ թիզ մոտենալը զգալն ու անապատի անշարժության մեջ նրան կարողանալ սպասելն էր նպատակը: Փորձում էր տիեզերական շրջապտույտներում, մառախլածածկ անդունդներում հայտնված հուսալքված ազգային ոգին ամրապնդել, նեցուկ լինել, նրա համար ելքի դուռը որոնել:

Չգիտեմ, գուցե նման տեսակետները վիճելի են, բայց մինչև Մհերը, ոչ հայոց թագավորները, ոչ մեհենական քրմերը, ոչ քրիստոնյա վարդապետները, ոչ էլ հայեցող  ուսուցիչները, դեռևս ոչ ոք հուսահատ ժողովրդին այդպիսի գեղեցիկ, համարձակ ու քաջասիրտ թռիչքի դեռ չէր տարել:

Մեր երկրի միակ պատմությունն է, որ ազգի առաջն ընկած` գնալու է, ինքն ավելի երկար է ապրելու, քան` ժողովուրդը:

Կարծում եմ` տեղին կլիներ` հաջորդ դասախոսության ժամանակ Մհերի անցած ճանապարհների վերաբերյալ նաև Վրվեռ Հեսվանեցի ուսուցչապետի` գիտության գործի գլուխ կանգնած իմացաբան աշակերտների մանրամասնորեն գծագրած քարտեզներն ուսումնասիրել: Անգամ լուսանցքներում տեղանուններն են նշված, որտեղ գիշերել կամ մեկ-երկու օրով դադար էր առել: Կախաղանի օղակի նմանվող  Մհերի շրջապտույտներով դաջված ճանապարհների պատկերից այնպես էի տպավորվել, որ չէի կարողանում հասկանալ,  թե որ ժամանակներում եմ գտնվում: Առաջին անգամ, երբ տեսա, տասնվեց-տասնյոթ տարեկան էի, Նա` իմ մի ես-ը, այնտեղ էր, բայց այս ներկայում հո ես ես էի: Երկուսին էլ հավասարաչափ իրական էի ընկալում, միաժամանակ զգում էի իմ երկվությունը: Շատ պարզորոշ մի հսկայի էի տեսնում` ջրապտույտի մեջ ընկած, ծառի բնի պես անընդհատ իր առանցքի շուրջն էր պտտվում: Լուսնալույս է, ավազե բլուրների արանքով, զենք ու զրահը ձիու մեջքին է բարձած, մի քանի քայլ ձիուց առաջ  միայնակ գնում է Մհերը` մշտապես ծարավ, ճաքճքված շրթունքներով, խռիվ մազերով: Թվում էր` ներսից բացելու համար խարխափելով դուռն էր որոնում, կամ էլ չգիտեմ` ճիշտ կլինի՞ համեմատությունը` կանգառից շուտ էր ցանկանում իջնել ավտոբուսից: Գուցե նրա արածը մեկ ուրիշ արագությամբ շարժվող իրականության մեջ փոխանցվելու փորձ էր, չգիտեմ, չգիտեմ:

Նրա մենակությունն ինձ էլ էր անցնում, տխրության և ունայնության զգացողությունը սեղմում էր, թվում էր` օրերով ներսիս մեջ լացած լինեի: Ծնողներս, բարեկամները, հեծանիվս, առարկաները, որոնց հետ կապված էի, միանգամից անհարազատ էին դարձել, չէի ցանկանում նրանց հետ խոսել, աչքերին նայել կամ դիպչել,  ընդհանրապես միասնություն կամ տաքություն չէի զգում: Հեռվում` միայնակ ու վայրի:

 

Բայց շրջադարձը ավելի ուշ, տարիներ հետո Մհերի` թափառումներից ձեռնունայն վերադառնալ, Ագռավաքարում փակվելուց հետո էր կատարվել, երբ ձայնի ղողանջը երիտասարդներին նոր երկրի ու ապագայի երազանքներ տալով` զանգվածներով սկսել էր Սասուն ուղարկել: Նրանք էլ եկել, ամենուր հայտարարել էին, որ այլևս չէին ցանկանում որդոց որդի իշխանական Մեծ տան օրենքներով կառավարվել, մշտապես նրանց տոհմի ենթական լինել: Հենց այդ պահից էլ երկրում սկսվել էր խոշոր հուզումների խառնակիչ ժամանակների շրջանը:

Այն ամենը, ինչ հազարամյակներ շարունակ Սասնո աշխարհի գոյատևման հաջողակ խարիսխն էր եղել, պահպանվել էր իշխանական Մեծ տան ճկուն մտքի և քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ. մի ձեռքին զենքը, մյուսին` արծաթն ու ոսկին` մրցակցելով գերհզոր տերությունների հետ, զարկվելով և զարկելով ոխերիմ թշնամիների հետ, հյուսիսից հարավ և արևելքից արևմուտք` աշխարհի չորս ծագերին, նշանավոր և տարանցիկ ճանապարհների հանգույցներին, Սասունի իրավունքները հաստատող, մարտավարական կարևոր նշանակություն ունեցող  արծվի զինանշաններով  չորս իջևանատներ էին կառուցել:

Քարքարոտ երկրի նեղլիկ հովիտներում քսանյոթից ավելի արդեն հռչակավոր դարձած, բազմամարդ, ծաղկող քաղաքներ, տասնվեցից շատ ավաններ, բերդեր էին բարձրացրել, իշխանական Մեծ տունն իմաստուն քաղաքականության շնորհիվ դարերի ընթացքում կարողացել էր այդ ամենը տարբեր վարք ու բարքով` ժողովրդով, արվեստագետներով, առևտրականներով, դրամատեր վաշխառուներով, փախստական ճորտերով, վարձկան գյուղացիներով բնակեցնել, բոլորին խաղաղության մեջ պահելով` իշխել:

Վերգոյի` բնատուր տնտեսի հնարամիտ մտքի շնորհիվ հողահարթակներ հիմնելով` խոշորացրել էին աշխարհիկ և տաճարապատկան կալվածքները, հարկատվության դրամական ձևը հավասարաչափ, համընդհանուր էին դարձրել, զարգացրել էին արհեստագործությունն ու հանքարդյունաբերությունը, հարևան պետությունների հետ խոշոր շահավետ առևտուր էին ծավալել:

Այդքանից հետո ամենաթանկ գնով ձեռք բերվածի նկատմամբ երիտասարդների արհամարհանքն էր, որ զայրացնում էր Մեծ տան երիցավագներին` հակամիջոցների մեջ դարձնելով ավելի դաժան ու անխնա: Նրանց ցուցումով արտոնված իշխանական խնամակալ հոգևոր դատավորներն ու հավատաքննիչներն էլ ոչ մի բանի առաջ կանգ չառնելով` մհերյան գաղափարախոսությունը նսեմացնելու նպատակով վարձու բանասացների միջոցով մարդաշատ տեղերում թատերականացված` Մհերի` Ոստանակապանում գերության մեջ մեռնելու կամ հինգ գյուղերի գյուղացիների կողմից ձիու շատակերության պատճառով սպանվելու խաղն էին ցուցադրում:

Երիցավագների խորհուրդը հակադարձելով` երիտասարդներին ասում էր`ուրեմն ի՞նչ, սերնդեսերունդ իրենց բերած տնտեսական, մշակութային, սոցիալական ու բարոյական արժեքները չե՞ն հաստատում նոր արթնության, նոր կյանքի գալը, այլ Ագռավաքարի դատարկության վրա հիմնավորված նրանց պոռոտախոս հայտարարություններն են ճշմարիտ ճանապարհ ցույց տվողը:

Ընդամենը կույր պիտի լինել` չտեսնելու համար ծաղկող քաղաքների հոյակերտ շինությունները, քթների տակ փռված Սասնո բազմամարդ ու բազմազգ շուկաները, տաճարների առջև բացվող հրապարակները, սահմանաբերան մաքսատները, գետնահարկ պետական ամբարները, ջրատարներ ունեցող ապարանքներն ու բաղնիսները, քաղաքի հոյակերտ միջնաբերդը, պարիսպներից դուրս տարածվող արվարձանները, ընդարձակ, արձանակերտ գերեզմանատները, հացի փռերը, բացօթյա տարատեսակ գինու պանդոկները և հասարակաց տները: Իշխանական Մեծ տունն այդ ամենը հազարամյակներ շարունակ մի աչքը փակ, մյուսը` բաց, մշտարթուն զգոնությամբ է հսկել, պահպանել է լավագույն զավակների կենաց-մահու մաքառումների գնով, մեկ էլ հանկարծ, որտեղից որտեղ  մի նոր սերունդ է հայտնվել, պարզվում է` եղածը նրա համար որևէ արժեք չունի, ստեղծողներին քամահրանքով և արհամարհանքով է վերաբերվում:

Քաղաքային իշխանությունների խորհուրդը և  Սասնո տան ավագները միանգամից էին զգացել պետական համակարգին սպառնացող վտանգը: Սակայն աղետը ոչ միայն օր օրի քաղաքը լցվող, կյանքը քաոսի վերածող անհնազանդ երիտասարդներից էր գալիս, այլև հենց իշխանական Մեծ տան ամենակարևոր հենասյուներից մեկի` կալվածատերերի ոստաններից մասսայական փախչելուց: Երիտասարդների զանգվածային երթերը, հրկիզումները, դատաստանները, անտիրասեր ոտնձգություններն այնպես էին սարսափեցրել նրանց, որ կահ-կարասին սայլերը բարձած` նստակյաց տեղերից դեպի խոշոր քաղաքներն էին քոչում, անգամ Թրակիա էին հասնում:

Այնինչ Մեծ տունը հազարամյակներ շարունակ ռամիկներին զսպող առանձնահատուկ օրենքների և կալվածատերերի զորության վրա հենվելով, գավառների նկատմամբ իշխանություն էր ունեցել:

Միայն այդքանը չէր. նրա իշխանությունը խարխլող մեկ ուրիշ հակառակորդ էլ կար: Մահացու թշնամին ոչ ազնվական առևտրականներից, դրամատեր վաշխառուներից, մանր ագարակատերերից, վարձկան գյուղացիներից կազմված հետադիմական ուժ էր:

Հին ժամանակներում ավագանու խորհուրդը նրանց նախնիներից, որպես պետական գերակա շահ ունեցող հողեր, սեփականություն հանդիսացող արծաթի, զարեկի, պղնձի, աղի հանքերն էր բռնագրավել: Համարյա մի դար, դար ու կես էր անցել, բայց նրանց սերունդները ժառանգական իրավունքները վերականգնելու համար երկրի խառնակ ժամանակներում պարբերաբար զենքը ձեռքներին խռովություն էին բարձրացրել Մեծ տան դեմ:

Նրանց ըմբոստությունը կոտրելու համար երբեք չէր ուշացել պետական խարազանը: Սակայն տարիներ ու հիսնամյակներ անց նրանք վերադառնում էին աքսորներից, զնդաններից, քարհանքերից և նորից էին գնում տերերի դեմ:

Այն նույն օրերին, երբ ձայնի ցուցումով առաջնորդվող երիտասարդները լցվել էին քաղաքի փողոցները, հետադիմական ուժերի մեջ կրկին արթնացել էր մխացող, վաղեմի թշնամությունը:

Նրանց ավելի վճռական էր դարձրել Մհերի` Ագռավաքարում փակվելը: Գլխի էին ընկել, որ դրանով ավարտվել էր Մեծ տան իշխանությունը` հպատակներին զենքի գերբնական ուժով պահելու ժամանակաշրջանը:

Հետևելով ձայնի ցուցումով առաջնորդվող երիտասարդների անհնազանդությանը, ժամ առ ժամ արդեն երերացող Մեծ տան օրհասական վիճակին, հասկանում էին, որ եկել է իրենց բեկումնային թռիչքի պահը: Արդեն հստակ նշմարում էին հարվածի ենթակա գոտիները: Պատրաստվում էին ամենաչնչին ուժերով վաղեմի հակառակորդի հաշիվները միանգամից մաքրել:

Քար քարի հետևից  սկսել էին երկրի հնամենի պատերը պահող սոցիալական կառույցը քանդել: Ոչ միայն իրենց երբեմնի ժառանգությունն  էին հափշտակում, այլև իշխանական Մեծ տան հեղինակությունը թուլացնելու նպատակով դիտավորյալ հրապարակայնորեն ծաղրուծանակի էին ենթարկում ավագանու խորհրդի` պետական ունեցվածքը պաշտպանող որոշումները: Արհամարհելով իշխանական խնամակալ հոգևոր դատավորների և կարգապահ տեսուչների կանխարգելիչ բոլոր ձեռնարկումները` կենսական նշանակության տարածքների վրա խոշոր շինարարություններ էին ծավալում:

Տան ծառաներին ու վարձկաններին զինած` գիշերները տիրակալների ապարանք-նստոցների վրա էին գնում, հրկիզում էին գործատները, հասարակական շինությունները: Պետական` աղյուսի, պղնձի, կրի, աղի, ոսկու հանքերը, չորս-հինգ քարանոց ջրաղացները, անտառներն ու լճերը բռնագրավում, իրենց սեփականությունն էին հռչակում:

Երկուստեք բախումները հաճախ մասսայական մարդասպանություններով էին ավարտվում:

Իսկ իշխանական Մեծ տունը չորս կողմից գլխին թափվող արհավիրքների պատճառը միայն ու միայն Մհերի փախչելուն, թաքնվելուն, օտարվելուն և դավաճանությանն էր վերագրում:

Սիրելի բարեկամներ, ահա այդ պահից էլ հավատաքննիչների և իշխանական խնամակալ հոգևոր դատավորների միջոցով հասարակական վայրերում սկսվում է հակաքարոզչությունը Մհերի անմահության, Ագռավաքարից լսվող ձայնի գոյության և նրա երկրորդ գալստյան դեմ: Բոլոր հնարավոր միջոցներով փորձում էին ապացուցել, որ նրա կենդանության մասին խոսվող կեղծ լուրի հեղինակը մոխրագույն ավանակով անհայտ տեղից հայտնված պատանին էր: Թող ոչ ոք չխաբվի, նրա դեմքի անառողջությանը ուշադիր նայելու դեպքում տակից  միանգամից  ոմանք` արծիվ, ոմանք` անգղ, ոմանք էլ  խաչաթև թռչուն կտեսնեն: Կասկած չկա` հենց նա է հրապարակներն ու փողոցները լցվածներին ձայնի գոյության ստերով ուղղորդողը: Իրականում այդ թափթփուկների մեծ մասը մեր ժողովրդի` հարկերից խուսափող, զորակոչից փախած և վարձկան դարձած գյուղացիների վատագույն հատվածն է:

Բարեկամներ, գիտե՞ք և շատ դեպքերում նրանց հաջողվում էր վարկաբեկող օրինակներով նսեմացնելով մհերյան խորհուրդը` հետ պահել քաղաքային հասարակությանը երիտասարդներին միանալու մտադրությունից:

Միաժամանակ օր օրի մաքուր ոսկով ավելի էին մեծացնում մոխրագույն ավանակով շրջող պատանու գլխագինը:

Ինձ թվում է` Մեծ տան և նոր կյանքի երազներով քաղաք հասած երիտասարդների անհաշտ վեճին հասարակ ժողովուրդն էլ յուրովի էր մասնակցում: Իրականում այնպես չէր, թե բոլորովին անտարբեր հետ էր քաշվել կամ չէր գիտակցում` ինչու էր իր շուրջն իրարամերժ, անխնա վարկաբեկումներով իրադարձություններ ծավալվում:

Համբարձման օրերին  Ագռավաքարի չորս բոլորը հավաքված ժողովուրդը Մհերին նվիրված սրբազան քատակ պարեր էր պարում և մի քանի օր շարունակվող միստերիաներով ուղեկցվող արարողություններից, թեկուզ աղոտ, բայց գլխի էր ընկնում, որ հենց Ագռավաքարով անցնող միջօրեականն էր բաժանում տիեզերքը և քաոսը, անգամ կյանքն ու Մեծ խառնակչությունն էր իրարից զատում: Հավատացած էին` այնտեղ գտնվող Մհերը կարող էր երկու` անդրաշխարհի և արտաշխարհի միջով անցնել և նրանցում բնակվող ուժերի հետ շփվել:

Ժողովուրդն էլ հրապարակներն ու փողոցները լցված` երիտասարդների նման հավատում էր`  Մհերի` անգոյությունից դուրս գալով էր կործանվելու հին երկիրը և տիեզերքում վարդի պես բացվելու էր նոր դարաշրջանի սկիզբը հայտարարող, վերևից ներքև սոցիալական և հոգևոր կյանքի հիմքերը վերափոխող աշխարհը:

Բարեկամներ, ինձ թվում է` ժողովրդին ու լուսապայծառ ապագային հավատացող երիտասարդներին Մհերի երկրորդ գալստյանը սպասելու միևնույն իղձերն էին միավորել: Իսկ իշխանություններին էլ հենց այս միաբանությունն էր սարսափեցրել, կարծում էին` երիտասարդներն իրենց ճանապարհին հեղեղի նման սրբել-տանելու էին դարեր շարունակ վառվող երկրի ճրագը: Այդ պատճառով էր, որ ջանք չխնայելով` կեղծ մարգարեների, խնամակալ հոգևոր դատավորների և հավատաքննիչների միջոցով փորձում էին ապացուցել  Մհերի` Ոստանակապանի գերեվարությունը  կամ հինգ գյուղերի գյուղացիների կողմից սպանված լինելը: Անառարկելիորեն հերքում էին Ագռավաքարից հնչող խրխինջի գոյությունը: Պետական զինանշանով իրենց կառքի հետևից շղթայակապ տեղից տեղ տարվող հինգ գյուղացիները, մարդաշատ տեղերում երեսներին խաչ քաշելով,  հաստատում էին նրանց ասածները  թե` հենց իրենք էլ` այո, այն հինգ գյուղի ռամիկներն են, որ առանց խնայելու Մհերին քնած տեղը սպանել են ձիու հետ:

Նրանցից հետո անմիջապես խոսքը Վերգոն էր վերցնում, Աստղիկ Պարոնի սպանության համար Դավթից վրեժ լուծելու պատճառով ոչ մի միջոցի առաջ կանգ չէր առնում, ծաղրանքով ասում  էր, որ անգամ  հինգ գյուղերից մի մարդ չէր գտնվել, որ Մհերին սիրեր, գնար, նրան քնից արթնացներ կամ իշխանություններին զգուշացներ սպասվող սպանության մասին: Ասում էր. «Հենց սրանից էլ պարզ երևում է`  այնպես չէ` իբրև թե Մհերը  ժողովրդի սերն է վայելում, իրականում հասարակության համար միևնույն է` նրան կորեկի համար կսպանեի՞ն, թե Ոստանակապանում հավերժ գերության մեջ կմնար,- ասում էր.- սթափվեք վերջապես: Ոչ մեռած մարդը, ոչ էլ նրա սատկած ձին երբեք չէին կարող ուղղորդել կամ հրահանգավորել երիտասարդներին, այդ ամենը չգիտես որտեղից մոխրագույն ավանակով հայտնված թափառական պատանու հորինածն է»:

Ոխը Վերգոյին թույլ չէր տալիս գիտակցել`  ինչը կարող էր Մհերին ոչնչացնել, նրա հետ միասին նաև իրեն կկործաներ:

Բարեկամներ, այսօրվա դասախոսությունն ամբողջացնելու համար կարևոր է նաև Համբարձման այն գիշերվա մասին խոսել, երբ Մհերն անհետանալուց ուղիղ երկու տարի հետո առաջին անգամ նյութական անգոյությունից մեր աշխարհի մարդու` Կոգահովիտ գյուղի հովվի հետ խոսեց:

Նա էլ ցրտադիմացկուն հինգ խաղողի վազի և հորթը հետը ծնած կովի դիմաց սասունցի բանագնացներին, հետո էլ ժողովրդին և գիտության գործի գլուխ կանգնած  վանական իմացաբաններին պատմեց Մհերի հետ ունեցած խոսակցության բովանդակությունը, թե իրեն ասել է, երբ ինքն Ագռավաքարից ելնի, կկործանվի գոյաբանական անարդար աշխարհը: Նոր կյանքի, նոր սկզբի փուլեր կսկսվեն, Սասնո աշխարհը և ժամանակի շրջանը կնորոգվեն վերստին, վերից վար կփոխվեն  ժողովրդի ապրելակերպը և հոգևոր ուղիները: Ճիշտ է,  հողը հիմա չի դիմանում, ճզմվում է նրա ոտքերի տակ, բայց շուտով ցորենը` ալոճի, գարին էլ մասուրի չափ է դառնալու, հենց այդ օրն էլ աշխարհը նրանն է լինելու, դուրս գալու հրաման է ունենալու: Մհերը դարձյալ ասել էր. «Եթե մարդիկ հավատային հողին, երբեք պատերազմներ չէին բռնկվի, չէին ձգտի մեկմեկու գոյությանը վերջ տալուն, մարտակառքերի անիվներով, ռումբերի զարկերով նման դաժանությամբ չէին պատառոտի երկրագունդը»: Վերջում հովվին ասել էր. «Թող սպասեն տիեզերքում ցորենի նման նոր աշխարհի, նոր Հայաստանի աճելուն»: Ահա այս երկխոսության իսկությունն էր, որ կտրականապես ժխտում էին Մեծ տունը, քաղաքային իշխանությունները և Վերգոն: Ամեն կերպ հակառակն էին ապացուցում` պնդելով`  նման մտքերը ոչ թե վաղուց արդեն հող դարձած Մհերինն են, այլ Վասպուրական աշխարհում մեծ խառնակություն գցելու նպատակով անորոշ տեղից հայտնված մոխրագույն ավանակով պատանունը. նրա ցուցումով է կաշառված հովիվը եկել, շփոթմունք առաջացնող կեղծ վկայություններ է  տալիս:

Սակայն երիտասարդներն անտեսելով նրանց բոլոր հակաճառությունները` ձայնի ղողանջին ունկնդիր, գավառներից խմբերով անդադար Սասուն էին գալիս, հրապարակներում և մարդաշատ տեղերում վառվող ջահերը թափահարելով` աղաղակում էին. «Մենք Մհերի ճշմարտությունը մեր որդիներին ենք տալու, նրանք իրենց զավակներին են փոխանցելու,  և այն  երբեք չի կորչելու»:

 

* * *

 

Դեռ մարդիկ կային, որ արդեն զառամյալ  ծերունիներ էին, բայց հարյուր-հարյուր հիսուն տարի առաջ պատահած դեպքերը մանրամասնորեն էին հիշում, անգամ  Մեծ Մհերի` առյուծների դեմ կռվելը գիտեին`  երբ էր եղել, նրա ամուսնանալուց հետո՞, թե` առաջ:

Նրանցից մեկը, որ իշխանական տան դրանիկներից էր և Մեծ Մհերին առաջին անգամ ինքն էր տեսել վատահամբավ թաղամասի տներից մեկի պատի տակ կանգնած, ասում էր, որ այդ օրերին ազնվականներն էլ էին զայրացած եղել Մեծ Մհերի անպարկեշտ վարքից: Հովանին համարյա ստիպել էին`ամուսնացնի նրան: Իրենք նկատել էին` ժամերգությունների ժամանակ էլ ինչ վատ հայացքով էր նայել վերին դասի կանանց ու աղջիկներին: Սակայն դրանիկը պնդում էր` չնայած առյուծների պատճառով էր աննախադեպ արհավիրքներ թափվել Սասնո աշխարհի գլխին, բայց եթե Փարվանան չօգներ Մեծ Մհերին, երբեք նա չէր հաղթի առյուծների ընտանիքին:

Ազնվականների հետ վիճաբանություններից հետո էր, որ Հովանն ու Թորոսը Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամին տեղեկացրել էին Մանազկերտի Թևաթորոս իշխանի` Արմաղան անունով հարսնացու աղջիկ ունենալու մասին, բայց ինքը` դրանիկը, կարող է անսխալ վկայել` Մհերը, երբ կռվեց առյուծների դեմ, դեռ ամուսնացած չէր և երկրորդ անգամ ևս, երբ յոթ օր որոնել, չէին գտել, դարձյալ ինքն էր Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամի  կառքի դեմից վազելով`  տարել վատահամբավ թաղամասի տունը: Տեսել էր, թե ինչպես է նա Մեծ Մհերին Փարվանայի անկողնուց հանել:

Այդ միջադեպից հետո էր, որ խնամախոսներ էին ուղարկել Մանազկերտ, իսկ Մհերը երրորդ անգամ էր գնացել վատահամբավ թաղամաս:

Դրանիկը, չնայած արդեն զառամյալ ծերունի էր, սակայն մանրամասնորեն հիշում էր, թե ինչպես հարյուր-հարյուր երեսունվեց տարի առաջ Պարսից Խորասան աշխարհում բռնած երաշտի և ցամաքած գետերի պատճառով առյուծների քսան-երեսունի հասնող ընտանիքը, ծարավից ոչնչանալու սարսափով բռնված, ջուր գտնելու համար իր ճանապարհին խորտակելով ամեն բան` Սասնո լեռներն էր անցել: Փակվել էին հացահատիկ հասցնող առևտրական բոլոր ճանապարհները: Հացի վաճառքը սև շուկայում խաբեբաների ձեռքն էր անցել:

Ճիշտ է, առյուծների պատճառով էր, որ խոշոր արհավիրքներ թափվեցին Սասունի վրա, բայց այդ օրը, եթե Փարվանան չօգներ, Մեծ Մհերը երբեք չէր հաղթի առյուծին: Առյուծների առաջնորդը, ծանր քայլքով օդն ու գետինը դողացնելով, միայնակ  Մհերին ընդառաջ էր գնացել: Դաշտային թռչունները միանգամից լռել էին, հետո ձիերը պահնորդներից արձակվել, ցիրուցան փախել էին: Ժայռերի արանքից գալարվող փոշու մեջ իրար բռնած` առյուծն ու Մհերն էին երևացել, անհետացել: Փարվանայի երգի ելևէջն  էր լսվել: Առյուծն իր տեսակը պահպանելու` լեռներից իջնող ջրերի, Մհերն այդ տարածքում գոյատևելու համար էին կռվել:

Նույն օրը  ժողովուրդը, երբ Մեծ Մհերի հետևից գլխամուտ դարպասից դուրս էր եկել, Փարվանան էլ ամենավերջից` քթի տակ երգ երգելով, դաշտի ճանապարհով Մհերի համար կողովի մեջ գինի, տապակած տատրակ էր տարել: Տափաստանի եզրին երկու գույներ էլ էին եղել` կարմիր, կրկնակի կարմիր և սև մուգ` սև վարագույրի նման վերից վար իջնող, Մհերի և առյուծի միջև:

 

Այդ ժամանակ տափաստանում խորհրդավոր մի երգ է տարածվել: Սկզբից բոլորը կարծել էին` հողն է շնչում, որովհետև ամբողջ տարածքում միայն այդ հևքն է լսվել` համաչափ, նույն ելևէջով: Ինչպես լինում է`քարհատի մուրճը սեպին զարկելուց քարի խորքից տնքոց է գալիս: Այդ օրը Փարվանան Կարմիր արևի և Սև արևի երգն էր երգել: Նույն դադարներով մշտապես կրկնվող մեղեդին հմայել, անշարժության մեջ գամել էր առյուծին, քուն էր իջեցրել դյութված ուղեղին:

Դրանիկը հստակ հիշում էր` յոթերորդ ժամին դեռ լսվել էին Փարվանայի երգի ելևէջները: Իսկ Մեծ Մհերը  մայրամուտին արդեն հաղթել էր Առյուծին, պանծալի դին պառկեցրել էր ջրառվույտների մեջ` ճանապարհի եզրին:

Ինքը չէր մոռացել, երբ մոտեցել էին Մհերին վերքերը խնամելու, վրայից դեռ եկել էր առյուծի տաք հոտը: Իսկ Սասունում խոսակցություն էր պտտվել` իբրև թե Մհերը, ծնոտներից բռնած, վերից վար ձևել էր առյուծին: Իսկ մեկ ուրիշ խոսակցություն էլ պնդել էր, իբր թե այդ ամենը Փարվանայի գործն էր. Մհերին զորացնելու համար շալակի կողովով ոչ թե գինի ու տապակած սև տատրակ էր տարել, այլ` ադամանդ անունով կախարդական զորությամբ բույս, որ եթե այն մոտեցնեին ցանկացած գազանի` կտապալվեր` երախը բաց:

Իսկ Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամն այդ օրը Սանասարի զենքերը և Քուռկիկ Ջալալին անձամբ ինքն էր Մեծ Մհերին ընդառաջ տարել:

Զառամյալ ծերունիները և իշխանական Տան դրանիկը, որ հարյուր-հարյուր հիսուն տարի առաջ պատահած դեպքերը մանրամասնորեն էին հիշում, գրեթե համոզված էին` առյուծների` Սասնո աշխարհ մտնելը խոշոր արհավիրքների դուռ բացեց: Ասորի վաճառականները գնացել ու Մելիքին հայտնել էին թե` զինված ջոկատը կողքին է եղել, բայց միայնակ է կռվել երկու հարյուր-երեք հարյուրի հասնող առյուծների դեմ:

Մելիքի բանագնացները մի ձիափոխով Սասուն էին հասել, սպիտակ դրոշները գլխներից վեր պահած` ապարանք-նստոց են գնացել թե` Սասնո երկրում կենվորները թող գիտցած լինեն` հողը, ամեն շարժվող կամ կանգնած բան Մսըրինն է, եթե կարող են,  պատրաստ լինեն Մելիքի զարկին:

Նույն օրը միանգամից քաղաքային իշխանությունները և երիցավագների խորհուրդը որոշման են նստել: Աչքերի տակով Վերգոյին են նայել, ասել են. «Հովանը հո չի՞ կարող իշխանական Տան ավագի տեղը զբաղեցնել: Վերգոն զարմի իրավունքների ժառանգորդն է, նախնյաց կարգով թող զորքին պատերազմելու տանի: Մանավանդ` քաղաքի կառավարիչը, իմաստունը, աստղաբաշխը, տոմարագետը, երկնային քարտեզներ մեկնողն ինքն է, հարմարը նա է:

Ասել է. «Չգիտեմ` այդպես ճի՞շտ կլինի, բանակի հրամանատարությունը վերցնողը ձի պիտի նստի, պիտի ծանր սպառազինվի, շաբաթներ, ամիսներ շարունակ ճանապարհ պիտի գնա, պահ է լինելու ոտքով ճահիճներ, անապատներով է  անցնելու,- ասել է,- բայց չծիծաղեք, չեմ կարող` ճողվածք ունեմ, մի քանի տարի առաջ փորձի համար Սանասարի գուրզը վերցրի, տակը ճողվեցի, բանակ առաջնորդելն իմ բանը չէ»: Ափսոսացել էր, որ չի կարող իրենց էն կարմիր հովատակը նստել, թե չէ ինքն էլ նրանց հետ կգնար, իր խոսքը կասեր Մելիքին:

Տեսել են` պատերազմելը չի ստացվի, դեսպանորդների խմբով հասել են Մսըր` Մելիքի պայմանները մեղմելով ընդունելու:

Զառամյալ ծերունիները և իշխանական Տան դրանիկը, որ հարյուր-հարյուր հիսուն տարի առաջ պատահած իրադարձությունները մանրամասնորեն էին հիշում, համոզված էին` Սասունի վրա թափվող այդքան փորձությունները գրեթե անմիջապես Խորասանից եկած առյուծների առաջնորդին սպանելուց  հետո էին սկսվել: Ասում էին. «Դիվանագիտության նրբություններին տիրապետողներն էլ մեկնելուց առաջ Մեծ Մհերին սովորեցրել էին որ կողմից`աջից, թե ձախից մոտենա Մելիքի ճաշի սեղանին, գավը  երբ վերցնի, ինչ խոսքերով մեծարի, երբ գլուխ տա, երբ խոնարհվի»:

Մելիքը դահլիճ մտնողներին  իբրև չի նկատել, դեպի Մհերն է շրջվել թե` Մսըրի հողի մեջ նստողներ այդ նրա՞նք են: Եթե իր դեմ կանգնածը Մհերն է, բա ինչո՞ւ հարկերը չի տալիս: Սասունը` եղած հողերով, շինություններով հո՞ իրենն է:

Մհերն իրեն այնպես չի պահել, ինչպես հանձնարարել էին Հովանը, Վերգոն, դիվանագիտական նրբություններին տիրապետողները, ոչ գահի աջ, ոչ էլ ձախ կողմից է մոտեցել Մելիքի պարզած ձեռքը համբուրելու, ոչ էլ թիկունքից Հովանի հուշելուն է ուշադրություն դարձրել:

«Սասնո երկիրը մերն է,- ասել է,- իմ զարմից Սանասարն ու Բաղդասարն են շինել»:

Լռության, երկար ու պաղ լռության մեջ Հովանը խմբից ելել` նվերներն է դրել Մելիքի ոտքերի տակ: Մելիքը շրջվել, Մհերին ասել է` որ այդպես է, առավոտյան իրար զարկենք:

Թրերի շառաչն  օդն էր դաղել, մետաղի չոր զնգոցն ահաբեկել էր հավաքվածներին: Ամբողջ օրը` լույսով և մթնով  կռիվը չէր դադարել: Իրար չէին հաղթել: Հետո ճաշկերույթի սեղանի շուրջը կատակելով, իբրև ոչ մեկը չէր կարողացել հիշել` նրանցից ով առաջինը կանգնեց, առաջարկեց բարեկամանալ: Երկար էին մտածել, այդպես էլ իբր չէին հիշել` ով էր առաջինը ձիուց իջել: Մելիքն ամիրայական կնիքված գրություններով Սասուն քաղաքը` քսաներեք հովիտներով, չվճարված հարկերն էլ Մհերին էր նվիրել: Մսըր քաղաքից վկա բերված տասը ծերունիների աչքի առաջ եղբայրության ծիսական երդումով արարողակարգ էին կատարել: Մայրամուտի մեջ գլխների վրա պահված կրկնակի լայնություն ունեցող երկբերան սրի տակ մինչև գոտկատեղերը մերկ` կուրծք կրծքի տված պարել էին:

Սրտերն իրար հպելու ծեսով հազարամյակների օրենքն էին կատարել. վաղաժամ, որևէ մեկի կյանքից հեռանալու դեպքում մյուսը պարտավորվում էր մեռած եղբոր կնոջ ամուսինը դառնալ, վերցնել թագավորությունը և այդ ամենի համար պիտի կրեր տերունական պատասխանատվություն: Տասը սպիտակամորուս ծերունիները հաստատել էին սրբազան ուխտի ճշմարտացիությունը:

Դեսպանորդները, երբ Սասուն էին վերադարձել, արդեն ձմեռ էր եղել, Մարերի ամսի վերջը:

 

Հաջորդ տարի որսից վերադառնալու ժամանակ Մելիքը Բինակ-Դաշտի ճահիճների մեջ էր սուզվել: Թիկնազոր գնդի զինվորները, ոտքերին տախտակներ կապած, այն տեղին էին մոտեցել, որտեղ ջրոտ ճահիճը բխկբխկալով օդ էր կուլ տվել, չէին գտել: Քանի որ հափշտակվելու պահին Մելիքի աջ բազկի վրայից հասցրել որսաբազեն երկինք էր բարձրացել, հավատացել էին` նա բազեի էր վերափոխվել, աշխարհում շրջելուց հետո  ուր որ է կվերադառնա:

Քառասուն օր, մի տարի հայացքները երկնքին` սպասել էին, չէր եկել:

Վաղ գարնանը Մեծ Մհերը երկու նամակ էր ստացել Իսմիլ խաթունից` առաջինը ոչխարի ծնի օրերին էր հասել, որով տեղյակ էր պահում Մելիքի ընտանիքին և պետականությանը սպառնացող վտանգի` մի քանի տաք գլուխ իշխանների խռովություն բարձրացնելու փորձերի մասին: Լավ կլիներ, եթե Մհերը մահացած եղբոր վիշտը սրտում գնար, խաղաղեցներ նրանց:

Նամակը կարդալուց հետո գարնանային այդ գիշեր  միայնակ, երկար էր թափառել հանդի ճանապարհներին: Երկրորդը ավելի ուշ, քունջութի ծաղկելու օրերին էր ստացել: Մհերի դանդաղկոտության, գնալ չցանկանալու վերաբերյալ էր գանգատվել, եթե այդ հնարքներով հրաժարվում էր տերունական պատասխանատվությունից, ապա նրանց ուխտին մասնակից տասը վկա սպիտակամորուս ծերունիներին տասը ջորիներով Սասուն էր ուղարկելու` քաղաքային հրապարակում պատմելու Մհերի երդմնազանցության մասին: Նամակի հետ լաչակ-գոտին ուղարկելով էլ ուզեցել էր հայտնել  Մելիքի ննջարանի դռների` նրա առաջ բաց լինելու մասին:

 

Երիցավագների խորհրդում էլ միակարծիք էին եղել թե` Ձենով Հովանի միտքն այնքան պայծառ է, աչքերն էլ գիշերով այնպես պարզ էին տեսնում, անգամ խավարամութի մեջ մարգագետնում արածող սև ու սպիտակ ձիերը կարող էր իրարից տարբերել: Թող առաջին կարծիքն ինքը հայտնի:

Հովանը համաձայն չէր եղել, որովհետև Մհերի չգնալու դեպքում կարող էր աստված խղճալ, իրենց զավակ պարգևել: Իշխանական Տան հոգևորականն էլ հակառակ կարծիք էր հայտնել. եթե հնարավոր է նրանց երկիրը բռունցքի մեջ պահել, ինչու չգնար: Վերգոն էլ միանգամից համամիտ էր եղել` գնար, տիրանար, լցներ Սասնո ամբարները. «Մսըրն էլ այդ ինչքան է հեռու որ», իրենց քթի տակ` կգնար, կգար:

Բայց զառամյալ ծերունիները և իշխանական Տան դրանիկը, համոզված էին` միևնույն է, Սասունի վրա թափվող արհավիրքների դուռը Խորասանից եկած առյուծների ընտանիքն էր բացել: Իսկ եթե Փարվանան չցանկանար օգնել Մեծ Մհերին, նա երբեք չէր հաղթի առյուծ-առաջնորդին. այդ հարազատության համար էլ գիշերը  Մեծ Մհերը դարձյալ նրա մոտ էր գնացել: Իսկ իշխանական Տունը  յոթ օր նրան որոնել, չէր գտել: Դրանիկը պնդում էր` Դեղձունի երկրորդ անգամ վատահամբավ թաղամաս գնալու ժամանակ դարձյալ ինքն էր արծվի զինանշանով կառքի առջևից վազել: Ինքը, որ հարյուր-հարյուր հիսուն տարի առաջ պատահած դեպքերը մանրամասնորեն էր հիշում, հավատացած էր` Փարվանան անկասկած այդ օրն էր հղիացել, քանի որ լուսինն էլ տասնհինգ օրական էր, պահը բարի էր ամեն բանի` հատկապես սերմանելու, տնկելու, մանուկներին ուսման տալու, ավագների մոտ  մտնելու, ընդունելություն գտնելու համար:

Ասել էր` ինքը հավատացած է Փարվանայի վիճակի փոխվելու մեջ. «Որովհետև Լուսինը ջրային է, գիշերային: Իշխում է մաղձին, ուղեղին, ձախ աչքին, թաց տեղին: Տասնհինգերորդ օրն է բույսերի, կենդանիների, մարդկանց մեջ հյութը առաջացնում: Այդ օրը  ոչ մի բան այնքան խոնավ չէ, ինչքան կնոջ ներսը: Լուսինը  երբևէ որևէ տեղ իր շարժումն այնքան  հասկանալի չի բացահայտում, ինչպես կնոջ արգանդում և ջրերի մակընթացությունների ու տեղատվությունների պահին, այդ օրն է ուռցնում կանանց զավակատունը և օվկիանոսները,- ասել էր,- ազնվականներն էլ նկատել էին հասարակական վայրերում զբոսանքների կամ ապարանք-նստոցներում խնջույքների ժամանակ  ինչ վատ հայացքով էր Մեծ Մհերը նայել կանանց ու աղջիկներին: Այդ օրը Հովանին տարբեր սպառնալիքներով համարյա ստիպել էին` նրան ամուսնացնի կամ վռնդի Սասունից»: Դրանիկը պնդում էր, որ չնայած հարյուր-հարյուր հիսուն տարի էր անցել, բայց ինքը հստակ էր հիշում. խնամախոս դեսպանորդները Մանազկերտ, Թևաթորոս իշխանի դստերը` Արմաղանին ուզելու իրականում գնացել էին այդ դեպքերից հետո:  Սակայն նրանց ամուսնության մեկ տարին նոր էր բոլորել, երբ Մեծ Մհերը ստիպված Մսըր գնաց` դեռևս հազարամյակներ առաջ հաստատված պարտադիր օրենքը կատարելու:

 

Ընթրիքի ժամանակ երկուսն էլ լռել էին, Արմաղանը մտամոլոր, երկար հեռավոր լեռներին էր նայել: Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամը հորդորել էր բերանը մի բան դնի, հազար ու մի հիվանդությունների անուններ էր թվարկել, որ չուտելուց էր առաջանում: Արմաղանն աթոռից կրկին վերցրել էր Մհերի` ճանապարհի համար ասեղնագործած վերնաշապիկը, հետո նորից նետել էր: Դեղձուն Ծամն արդեն հարյուր քսաներեք տարի իշխանական Տանն իր ապրելու մասին էր խոսել, թե ինքն ինչքան լավ գիտեր` նրանց տոհմի տղամարդու համար առաջնայինը նախ աշխարհի գործն էր, իսկ կնոջ կարծիքն ամենավերջում` ստրուկի խոսքից էլ հետո էր հաշվի առնվում: Ինքը հասկանում է, որ Արմաղանը սպասում է Մհերի Մսըր գնալուն իր արգելք դնելուն,  որը ոչ մի բանով չի օգնելու: Բայց հավատացած է` միևնույն է, նա մի օր փոշմանած, փորոտիքը թափված` կվերադառնա:

Արմաղանը նորից էր վերցրել ճանապարհի համար ասեղնագործված շապիկը: Դեղձուն Ծամն ասել է` ճիշտ կանի` փորձի նրանց հասկանա: Նա շապիկը կոլոլել, նետել է բազմոցին: Անընդհատ  «հաստակող, հաստակող»  էր ասել:

 

* * *

 

Մեծ Մհերը յոթ տարի էր մնացել Մսըրում: Վերադարձի օրը Ձենով Հովանը, քեռի Թորոսը շքախումբ չէին կազմել, շեփորահարները փողեր չէին փչել, ընդառաջ չէին ելել: Գնացել, սգվոր Արմաղանին մի կերպ համոզել էին` Մհերի երեսին փակած դարպասները, գերանակապ դռները բացի, մահճակալներին փռած և լուսամուտներին կախած սև քաթանները հանի:

Հանել էր, սակայն ինն ամիս հետո, երբ տղա էր ծնվել, կնունք, թեժ կերուխում էին կատարել: Հաջորդ օրը առավոտյան, արևն արդեն ահագին բարձրացել էր, ծառաները մտել, տեսել էին` Դավիթն  օրորոցում աղեկտուր լացում էր: Արմաղանն ու Մեծ Մհերն անկողնում, դեռևս տաք, բայց մահացած էին եղել: Սասնո աշխարհին սուգ էր բռնել: Թաղման արարողության համար իշխանական Տունը միայն հազար դահեկան հողադրամ էր ծախսել, ութսուն դահեկանից ավելի պատարագին ու մուրացկաններին էր տվել:

Քառասուն Ճուղ Դեղձուն Ծամն էլ այդ օրվանից  սևը կապել, հրաժարվել էր արևի լույսից, փակվել էր ննջարաններից մեկում:

Ծանր սգից հետո Ձենով Հովանը, Վերգոն, Քեռի Թորոսը, երիցավագների խորհուրդը հավաքվել, Դավթի խնամակալության հարցն էին քննարկել: Տաճատ քահանան Վերգոյին հարցրել էր. «Դու Դավթին կտանես, թե` չէ: Սասնո իշխանական մեծ Տան ավագության իրավունքի ժառանգորդն ես, երեխան քեզ է հասնում»:  Վերգոն լռել էր: Քեռի Թորոսը հորդորել էր Վերգոյին թե` թող տղային վերցնի, քանի որ ամբողջ քաղաքն է կառավարում, տիրապետում է քրմերի գիտությանը, անսխալ գտնում է բոլոր մարդկանց աստղերի տեղը, ճշմարտացի մեջբերումներ է անում հին ու նոր կտակարանների վարդապետություններից: Վարագույրը քաշած` առանց դեմք տեսնելու` աշխարհիկ և հոգևոր, արդար դատեր է վարում, անգամ ազնվականներին և վարդապետերին մեղադրելու իրավունք ունի, իրենք բոլորն էլ մինչև այստեղ  հավաքվելը մտածել են` Դավիթը նրա տանը ճշմարիտ կրթություն ստանալով` լուսավոր մարդ կդառնա:

Վերգոն հրաժարվել էր  թե` իր իրավունքները Հովանին է տալիս, ինքը զավակ ունի, Սառայի արգանդն է գերեզմանոց, ճիշտ կլիներ` Հովանը տաներ, սիրտն ուրախանար: Երիցավագների խորհուրդը վկայել էր` Հովանը Դավթին հոգեզավակ էր ընդունել: Բայց խորհրդում քննարկվող երկրորդ հարցն էլ էր կարևոր եղել. Դավիթը ծնված օրվանից որևէ  կնոջ ստինքներին բերան չէր զարկել, չէին կարողանում որևէ լուծում գտնել: Անգամ լեռները մարդ էին ուղարկել. մարերի կաթի յուղոտ լինելու պատճառով  նրանցից էին ծծմայր բերել, դարձյալ չէր կերել, այնքան էր նիհարել, վախեցել էին` մեռնի:

Այդ օրը զանազան առաջարկություններ էին եղել` մինչև անգամ Քաղդեացոց աշխարհից կախարդ ու գրբաց հրավիրել:

Վերջում որոշել են Մսըր ուղարկել. Իսմիլ խաթունի հոտը հարազատ կլիներ Դավթին, նրա կաթը կուտեր.  Մհերը յոթ տարի նրա հետ էր ապրել:

Արժանավոր մարդկանցից շքախումբ էին կազմել: Հովանն էլ ճկուն մի նամակ էր գրել. «Մեր հարս, Իսմիլ թագուհի, Մհերը Սասուն վերադառնալուց հետո տղա ունեցավ, բայց ինքն ու կինն անմիջապես վախճանվեցին` դժբախտացնելով մեզ:  Խսրի վրա մնացած տղան ծիծ չի վերցնում: Մենք էլ գիտենք` Մհերի ու Մելիքի ուխտի համաձայն որբ երեխային կարող ենք ավագ կնոջ մոտ բերել: Հավատացած ենք` սիրտդ խնդալու է Մհերի հիշատակը տեսնելով: Մեր ավագը` Վերգոն էլ մորթե քսակներով թանկագին քարեր, երկու սայլ` սրեր կռելու համար լավ ձայն հանող մաքուր խալիբ պողպատ, անուշահոտ յուղեր, թուլիմ արծաթ է նվեր ուղարկում: Մհերի սիրույն ընդունիր տղային, մինչև ծնկները ջլապնդվեն»:

 

Իսմիլ խաթունը նվերները չէր ընդունել, մինչև որ Մոալի ջրհորի  սրբազան քարի մոտ Մհերի հոգու հանգստյան համար աղոթքներ չէր արել, այդ օրը  արևամուտից  մինչև բոլորակ լուսնի խամրելը ոտքի չէր կանգնել, ձեռքերը երկինք պարզած` ողբալով անընդհատ նրա անունն էր կանչել:

Հաջորդ օրն այնպիսի շորեր էր հագել, ինչպիսիք հղի կանայք են ծննաբերելու ժամանակ կրում: Կիսապառկել էր, տատմերերը Դավթին գիրկն էին տվել, մոր պարտականությամբ ստինքները հանել, նրան տալով` ծիսական արարողությամբ հաստատել էր Մելիքի եղբոր` Մեծ Մհերի որբ երեխայի` երկրորդ անգամ իր տանը ծնվելու կարգ ու կանոնը:

Դեսպանորդների հետ էլ Քեռի Թորոսին, Հովանին թուղթ էր ուղարկել, թե ծծերից կաթ կհանի, կապրեցնի որբ տղային:

Դավիթն ինը տարի էր ապրել Մսըրում, բայց ազնվականների զավակներին ծեծելու, քաղաքական բամբասանքների, ավագ եղբոր` Մելիքի ատելության պատճառով Իսմիլ խաթունն այլևս չէր կարողացել  նրա անվտանգությունը պահպանել:

Ձենով Հովանը գիշերը քնած, թե արթմնի հստակ տեսել էր` հնարավոր էր, որ շուտով Դավիթը Սասուն վերադառնար, արդեն ոտք էր կոխել սահմանային հողին: Խավարամութի մեջ մի քանի անգամ «Սառա, Սառա» էր կանչել:

Հենց առավոտյան էլ, մարգագետնից հորթարածները, բլուրներից նախրորդները, հովիվները, ամեն մեկը մի տեղից նկատել էր, վազելով եկել, իրար գլխի էին հավաքվել, ամենաարագավազին էին ընտրել, հանձնարարել էին, որ թռչի Սասուն, Ձենով Հովանին ասի` գալիս է: Իրենք նրա խոշոր հասակից էին հասկացել` իշխանական Մեծ տանից Դավիթը կլիներ: Ասել էին` աչքալուսանքի դիմաց տասը մարդ էին, թող ամեն մեկին մի խոյ նվեր տա:

Ձենով Հովանը տնով մեկ ծառաներին էր կանչել, որ երկարաճիտ կոշիկները բերեին, ճարմանդավոր գոտին հանեին, բերեին, ձին թամբեին, հրապարակում փողեր էին հնչեցրել, մեծահարուստները, հոգևորականները, հնձաններում աշխատող այգեգործները, քաղաքային շուկա առևտրի եկած գյուղացիները շքախումբ էին կազմել, Հովանի, Քեռի Թորոսի, Վերգոյի գլխավորությամբ ընդառաջ էին գնացել:

Առաջինը շեփորահարներն էին լռել, հետո ծնծղա զարկողներն էին քարացել, աղավնի թռցնողները կարկամել էին, բայց ամենաառաջինը Ձենով Հովանն ինքն էր պապանձվել սփրթնած, կաթվածահարի նմանվող դեմքը տեսնելով. մեկ Քեռի Թորոսը, մեկ Վերգոն նրան հուսադրող խոսքեր էին ասել:

Նրանք կարծել էին` Դավթին  Մհերի տեսքով, պայծառակերպությամբ կտեսնեին, բայց կորնգանի դաշտի ճանապարհով եկող, աջ ու ձախից խոտ պոկող ավանակին ճիպոտով  մոլորյալ մի տղեկ էր քշում:

Ձենով Հովանի դատողությունը քիչ-քիչ տեղն էր եկել, որպեսզի ժողովուրդն իրենց հիասթափությունը չնկատեր, կատակել, բարձր կանչել էր Քեռի Թորոսին թե` ճամփից դուրս ծուռ-ծուռ եկող էն տղան, վայ թե ծուռ Դավիթը լինի, իրենց ցեղի քայլվածքով է գալիս:

Եկել, հասել, կանգնել է: Այդքան մարդկանց ներկայությունից շվարած է եղել: Սկզբից դեռ գլխի չէր ընկել, որ ժողովուրդը խոնարհվել` գլխարկները հանելով միայն իրեն էր պատվել: Ճիպոտը  ձեռքից գցել, նորից էր վերցրել: Հուզված ասած էր եղել` ինքը  ծարավ, հոգնած է, թող ճանապարհը ցույց տան, թե ինչպես է Սասուն հասնելու:

Այդ խոսքի վրա  նրա աջը համբուրողները   թողել էին ձեռքը, իրար երեսի էին նայել, խնդմնդացել էին քթների տակ:

Ձենով Հովանը Քեռի Թորոսի ականջին ասել էր. «Փառք Աստծու, մեր զարմի զավակը վերադարձավ, համա ոնց որ թե միամիտ է,- ասել էր,- Մհերի որդու զորացած գալստյանն էինք սպասում, ափսոս տղան շատ է շիվար: Փառք մեր Աստծուն»:

 

* * *

 

Սիրելի ուսանողներ, ինքնըստինքյան հարց է առաջանում` պատճառն ի՞նչն էր` աշխարհի չորս ծագերին այդքան երկար թափառելուց հետո Մհերն այդ ինչ ենթագիտակցական մղումներով,  կամ ինչ մտահղացումներով էր կրկին այն երկիրը վերադառնում, որտեղից գնացել էր, երբ արդեն Սասնա լեռներին հասավ, արդյոք գիտե՞ր, որ ըստ հին շումերների` այդտեղից էին սկսվում սրբազան Արարատ երկրի դարպասները, կամ, որ Վանա լեռները գտնվում էին հողագնդի 44-45 լայնության վրա և հայտնի էին որպես արարչության հետ կապ ունեցող նվիրական լեռներ և քրմապետերի կողմից որպես գալակտիկայի կենտրոն-գաղափար էին հասկացվում, որ աշխարհի մայր խորհրդաբանությունն էր արտահայտում: Թե՞ թափառումների ճանապարհներին ունայնությունը ցմրուր ճաշակելուց հետո, ինքնապահպանության բնազդով,  կուրորեն, առանց որևէ հետին մտքի վերադառնում էր հայրենի երկիր:

 

* * *

 

Ճանապարհներին. ձմեռանոցներում, հովիվների խարխուլ խրճիթներում էր գիշերում: Հողե հատակին վառած կրակի շուրջը մինչև լուսաբաց երբեմն մի բառ, երկու խոսք ասելով` հովվի հետ դեմ դիմաց էին նստում:

Հրոտից ամսին երեկոյան արդեն Մարութա վանքին էր հասել: Ծնողների գերեզմանների կողքին էր, հանկարծ առանց որևէ պատճառի դարձյալ ներսում պաղ բանն էր արթնացել: Ոտքից գլուխ դողէրոցքն էր ցնցել:  Քաղցի, քնելու զգացողության հետ միաժամանակ  քիչ հեռվում պղնձագույն ժայռի վրա անգղ էր տեսել: Սկզբից մտածել էր` վիրավոր է: Հետո իրար աչքերի էին նայել, խոշոր, կարմիր բիբերը  մինչև խորքը տեսանելի պարզ էին: Գլխի էր ընկել` ոչ թե սովորական անգղ էր, այլ  դեմից գնացող, առաջնորդող արծիվ: Հեռու տարածքներ կտրելու համար ուռուցիկ կուրծք, չափից լայն թևեր ուներ: Անսովոր հրագույն փետուրները երամի առջևից գնացողի վստահություն էին հաղորդել: Այդպիսի արծիվ առաջին անգամ էր տեսել: Միանգամից հասկացել էր` հողագնդի վրա նրա նմանը այլևս չկար: Միմյանց էին զննել: Ուշադիր դիտելիս դեմքի տակից մեկ ուրիշ, երբեմն կարմիր բիբերով արծիվ, միաժամանակ թռչնակերպ խաչ Պատարազին, երբեմն էլ` շիկակարմիր հագուստով պատանու դեմքն էր դուրս լողացել: Հետո ձուլվել էր երկնքին: Լռության միջից թևաբախության համաչափ ձայնն էր լսվել, հեռացել էր: Մհերը զգացողությամբ էր ընկալել`  մոտ է նրան, ում անդադար որոնել էր հեռավոր ճանապարհներին:

Երկրպագել էր լույսի դեմ, երկու պատուհանների նման փակված գերեզմաններին: Արդեն գուշակում էր` ներսի  չենթարկվող  մեծ ուժը,  ում հետ մշտական բախումների մեջ էր, երկրաբնակ մենությունից վերջնականապես կերպարանափոխություն էր կատարում, բայց միաժամանակ նրանից բացի, մի որևէ այլ բան չկար, որ այդքան անորոշ, անորսալի լիներ: Քունն էր իջել, քնում էր, թմրությունը տարածվել էր խոտերի, քարերի, ծառերի մեջ: Կարծել էր` չդադարող դողէրոցքը ցրտից կամ քաղցից էր, բայց նույն պահին քնի մեջ արթուն լինելը գիտակցել էր, նկատել էր իր բոլոր շարժումները:

Այդ ժամանակ էլ կարծես պատուհան էր բացվել, հասկացել էր` խոսողը մայրն էր:

Մհերը տենդի, դողէրոցքի, զառանցանքի, անորոշության մեջ գիտակցել էր` իրեն տեսնողը մարդ չէր, այլ ոչ սովորական շունչ, որ անվերջությանը, երկնքի կապույտինը, խոտինը, թափանցիկ օդինն էր: Նա էր առաջ տանողը, չգիտեր` ուր, բայց հանձնվել էր նրան: Ինքն էլ մոր ձայնի հետ էր խոսում, բայց արդեն դադարել էր, այլևս չէր լսվում: Միաժամանակ նաև հասկանում էր` այդ ամենը երազ չէր, քանի որ գիտակցում էր արթնությունը, մի տեղից լսում էր ծղրիդների չոր ճռռոցը: Գլխի էր ընկնում` վերափոխության խորհրդի միջով մինչև վերջ անցնելու համար հարկավոր էր չվախենալ ներսի հակասական ուժից, որ երբեմն թշնամի դառնալով` նաև իր դեմ էր դուրս գալիս:

Հետո Դավթի ձայնն էլ էր լսվել: Մհերն էլ շատ էր խոսել, նրան պատմել էր աշխարհում միայնակ շրջելու մասին, որ ոտքերն էին մրմռում, ասես բոբիկ քայլած լիներ բորբ ածուխների վրա: Դավիթն էլ ասած էր եղել, որ Մհերի տեղը Ագռավաքարն էր: Հետո խավարամութի մեջ գիշերային թռչունն էր կանչել: Երկար էր սպասել` մտածելով, որ նրանք իրեն անորոշության մեջ չէին թողնի, այդպես էլ այլևս չէին արձագանքել:

Բայց ի՞նչ բան էր այն, հենց նա, որ քիչ առաջ թափանցել էր ներս, բռնել գիտակցությունը: Ի՞նչ էր` ներկա՞, անցյա՞լ, ապագա՞, թե՞ երեքի թնջուկը միաժամանակ… Ի՞նչ ձայներ էին իր հետ քիչ առաջ խոսողները, գուցե դյութանք… մտքում կանչում էր առեղծվածին, որ երևա… Կարո՞ղ է արդեն գտել էր որոնումների սկիզբը:

Արդյոք դա հենց ա՞յն էր, ում որոնել էր ճանապարհներին, թե՞ իր մեջ ապրող հակասական զորությունն էր, որի դեմ մշտապես կռիվներ էր մղել. առեղծված, որ պիտի գնար հետևից, բայց նրան հասնելու ճանապարհները տիեզերական անդունդներում էին կորչում:

Փնտրելով էր հասել լեռները. գուցե սկիզբը, մեն-միակ վայրը այդտեղ էր, որտեղ ծագումների արարումն էր դարձյալ հունցվելու, այն, ինչը քիչ առաջ թափանցել էր ուղեղը, դյութել միտքը, փորձել էր նրան գիտակցելով հպվել` դարձյալ չէր կարողացել, հազիվ էր հասցրել ավելի թանձր մշուշի մեջ աղոտ նշմարել նրան: Պետք է, որ այն կենդանի միտք լիներ, բայց թե ինչպիսին` չէր կարողանում բացել, բնազդով պտտվել էր նրա չորս կողմը, սակայն գլխի էր ընկել, թեպետ քիչ առաջ հասնելու էր ճշմարտությանը, բայց ոչ կարողացել էր ամբողջությամբ բովանդակել այն, ոչ էլ դրոշմել մտքի մեջ:

Նրա կորուստն այն ժամանակ էր զգացել, երբ դարձյալ սկսել էր ծղրիդների չոր ճռռոցը, ծառերի շնկշնկոցը լսել:

Կրկին ճանապարհ էր ելել, չէր էլ հասկացել նպատակը` ինչո՞ւ դեպի Ագռավաքար: Ցրտերի հետ ձիու փորին հասնող լեռնային պաղ գետերը կտրելով` զառիթափերով Մարութա անտառածածկ լեռներից Վանա լճի դաշտավայրերն էր իջել: Հենց ափամերձ արահետի վրա դարձյալ ներսի հակասական զորության պաղն էր արթնացել, արդյոք ինքը ունայնությունը հաստատելո՞ւ համար էր ծնվել, հողագնդի վրա միայն մի վայրկյան երևալո՞ւ և հետո հարյուր հազարավոր մարդկանց հետ աննշմար և վերջնականապես անհետանալո՞ւ էր ժամանակների խորքերում: Չնայած ինքը Սասնո իշխանական Մեծ տան տոհմի սովորույթներով, կրքերով և ախտերով ավելի կամ պակաս չափով էր վարակված և դեռ շարունակում էր մոլորվածի նման խարխափելով քայլել, բայց անապատի ճանապարհները սովորեցրել էին` անկարելի է կորչի նա, ով կամենում էր մնայուն լինել: Չէր կարող չքանալ նա, ով գոնե մի անգամ որոնել կամ զգացել էր առեղծվածի խորհրդավորությունը, անհնար էր` այն դյութանք կամ խաբկանք լիներ:

Չնայած ներսի հակասական զորությունը, որ անընդհատ առօրյա կյանքի դեմ էր, մշտապես հանգիստ չէր տալիս, հակառակություններով մղում էր նրան դեպի իշխանական Մեծ տուն: Հիմա էլ  իշխանական Մեծ տան նկատմամբ այնպիսի պաղ օտարություն էր գուժել, որ այլևս ոչ կարողացել, ոչ էլ ցանակացել էր շարժվել, լեռնային արահետին` մի կետի վրա, մի դիրքով քարացել, մնացել էր:

Արևամուտին ձին ճանապարհից քիչ հեռու` խոտերի մեջ, ինքը միայնակ, աստիճանաբար տիրապետելով մտքին` ամբողջ հոգով կենաց-մահու մի կռիվ էր ցանկացել  կամ իրեն կամավոր գրավ տալու մասին էր տենչացել:

Ավելի ուշ չոր հողին սմբակների զարկ էր դոփել: Յոթ ձիավոր եկել, մինչև լուսաբաց կռվել էին նրա դեմ: Մհերն աջ ու ձախից մոտեցողներին զարկել էր, բայց թուրը ոչ մեկին չէր կարողացել բռնել: Կռիվն ամբողջ գիշեր էր շարունակվել, մինչև լուսաբացի հետ անտառի շնկշնկոցն էր լսվել:

Յոթ ձիավորները նրան ասել էին, որ արշալույսն արդեն ծագում է, իրենց վերադարձի ժամն է, թող կռիվը դադարեցնի, իրենք գնան իրենց տեղերը: Չէր թողել, ավելի էր սաստկացրել զարկերը: Հեծյալները տեսել էին` ուժգնացող կռվի պատճառով չէին կարողանում հեռանալ, հասկացել էին` պրծնելու համար պիտի կատարեին նրա կամքը:

Նրանցից մեկն իջել էր ձիուց, ուր Մհերի նժույգն էր կանգնած եղել, բռնել էր հողից, այդ պահից էլ սկսել էր ձիու ոտքերի տակ գետինը փլվել: Որտեղ թիկնոցը փռել էր, հենց այդտեղ,  այդ չափով էլ  հողը ծերացել էր: Մհերը նկատել էր` ձիու ոտքերը սկսել էին չմնալ գետնի վրա, որ մի սմբակը զարկել էր, խրվել էր մինչև ծնկները: Երբ իջել էր մենամարտը հետիոտն շարունակելու, տեսել էր` հողն իր ոտքերի տակ էլ էր խախտվել: Սկզբից մի, հետո մյուս ոտքը, մեկը մի քիչ խորը, մինչև կոճերը, մյուսը մի քիչ ծանծաղ  խրվել էին լավ ծեծված արահետի ամառային չոր գետնի մեջ:

Ձիավորներն ասել էին, որ լույսն արդեն գալիս էր, չեն կարող մնալ, թող մենամարտը դադարեցներ, իրենք գնային և այսուհետ իմացած լիներ` նրա կռիվը հողագնդի վրա միայն մարդկանց հետ չէր եղել: Չէր թողել, պահանջել էր մնային, մինչև որ իրար չհաղթեին  կամ ինքը գրավ չվերցվեր: Հեծել էր ձին, նորից էր առել քրտինքի հոտը, զարկվող սրերի մետաղային չոր զրնգոցը, յոթ լռակյաց կռվողների տնքոցը: Հեռանալու հնարավորություն չտալու համար աշխատել էր բոլորին զարկի տակ պահել, սակայն արշալույսի ճերմակելու հետ նկատել էր` այլևս չէին եղել: Լվացվել, սրբել էր արյունոտ հագուստը: Ձին գնացել, բայց շատ էր տանջվել, ամեն քայլափոխի  հողը փլվել էր ոտքերի տակ: Մհերը չէր տեսել, բայց զգացել էր լույսի մեջ  մեկի լինելը: Շուրջը  թրթռացող օդի հաղորդումից, ձիու մեջ ընկած դողէրոցքից, արևի շողերի կտրտվող տատանումներից, չորս կողմը լողալով` պտտվող հոտից գլխի էր ընկել, որ հենց նա էր այդտեղ, ով լուսադեմին բռնել էր գետնից, հիմա էլ  ձիու ոտքերի տակ թիկնոցը փռելով` խախտում էր հողը, առաջնորդելու պես գնում էր դեմից: Գնալով` լճի արևելյան ափին էր հասել, դուրս էր եկել Տոսպան լեռան ստորոտը: Ճանապարհին  բոլոր կասկածները ցրելու համար` արդյոք ինքը մեղավո՞ր էր, որ չէր հաղթել յոթ ձիավորներին, կամ գուցե  զորությունն էր վերցվել իրենից, թրատել էր դիմացի ժայռը: Վերից վար  հենց առաջին հարվածից էլ երկփեղկվել էին կտրված ապառաժները: Չէր իջել, այդպես` ձիով էլ ներս էր մտել:

 

* * *

 

Մհերի Ագռավաքարում փակվելը  Տոսպան լեռան քերծերում ապրող ճգնավորներն էին տեսել:

Կենդանի-կենդանի քարե դամբարան մտնելու և առանց մեռնելու մշտատանջության դատապարտված լինելու լուրը հասարակության մեջ տարակուսանք ու շփոթություն էր առաջացրել: Հողագունդն էլ էր զանազան ձևափոխություններ ստացել, այլագունել էր երկինքը, խորխորատները բարձրացել էին, բարձունքները ձորեր էին դարձել:

Ժողովրդի մեջ միանգամից կասկած էր առաջացել, գուցե այդ ամենի հետ կապ ուներ Մհերի չար բնավորությունը, կամ լեռան ոգիները նրան հափշտակել էին` մարդկության դեմ համագործակցելու նպատակով:

Վերգոյի կողմից շուկայից վարձված մի քանի օտարական էլ պայծառատեսներ ձևանալով` հին տեղեկություններ էին տարածել, թնջուկը ավելի խճճելով, թե Մհերի ծնվելու օրը ափի մեջ մի պուտ արյուն լինելն արդեն նրա` աշխարհ կործանելու կանխորոշված նշանն էր: Ոմանք էլ հնարավոր էին համարել` այրերում բնակվող տիեզերական խավարը կառավարող Մեծ ուժն էր նրան իր մոտ ծառայության վերցրել:

Այդ ժամանակ դեռ չէր խախտվել ժամանակի շրջանը, դեռ չէր լրացել Մհերի փակվելու վեցերորդ օրը, և ոչ էլ ժայռերի հետևից խրխինջն էր լսվել, երիտասարդների զանգվածներն էլ չէին հեղեղել քաղաքի փողոցները, դեռ անորոշ տեղից չէր եկել մոխրագույն ավանակով պատանին,  բայց Մեծ տան ավագները, քաղաքային իշխանությունների խորհուրդը և հոգևոր հայրերը, վերլուծելով խառնաշփոթ իրավիճակը, գլխի էին ընկել` ժողովրդի մեջ ծայր առած հակաքրիստոնյա անառողջ խոսակցությունները, հախուռն, այս ու այնտեղ ծագող հեթանոսական ծեսերի բռնկումները ինչ կործանարար ազդեցություններ կարող էին ունենալ իրենց իշխանության և հեղինակության վրա: Այդ ամենի դեմն առնելու համար Վասպուրական աշխարհի եկեղեցիները իրար հետևից շտապեցին Դերենիկ Քարնեղեցի կաթողիկոսի կոնդակով Մհերին սրբերի դասին հավասարեցնել: Պահանջել էին, որ բոլոր եկեղեցիները Ահեկան ամսին` Զատկի նախընթաց ճրագալույցի երեկոյից մինչև հոգեգալուստ, քառասունինն օր շարունակ Տիրոջ հարության տոնի հետ Մհերի հարության օրն էլ նշեին, շարականների և սաղմոսների մեջ Տիրոջ անվան հետ միաժամանակ անընդհատ նրա անունն էլ  հիշատակեին:

Քաղաքային իշխանությունների խորհրդի որոշումով էլ պետական գանձատան հաշվին կատարածուն ամեն Ավագ հինգշաբթի Կուզ կամրջին նստած բոլոր մուրացիկներին Մհերի սիրուն կեսական լումա էր բաժանելու:

Շաբաթվա վերջում Սասունի փողոցներում չորս արիոսական քարոզիչներ էին երևացել: Մեկը սկզբից քաղաքամուտ դարպասների առաջ, հետո էլ շուկայում բարձրացել, վուշի հակերի վրայից ժողովրդի հետ էր խոսել թե` երկնքից Վանա ծովի վրա նետված նշանը, ժամանակի շրջանը խարխլվելու երևույթը սուտը և կեղծիքը խարազանող գավազանն էին: Իմացած եղեք` ավագանու խորհուրդը, Մեծ տունը և եկեղեցին չարի գործիքներ են: Մի նրանց հարցնող լիներ, թե ի՞նչ գործ ունեն Աստծու մտահղացումների հետ, ինչի՞  են խառնվում նրա որոշումներին, երբ անգամ ռամիկին էլ է հասկանալի. ճիշտ է, Մհերը շատ արժանիքներ ուներ, բայց սովորական մահկանացու էր, ինչ կարիք կար սրբերին հավասարեցնել:  Ինչո՞ւ են նրան Աստծու համբարձված որդուն հավասարեցնելով` կեղծիք մտցնում երկնային համակարգի մեջ, այդքանից հետո դեռ մեզ էլ աղանդավոր են անվանում: Ասել էր. «Սրանց մեջ էլ հին ժամանակներից  Աստծու դեմ չարագործություն կատարած, անիծյալ խոշոր գնդի նման մի դաս կա. Մեծ տանը, քաղաքի ավագանու խորհրդին, կաթողիկոսին` առաքելական եկեղեցով հանդերձ,  սատանայի հետ համագործակցելու, հոտը  Նեռի ճանապարհով առաջնորդելու համար նզովքով հավասարեցնում ենք չարագործների դասին: Թող ևս մի անգամ նզովյալ լինեն նրանք և Մանին` ով Աստծու երկու բնույթն ընդունեց: Նրանից հետո չորսով միասին անիծում ենք Նավատիոսին, որ չի ընդունում ապաշխարությունը: Սրանց հետ նզովում ենք չար Սաբելոսին, որ հավատում էր` Սուրբ Երրորդությունը մեկ դեմք է: Թող Ֆորտինոսին էլ անիծյալ լինի, որ ժողովրդին էր մոլորեցնում: Չորսով դարձյալ նզովում ենք Սասնո առաջնորդներին և Նեստորին, հայանուն Սարգսին` իր շան և էշի հետ հանդերձ, թող շների ու էշերի հետ մասնակից դառնա վերջին դատաստանի օրվան… Եվ ով հավատա նրանց, թող այսուհետ նզովյալ լինի…»:

Նրանց ելույթի բովանդակությունը թաղեթաղ ժողովրդին, իշխանություններին էր փոխանցվել. քաղաքը գվվացել, եփվել էր:

Հոգևորականների ուղեկցությամբ կարգապահ տեսուչները առավոտվանից չորս արիոսականներին էին որոնել: Հավաքվածների բազմությունը ճեղքելով` եկել, հենց վուշի հակերի վրա էլ նզովքի խոսքերը բերանին բռնել էին պատանուն, որպես հերձվածողի, անմիջապես կախել էին բազմության աչքի առաջ: Մնացած երեքին էլ որոնել, չէին գտել. ժողովուրդն էր փախցրել: Առանց դատ ու դատաստանի պատանու անմիջական պատիժը սարսափեցրել էր հասարակությանը: Այդ պահին դեռ չէր լրացել Մհերի փակվելու վեցերորդ օրը և ժայռերի հետևից չէր լսվել խրխինջը, երիտասարդների զանգվածներն էլ դեռ չէին հեղեղել փողոցները, ոչ էլ անորոշ տեղից մոխրագույն ավանակով պատանին էր հայտնվել. դեռ չէր նորոգվել խախտված ժամանակի շրջանը: Վասպուրական աշխարհում ոչ մարդ էր ծնվել, ոչ էլ մեռել էր: Այդ պատճառով էլ լուսաբացին փուռ գնացող հացթուխը նկատել էր` երեկվանից ծառից կախված արիոսական պատանին տակավին կենդանի, ճոճվել էր պարանի վրա:

Իսկ բնական կյանքը միայն վեցերորդ օրը Ագռավաքարի շրջակայքից էր սկսվել, երբ ժայռերի հետևից խրխինջն էր լսվել, երբ անորոշ տեղից մոխրագույն ավանակով պատանին էր հայտնվել և երիտասարդներին ցուցում էր տվել, որ գնային Սասուն: Երբ վերստին վերականգնվել էր խախտված ժամանակը, կարգապահ տեսուչները կախաղանից իջեցրած, չորս օր զնդանում պահած պատանուն բերել, երկրորդ անգամ էին մահապատժի ենթարկել:

Այդ նույն օրը, հայոց Սահմի 23-ին, Սոլիթաղեցի Կունդուկ տերունական խոստովանահայրն էլ մի ոսկով աղքատ հարևանի տասը տարեկան աղջկան էր գնել` հետը ամուսնանալու նպատակով:

Ամբողջ մի շաբաթ Մհերի ողջ կամ մեռած լինելու մասին բերնեբերան պտտվող խոսակցությունները ավելի էին ակտիվացել, անընդհատ նոր տարբերակներ էին պատմվել:  Փողոցներում Բարձր Հայքից եկած գուշակներ էին թափառել: Գլուխները մտցրել էին երեք գույն աղով լցված կճուճների մեջ, անդրաշխարհի ոգիների հետ էին խոսել: Այլուրից լսված խոսքերը բարձրացնելով կճուճներից` ժողովրդին էին փոխանցել, թե Մհերի ոգին այդ պահին երկու Մասիսներից մեկի տակ է գտնվում. քանի դեռ կլինի երկգագաթ լեռը, գոյություն է ունենալու Մհերը:

Հաջորդ երկու տարին էլ կախարդների, մարգարեների, տեսիլքատեսների` իրար հաջորդող երթուգալով էր անցել, մինչև որ արտառոց, բայց արժանահավատ մի լուր կաթվածահար չէր արել քաղաքը, թե Մհերը քարայրի մուտքին էր կանգնած եղել, երբ խոսել էր հորթի հետևից գնացող հովվի հետ:

Նրանց զրույցի բովանդակությունն այնքան ճշմարտանման էր: Լուրը  հեղինակավոր այնպիսի մարդիկ էին քննարկել, հավատացողներն այնքան շատ էին եղել:

Հովվի պատմածների մեջ Մհերի անձին վերաբերող այնպիսի գաղտնիքներ էին սկսել երես ելնել, որ դրանց մասին միայն ընտանիքի անդամներն էին իմացել:

Երկար լռություն պահպանելուց հետո իշխանական Մեծ տան ավագներն էլ չէին դիմացել, որոշել էին օրեցօր գունազարդվող լուրերը ստուգել:

Հեղինակավոր մարդկանցից պատվիրակություն էին կազմել, Տոսպան լեռան ստորոտներին գտնվող Կոգահովիտ գյուղը հովվի հետ հանդիպելու էին ուղարկել: Պատվիրակներին առաջին բանը, որ զարմացրել էր, Մհերի արտաքինի ճշգրիտ նկարագրությունն էր,  անգամ հովիվն աջ այտի հազիվ նկատելի խալի տեղն էր ասել: Ստուգումների արդյունքը պատվիրակությանը այնքան անթերի էր թվացել, որ հովվին խաղողի հինգ ցրտադիմացկուն վազ և մի ծնած կով հորթի հետ խոստանալով`  Սասուն էին բերել:

 

 

 

ՍԱՍՈՒՆՈՒՄ  ԿՈԳԱՀՈՎԻՏ ԳՅՈՒՂԻ ՀՈՎՎԻ ՊԱՏՄԱԾԸ ԽԱՂՈՂԻ ՑՐՏԱԴԻՄԱՑԿՈՒՆ ՀԻՆԳ ՎԱԶԵՐԻ ԵՎ ՄԻ ԾՆԱԾ ԿՈՎ ՀՈՐԹԻ ՀԵՏ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԴԻՄԱՑ

 

 

 

Հովիվը  շուրջբոլորը հավաքվածներին  սկզբից Համբարձման ծեսի արարողությունն էր նկարագրել`  ինչպես էին սայլերով աղջիկներն իրենց հավգիր վիճակները` յոթ աղբյուրների ջրով լցված` գույնզգույն ծոպերով զարդարված կարասների մեջ գցած մեծ հանդիսությամբ լեռները հասցրել, երկնային ուժերի ներգործությունը ստանալու համար գիշերը դրել էին ժայռերին փորագրված աստղային պաշտամունքի աղոթքների հովանու տակ: Ասել էր` ինքն այդքան էլ լավ չգիտի սասունցիների սովորույթները, նրանց կողմերում արդյոք հավատու՞մ են Համբարձման գիշերվա որոշյալ ժամին: Օրինակ` իրենց մոտ լեռնային գյուղի ամեն տուն, ժայռե տախտակներին փորագրված, նախնիների աղյուսակից գիտե` գիշերն այնքան է կենդանանում, որ սկսում է բնությունը տեղաշարժվել. լեռը, անտառը, քարը, երկինք-գետինը սկսում էին հոսել, իսկ ամպերը, քամին, ջրերն անշարժանում են: Հովիվն ասել էր` ինքն  Էլիզբարի կորած հորթի հետևից գնացել, Ագռավաքարի կողմերն էր հասել: Քարերը հետ էին գնացել, Մհերն էլ ձեռները կրծքին խաչած, մուտքին էր կանգնած եղել, կողքով էլ  անընդհատ գիշերային թռչուններ էին ելումուտ արել: Մեկ էլ այդ պահին հարության որոշյալ ժամն էր եկել, մեղեդին շնչավոր և անշունչների, լույսի և ստվերների վրա էր հոսել: Միանգամից  բույսերի, ծառերի մարմինները սկսել էին սմքել, նրանց ոգին էր բարձրացել բոլոր տեղերից: Հավաքվածներին հավատացնելու համար  արևելքի կողմն էր շրջվել, խաչակնքել էր երեք անգամ, թե Աստված է վկա` Մհերին տեսել է: Նրանց հետաքրքրող մանրամասները բավարարելու համար ավելացրել էր`  երբ Մհերին հարցրել էր` երբ է լինելու նրա քարանձավից դուրս գալը, ասել էր, որ ցորենի ու գարու հատիկին է սպասում, որ մեկը խոշորանա, քան ընկույզն է, մյուսը` մասուրի չափ դառնա, ինքն էլ այդ ժամանակ կելնի անարդար, հին աշխարհը կործանելու, նոր փուլի, նոր շրջանի սկիզբը դնելու:

Հովիվն ասել էր. «Մինչև մենք զրուցում էինք, Համբարձման գիշերվա ավարտն էր հնչել, ամեն գոյ իր նախնական կարգին էր վերադարձել»: Հավաքվածները շփոթության,  տարակուսանքի մեջ էին մնացել:

 

 

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԻ ԳԼՈՒԽ  ԻՄԱՑԱԲԱՆՆԵՐԻ ԱՌԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

 

 

Գիտության գործի գլուխ իմացաբանները, հավատաքննիչները հովվին չհավատացող, նրա հետ վիճաբանողներին սաստել էին, թե պատմածի ճշմարտությունը պարզելու համար  նախ համոզվել է պետք` իսկապե՞ս հովիվը զրուցել է ինչ-որ մեկի հետ կամ, եթե անգամ զրուցել է, արդյոք հասկացե՞լ է իրենց զրույցի բովանդակությունը: Հովվին հարցրել էին` կարո՞ղ է ասել` ինչ են նշանակում գարու և ցորենի մասին Մհերի ասածները: Նրանք այդպես էլ չէին կարողացել պարզել` հովվի  զրուցակիցը արդյոք Մհե՞րն է եղել, բայց մի բանում հաստատապես չէին սխալվել` Ագռավաքարի շեմին խոսակից եղել էր, միանշանակ էր` հովիվն այդքան բարդ բովանդակությամբ երկխոսություն չէր կարող հորինել:

Երկրորդ մարդու ով լինելը վերջնականապես պարզելու համար որոշել էին` Վրվեռ Հեսվանեցու Մհերի մասին թողած բնութագրի և հովվի  խոսակցի դատողությունների միջև համեմատական զուգահեռներ անցկացնել:

 

Այդ նույն երեկոյան  Կոգահովիտ գյուղի հովիվն էլ, պարանով պոզերից կապած կարմիր կովն ու հորթը հետևը գցած, խաղողի հինգ ցրտադիմացկուն վազերը  թաց ճիլոպով փաթաթած, Սասնո փոշոտ փողոցներով լեռներն էր վերադառնում:

 

* * *

 

Սիրելի ուսանողներ, չնայած գիտնականների և ճգնավորների գործադրած  մեծ ջանքերին, որ փորձում էին քաղաքապետարանի ցուցումով ժողովրդին ապացուցել, թե Ագռավաքարի շեմին հովվի հետ զրուցած մարդը ոչ թե Մհերն էր, այլ շատ հավանական է` իրեն Մհերի տեղը ներկայացնող հենց ինքը` մոխրագույն ավանակով թափառաշրջիկ, արկածախնդիր  պատանին: Միևնույն է, ժողովրդի մեջ դարձյալ կասկած ու թերահավատություն էր թողել: Սակայն Մհերի կենդանության մասին` երկու տարի անընդհատ տագնապների մեջ պահած անորոշությունը, այնուամենայնիվ, տրամաբանական ինչ-որ սահմանի էր մոտեցել:

Մհերին լիարժեք ընկալելու համար հասարակությանը` դեռ նրա երիտասարդության տարիներից  մտավոր թերզարգացության, հակոտնյա լինելու վերաբերյալ ձևավորված անվստահությունն էր խանգարում:

Երբ սկսեցի առաջին անգամ կարդալ ազգային վեպի պատումները, ինձ վրա էլ ցնցող տպավորություն էին թողել Մհերի հակասականությունները, որ երբեմն ինքս էլ էի կասկածում նրա առողջ բանականություն ունենալուն:

Սասնո հասարակության մեջ հաստատված կարծիք կար` իբր թե հենց ամենավաղ տարիքից էր նա ինքն իր դեմ դուրս եկել: Չէին մոռացել` ինչպես էր մի օր ապակեգործների թաղամասով հոսող գետի վրա կամուրջ կապել: Հետո անցնողներին ծեծել էր, թե հո  կամուրջը նրանց համար չի՞ շինել, որ անցնեին: Չանցնող, ջրով ափ հասածներին էլ դնգստել էր թե` բա որ հանկարծ գետում խեղդվեի՞ք: Նրանց մահվան մեղքն իր վրա էր ընկնելու, ինչ պատասխան էր տալու ավագանու խորհրդին: Հենց նույն այդ տարի, մեկ ուրիշ, ապշելու միջադեպ էլ էր կատարվել. լորենու ճիպոտն առած` բլուրների հետևից էր ընկել: Զարկել, հա  զարկել էր, որ դեմից հեռանային, արևամուտը տեսներ:

Նման իրավիճակներից պարզորոշ երևում էր` ներսի մեջ աճող երկակի զորություն ուներ, որ մեկ էլ տեսար ինքն իր դեմ  հակադիր կեցվածքների էր վերածվում: Մեկը ներհակ, անհնազանդ խռովարարի ընբոստությունն էր, որ հանում էր բոլորի դեմ, անհաշտ էր պահում  աշխարհի հետ, երկրորդը` ստիպում էր կյանքը, անգամ իրեն անհասկանալի, անհայտ ինչ-որ բանի նվիրաբերել, լինել անընսդհատ շրջապտույտ ճանապարհների վրա: Մի զորությունն օտարում էր աշխարհից, երկրորդը անապատներում թափառական դարձնելով` նպաստում էր անտեսանելի աշխարհի դռները որոնելուն:

Ինձ թվում է` պատանեկության տարիներին հենց այս, դեռ չձևավորված երկու հակադիր ուժերն էլ նրան քամահրանքով էին լցնում աշխարհի դեմ, ստիպում երբեմն անուղակի, երբեմն էլ որոշակի արարքներով անհավատարիմ լինել ժողովրդին, ձեռք բարձրացնել նրա վրա: Ճիշտ է,  ուղղակի չի ասված, բայց պատումների մի քանի տարբերակներում պարզորոշ երևում է` անհավասարակշռությունը Մհերին, մինչև Դավթի նզովքը, ուղեկցել է, դրանից հետո էլ նզովքի հետ կապված նոր հակասություններ են ծագել. անպտղության զգացողությունն անասելի տառապանքներ է պատճառել, գնալով   ներսն անապատ է դարձել:

Ինձ թվում է` թափառումների դուրս գալու պատճառը հենց սկզբից էլ անհաղթահարելի ցավի զգացողությունն էր: Ինչքան էլ փորձել էր մեծ ճիգերով չենթարկվել Դավթի կանխորոշած ճակատագրին, սակայն դիմադրությունն ավելի մեծ բախումների էր հասցրել ինքն իր և իշխանական  Մեծ տան հետ: Բայց տարիների ընթացքում, ճանապարհների լույսի և ստվերների գաղտնիքներին հանդիպելով, սկսել էր այլուրային միջավայրի գոյության մասին մտածել, կռահել էր նրա` մեկ ուրիշ տեղում գտնվելը, որ նրա անիմանալիությունից, անտեսանելիությունից էր սկսվում կյանքի մյուս կողմը:

Գիտեք, իմ այս մտքերը դեռ չեն նշանակում, թե վերջնական ճշմարտություններ են: Անքուն գիշերներ եմ անցկացրել, հարց տալով` ի՞նչ բան էր կյանքի մյուս կողմ ասածը, գուցե  նորից վերադա՞րձ էր նյութական անգոյության կամ գուցե Մհերի վերադարձն էր բացահայտում  նախաստեղծ արարման միջավայր:

Երկար տարիներ  աշխարհի և հեռվում բոցկլտացող այլուրային միջավայրի միջև խարխափելուց հետո վերադարձել էր Ագռավաքար` ճանապարհների սկզբին, որտեղից սկսել էր, ճիշտ է, ընկճված ու ձեռնունայն, բայց եթե անգամ նորը չէր գտել, այնուամենայնիվ, կռահել էր նրա գոյության մասին: Գիտեք, ինձ թվում է` Ագռավաքարը ոչ զնդան, ոչ էլ քարե դամբարան կոչելն է ճիշտ, ինչպես ազգագրագետներից ու բանասերներից ոմանք են անում: Կարծում եմ` ավելի շատ բնության արգանդի է նման` նյութական անգոյություն ծնող: Կարելի է ժողովրդի ողնաշար, քրոմոսոմ, հոգևոր բանականություն էլ անվանել  կամ էլ` հավերժական արժեքների, նպատակների և երազանքների խորհրդաբանություն, որտեղ ազգը,  միլիոնավոր տարիների ընթացքում մեղվի նման աշխատելով,  հոգևոր հարստություն էր կուտակել:

Հենց Ագռավաքար վերադառնալով` Մհերը նրա բնակիչներին լուր հասցրեց, որ հնարավոր է` նրանցից հեռու մեկ ուրիշ, առեղծվածային այլ աշխարհ էլ գոյություն ունենա:

Մհերի բերած լուրից հետո  ամեն մի նոր սերունդ  մեկ էլ հանկարծ ենթագիտակցության ծալքերում  նրանից ժառանգած առեղծվածային երկրի կանչն էր հայտնաբերում և ինքն էլ մի օր գնում էր դյութական անհայտ աշխարհը որոնելու: Այսօր մի քարտեզ եմ բերել` Վրվեռ Հեսվանեցի ուսուցչապետի վանական աշակերտներն են գծագրել: Նայեք կանաչ սլաքներին, նրա անցած ճանապարհների նշաններն են, կարմրով խարիսխները այն տեղերն են, որտեղ թեկուզ մեկ կամ երկու օրով իջևանել է: Օղակ օղակի հետևից պտտվող սլաքների պատկերից երևում է` ջրապտույտի, հողմաքամու պես անընդհատ ինքն իր շուրջն է գալարվել: Այդ ի՞նչ խորհրդավոր զորություն կարող էր լինել նրան ուղղորդողը, ինչո՞ւ էր լուսնոտի բնազդով մի քանի անգամ հայտնվում նույն ճանապարհներին, նույն քարավանատներում: Ինչ-որ մի բան   համառորեն նրան  միևնույն բնակավայրերի, պետությունների, ազգությունների հետ էր հանդիպեցնում: Այդ ամենը հուշում է, գրեթե համոզված եմ, ուրեմն շատ մոտ էր գտնվել  ժամանակի շրջադարձին: Նրան անընդհատ թվացել էր` առաջին, երկրորդ, երրորդ անգամ վրիպելուց հետո  գտնելու էր մի տեղ` այս աշխարհի կեղևը հատող ելքի դուռը:

 

* * *

 

Մի ժամանակաշրջան եղավ, հիմա լավ չեմ հիշում, համալսարանի վերջի՞ն կուրսում էի, թե՞ նոր էի ասպիրանտուրա ընդունվել, որ հողի փլուզումների հետ կապված երևույթները չհասկանալու պատճառով  ազգային վեպի իմաստն այլևս չէի ընկալում: Կասկածները, հակասությունները, ինքնակեղեքումները հանկարծակի դեմս անհաղթահարելի պատ էին դարձել, վերջ ի վերջո,  այդ պատը վերափոխվեց բանտի: Հարկավոր էր խորտակել պատնեշները, դուրս ելնել ամբողջ մի տարի կաթվածահար անող անկումային տրամադրության վիճակից, հասնել անհատականության վտանգավոր ճանապարհներին:

Մտածում էի` այդ ինչպես էր, որ հողն իր վրա չէր պահում Մհերին, ամեն քայլափոխի փլվելով ոտքերի տակ` փորձում էր կուլ տալ ձիուն, ժողովրդի աչքի առաջ աղավաղվում էին գույները, կենդանիների, ծառերի ստվերները: Հափշտակվում էին մարդկանց պատկերները, անգամ Վանա լճի վրայից ձկնորսները Ագռավաքար փակվելու գնացող Մհերին հեռվում մեկ որպես բլրանման հսկայի էին տեսել, մեկ էլ` հայացքների դեմ փոխակերպվող` ցածրահասակ, գաճաճ մարդու:

Չէի կարողանում ըմբռնել` այդ ամենը` նրա հեռանալու հետ կապված, ըստ Մհերի վարդապետության հետևորդների մոտ` նրա հեռանալու հետ կապված, կրոնապաշտամունքային հոգեբանության հետևանքով առաջացած տեսողական խաբկա՞նք էր, թե` և տեսիլները, և հողի` ծերությամբ խախտվելը պարզապես տարերային աղետի հետևանքով առաջացած գործընթացների արդյունք էր:

 

Իրավիճակը ճիշտ հասկանալու, երևույթները սթափ գնահատելու համար երկրաշարժին նախորդող ժամանակաշրջանի մասին ամբողջ մի տարի մասնագիտական գրականություն էի կարդում, երկրաբանության ինստիտուտ էի հասնում` գիտնականների կարծիքը լսելու: Երբեմն ինձ թվում էր` հողի փլուզումները, խորքային անկայունությունը նախաերկրաշարժային գործընթացների հետ կապված երևույթներ էին, այլ ոչ Մհերի` Ագռավաքար գնալու ժամանակ` առջևով գնացող յոթերորդ ձիավորի` նրա և ձիու ոտքերի տակի հողը բռնելով` խախտելու արդյունք: Մյուս կողմից` հանգիստ չէր տալիս նաև պատմիչի վկայությունը թե` Մհերի փակվելու գնալու օրը` երկրաշարժից առաջ, Վասպուրական աշխարհի երկնակամարում ինչ-որ բան էր երևացել, իսկ երկրաշարժը միայն այդ նշանի երևալուն էր հաջորդել, թեքելով շուռ էր տվել Վանա  ծովը, ձկները ջրի հետ դուրս էր թափել:

Արդյոք երկնակամարում ցոլցլացող նշանը Մհերի` Ագռավաքարով անցնող միջօրեականի հատե՞լը չէր ազդարարել, որն աշխարհի արարչության սրբազան խորհրդաբանությունն էր: Արդյոք Մհերի` աշխարհը և քաոսը բաժանող պորտալար միջօրեականը կտրելու ակնթարթից նշանի ցոլցլացող բռնկումով  Սասունում ոչինչ չպատահելու սկի՞զբը չէր դրվել: Արդյոք դրանով չէ՞ր հաստատվել տարեգրի այն վկայությունը, թե երկրագունդը չէր պտտվել իր առանցքի շուրջը, վեց օր աշխարհի մի կեսում շարունակ գիշեր էր եղել, մյուսում` ցերեկ: Անգամ նախկինի համեմատ տներն էին տեղերից գնացել: Վեց օր ոչ ծնունդ էր եղել, որ հոգի ավելանար, ոչ էլ մահն էր կարողացել շունչ պակասեցնել: Ոչ ինն ամիսը բոլորած, արդեն պտղաջրերը գնացած տղոցկան կանանց ծննդաբերությունն էր սկսվել, ոչ էլ մահառաջի մեջ շունչ փչողներն էին կարողացել հոգիները տալ: Քանի  անցյալ, ներկա, ապագա չէր եղել, ոչ մի բան սկիզբ կամ ավարտ չէր ունեցել, դրա համար էլ դրախտի անժամանակի պես` ով որտեղ, ինչ տեղում գտնվել էր դրախտային երջանիկ դյութանքի մեջ էր եղել, մինչև որ վեցերորդ օրը երեկոյան ժամանակի շրջանը վերստին չէր նորոգվել, մինչև որ Ագռավաքարից խրխինջը չէր լսվել, մինչև որ մոխրագույն ավանակով պատանին չէր երևացել:

Երբեմն էլ թվում էր` հողի փլուզման երևույթը ոչ մեկով, ոչ էլ մյուսով էր սկսվել, այլ ավելի կենցաղային, ավելի պարզունակ խնդիրներով էր պայմանավորված: Գուցե հետադիմական ուժերի հին վրեժը լուծելու գործունեության հետ էր կապված: Նրանք արհամարհում էին օր օրի կառավարման լծակները ձեռքից բաց թողնող Մեծ տան և քաղաքային իշխանությունների որոշումները: Պետական ունեցվածքին վնաս հասցնելու նպատակով, փայտ արտահանելու պատրվակով, հսկայածավալ անտառներ էին հատում` բացելով մշտապես փչող հյուսիսային քամիների դեմը, որ սրբում, տանում էին մերկացած բարեբեր շերտը, հողը էրոզացվում, կաթվածահար էր լինում:

Երկար ժամանակ նաև այս տարբերակն էր ճշմարտացի թվում, բայց քիչ ավելի ուշ գլխի ընկա` Մհերի ոտքերի տակ հողի փլվելը տարերային աղետների, երկրաշարժի, հետադիմական ուժերի կողմից անտառածածկույթները ոչնչացնելու կամ էրոզիայի հետևանքների հետ կապելը կնշանակի համագործակցել նրա դեմ հակաքարոզչություն տանող քաղաքային իշխանությունների, հոգևորականների, Մեծ տան, Վերգոյի և արիոսականների հետ: Կամ ակամայից նրանց ջրաղացին ջուր լցնելով` կհաստատեի, որ հինգ գյուղերի բնակիչները կորեկի հինգ արտի համար որպես շատակերի` նրան ու ձիուն սպանել, թաքցրել էին Ագռավաքարի այրերում, կամ էլ համամիտ էի լինելու նրանց հետ, թե ամբողջ կյանքը Ոստանակապանում իշխանի ձեռքին գերի էր մնացել, մինչև խոր ծերություն գոմեշների հետ աշխատել էր նրա քարհանքերում, վերջում էլ` ստրուկի պես շղթաները թևերին` մահացել էր երկրավոր մարդու ծերունական մահով:

Անընդհատ մեկը մյուսից ծագող իրարամերժ տարբերակները, հակասությունները, կասկածները կամազրկել, թուլացրել էին տրամաբանությունս, թվում էր` խառնաշփոթի մեջ  ինչ-որ բան էի կորցրել, նրա պատճառով ներսիս մեջ կարևոր հույս էր մեռնում:

Մհերի հետ կապող թելը նորից գտնելու համար ինքս ինձ հարց էի տալիս. «Այդ դեպքում ի՞նչն էր Համբարձման գիշերը Ագռավաքարի դռների բացվելու պատճառը, բա ինչո՞ւ էր Մհերը հայտնվել հովվին, խոսել ցորենի ու գարու մասին: Ինչո՞ւ էին լեռները, ծառերը` ջրերը որոշյալ ժամի շունչ առած, իրար հետ խոսել: Այդ ի՞նչ միստիկ պաշտամունքային ծեսեր իրականացնելով էին քրմերը նպաստելու Մհերի` քարայրից դուրս գալուն, որ բերեր հին աշխարհի կործանումը, դներ նոր փուլի, նոր ժամանակաշրջանի սկիզբը»: Երբեմն թվում էր` հենց այս հարցերի մեջ պիտի որոնեի Մհերի` մինչև այժմ էլ կենդանի լինելու խորհուրդը:

Բայց  երբ սկսում էի մտածել` Ագռավաքարի դուռը հետևից փակվել է, ջրերը հոսել են, ամպերն անցել են երկնքով, քամիները լեռներ են մաշել, քաղաքներ են անհետ անցել, անտառն է շնկշնկացել, ամեն մարդ իր գործին է գնացել-եկել, իսկ Մհերն այդ ընթացքում Ագռավաքարի խավարամութի, խոնավության, մենության մեջ հազար, երկու հազար տարի սպասել ու գոյություն է ունեցել, փշաքաղվում էի:

Մտածում էի` քրոմոսոմի հյուլեի նման ընկած է եղել օրինակը չունեցող աշխարհարարման նախաստեղծ մայր արգանդի մեջ` սաղմնային պտղի պես ոտքերը փորի տակ ծալած: Բացակա տարածության, ժամանակի միջից, որտեղ մի ակնթարթը երկրի մի տարվան է հավասար ոչ խավար, ոչ լույս է. հարյուրավոր տարիների միջով պորտալարի նման ձգված է Ագռավաքարը, Մհերին է հասցնում տիեզերքի շշուկները, թե ինչպես են հանգչող մի պաղ աստղին մյուս տաքերը փոխարինում, տերությունները երերալով գետին թափվում, մշակույթները  մշակույթների փոխարեն բարձրանում, դարերը  դարերից հետո գալիս, ժողովուրդները` ժողովուրդներից, պետությունները` պետություններից հետո, քարտեզները քարտեզներով փոխարինվում` երկրագունդը շարունակ ձևափոխությունների ենթարկում: Բայց միաժամանակ Համբարձման գիշերը հովվի հետ ուղարկած պատգամը թե` միայն գարին` ընկույզի, ցորենը մասուրի չափ դառնալուց հետո էր դուրս գալու, աշխարհի կոտորածը դնելու` մտքիցս դուրս չէր գալիս: Այս ինչ ուղերձ էր. մեր ժամանակների ոգի՞ն էր` ատոմային ռումբի կոճակը սեղմելու նմանությունը, թե՞ տիեզերքի` բնական ընթացքով խոշորանալ, անընդհատ ծավալվելու ճանապարհով ՄԵԾ ՊԱՅԹՅՈՒՆԻ գալուստն էր վկայում, որ կործանելու էր երկրագունդը, հետո նոր միայն քանդվել` վերակառուցվելու օրենքի համաձայն, կրկին դեպի ամբողջը` մեկ միասնական երջանիկ մոլորակի, վերստին նորոգված նոր փուլի, նոր սկզբի ժամանակաշրջանում էինք ապրելու:

Սակայն օրըստօրե սաստկացող կասկածները, իմ նկատմամբ անվստահությունն ու անքնությունը ջլատել էին սթափ դատելու կարողություններս: Մի անգամ լուսադեմին պատից պատ քայլելիս մտքովս անցավ` Մհերի հետ կապված իրադարձությունները և խորհրդաբանությունը հասկանալու համար ինչ-որ գիտեի բավարար չէին, չպիտի այդքանով սահմանափակվեի:

Սկսեցի ազգային վեպի հայուր հիսուն պատումները նորից վերընթերցել`  հուսալով, թե պատմական, ավանդական, ուրարտական, հեթանոսական, քրիստոնեական շերտերի խորքում այս անգամ, նախորդ ընթերցումների ժամանակ երկրորդական կարևորություն ունեցող իրադարձություններ թվալու պատճառով, ուշադրությունիցս վրիպած` շատ  կարևոր մի բան կգտնեի:

Գիտական աղբյուրներից ականավոր ազգագրագետների, բանահավաքների, պատմաբանների կարծիքներն էի համառոտագրում` Դավթի և Մհերի կերպարին վերաբերող հակասությունները հասկանալու համար: Փորձում էի աներևույթ խարիսխը գտնել, որ Մհերին հարյուրավոր դարեր Ագռավաքարում անխորտակ էր պահում …

 

 

ԱՐՇԱԿ ԱՐՔԱ, ԴՐԱՍՏԱՄԱՏ ՆԵՐՔԻՆԻ

 

 

 

Պատմավեպ

 

 

 

Երեք են, որ գեղեցիկ են գնում, եւ չորս են, որ գեղեցիկ ընթացք ունին.
Առիւծը, որ գազաններից զօրաւորն է, եւ ոչ մի բանի երեսից
ետ չի դառնալ:
Եղնիկը, եւ նոխազը, եւ թագաւորը, որի զօրքը իր հետն է:
Առակաց գլ. լ. խ. 29

 

 

 

Մեկ նետընկեց հեռավորության վրա քարավանին հետապնդում էր առյուծը: Տապից թալկացած ուղտերն ու պահնորդները նրա նկատմամբ կորցրել էին զգոնությունը: Ուղտերի մաշկը հարվել էր, սապատները սմքել, ճլորել, տոպրակների նման կախվել էին մեջքներից: Քսաներորդ օրը առաջապահ զինվորները մի ուրիշ բան էլ տեսան, ձեռքերն առաջ պարզած՝ հորիզոնի վրա մանր, սև կետեր ցույց տվեցին: Ամբողջ օրը նրանց ընդառաջ քայլելուց հետո նրանք հասկացան, որ մի քայլ անգամ չեն մոտեցել սև ուրվագծերին: Նրանք ևս շարժվում էին նույն արագությամբ, ինչ որ քարավանը: Հենց ուղտերը կանգնում էին, մանր կետերը նույնպես կանգնում էին ու նորից քարավանի շարժման հետ վերսկսում էին ճանապարհը: Նրանց և քարավանի միջև տարածությունը չէր կրճատվում: Պահնորդ զինվորները քսաներորդ օրը տեսան նրանց. արդեն քանիերորդ օրն էր նրանք հետապնդում էին քարավանին՝ չգիտեին: Իսկ այդ օրվանից հետո, արևածագից մայրամուտ ամբողջ այդ ընթացքում, թագավորին երկրպագության գնացող քարավանի տեսադաշտից չբացակայելով, նրա առջևից, հորիզոնի վրա վազում էին սև ուրվագծերը, որոնք քանի գնում՝ նվազում կամ ծավալաշատ էին դառնում: Երբեմն նրանց միջանցիկ փոշու ամպն էր ծածկում ու հետո նորից, նույն անփոփոխ հեռավորության վրա, նրանք հայտնվում էին կրկին: Քարավանը նրանց ընդառաջ էր գնում, բայց նրանք էին քարավանին տանում իրենց հետևից: Վարձկան ուղտատերերն այդ եզրակացության եկան, երբ ամբողջ օրը քայլելուց հետո նորից հանդիպեցին նախորդ գիշերվա խարույկատեղերին: Հետո, ավազե բլրի վրա շարք կանգնած, քարացավ նրանց բազմությունը, հանկարծ նրանք վերակենդանացան ու ցրվեցին՝ շրջանցելով ավազե բլուրը տարբեր ուղղություններով, միանգամից հայտնվեցին քարավանի առաջ, և բոլորը պարզ տեսան շնագայլերի դեղին աչքերը:
Քարավանի առաջնորդ Ֆարուխն ասաց. «Ճանապարհից պիտի շեղվենք, թեթև զինված մարդու համար մեկ օրվա հեռավորության վրա հայկական վանք կա, այնտեղից ջուր կվերցնենք»: «Այս պայմանների համար փորձ ունեցող ուղտեր պիտի վերցրած լինեիք, քարավանապե՛տ»,– ասաց Դրաստամատը: «Տե՛ր, պատճառը միայն ջուրը չէ: Չորքոտանիների ծարավը թուլացնելու համար նրանց կերակուրներին՝ ջերմիկին ու գարուն, լրացուցիչ աղ ենք խառնել: Նկատե՞լ եք, քարավանի երկու կողմերով քայլող զինվորների մեծ մասը կաղում է, նրանց մատների արանքում ճաքեր են առաջացել: Իսկ աչքերը կարմրած են, բորբոքված: Խեղդող տապից նրանք գիշերները չեն կարողանում քնել, մեկի մոտ արդեն ուղեղի բորբոքում է նկատվում: Ինչքան հասկացա, ձեր խոստացած ոսկին նրանց սկսել է քիչ ոգևորել: Ուղտապաններն էլ նրանց միացած՝ շերբեթ ու կին են պահանջում: Երկու հոգի ծածուկ փախել են, ու տեսնողներ չեն եղել: Առյուծն այս գիշեր դարձյալ ուղտ է տարել ու աննկատ մնացել»: «Ֆարո՛ւխ, դու հաստատապես գիտե՞ս, որ ճանապարհից պիտի շեղվենք»: «Այո՛, տե՛ր, գուսանների, կանանց ու սպասարկող ծառաների երևակայությունն էլ է բորբոքված՝ ընդոծին պատկերներ են տեսնում: Անցյալ տարիներին անապատում այսքան շոգ չի եղել: Քրտնաթոր ուղտերը չեն ուզում գնալ՝ փրփրակալած բերաններով պառկում են տաք ավազների մեջ ու տնքում են»:
Կաղ քարավանապետն ու պահնորդ զինվորները, քարավանին ու առյուծին հետամուտ, շնագայլերից մեկին ավազե բլուրների հետևում ու անապատի նարնջագույն լույսի մեջ հանկարծակիի բերեցին, շրջափակեցին ու մորթեցին: Թմրած, բորբոքված ոտքերով ուղտերին արագաքայլ դարձնելու համար նրանց ռունգերը տրորեցին շնագայլի տաք արյունով:
Ֆարուխը՝ Պարսից Մեծ դռան հազարապետ, վարչական պաշտոնյայից շուկաներում և հրապարակներում ելույթներ ունենալու արտոնագիր ունեցող, հաղթանդամ կառուցվածքով կռփամարտիկ էր: Բայց հանկարծ սկսեց ո՛չ իր երկրի թագավորին հավատալ, ո՛չ էլ՝ կրոնին: Նա մի օր Որմիզդի տաճարում արքայից արքայի՝ Եղբայր Արևի և Լուսնի անվանակոչության քսանամյակի տոնի արարողության ժամանակ իր կնոջը սրբազան խառնակության պահին տեսել էր մեհյանի ավագ մոգի հետ ու երկուսի կոկորդն էլ կտրել էր անուշահոտ, սուրբ ջրավազանում լողանալու պահին ու դատապարտվել կալվածքային աշխատանքների համար ստրկության վաճառքի: Վերջին պահին Պարսից աշխարհում բնակվող Դրաստամատը նրա համար փրկագին էր վճարել ու իջեցրել օտար աշխարհներ նավարկող նավից: Նա էլ քրիստոնեություն էր ընդունել ու, ահա քսան տարի է, հավատարմորեն ծառայում էր նրան:
Տարիներ անց երկրորդ անգամ դատապարտվեց, այս անգամ՝ մահապատժի: Այլանդակի տեսքով այլակերպված ամբոխին ու պահակախմբին հրմշտելով՝ մտել էր Պարսից Մեծ դռան հրապարակ, կանգնել պտտվող անիվ֊մեքենայի վրա գցված, ծաղրուծանակի ենթարկվող Հայաստանի թագուհու՝ մերկ Փառանձեմի կողքին ու պահակազորի հրամանատարին ասել. «Այստեղ հավաքվածների մեջ ամենաայլանդակը ես եմ, Հայաստան աշխարհի Մեծ Տիկինը իմն է, ես եմ նրան տիրելու»: Պահակապետն ասել է. «Քոնն է, մուրացկան, եթե կարող ես…»: Ֆարուխը շուրջը հավաքվածների ծիծաղը չի լսել՝ իբրև մերկացել է: Ծոցից հանած դաշույնի շեշտակի մի հարվածով կտրել է թագուհու կոկորդի քներակը: Ասել է. «Դուք էլ գիտեք, որ Զրադաշտը արգելում է մեռելին պղծելը»: Ուշքի եկած հրապարակը գոռացել է՝ «Մա՛հ»: Խաբված ամբոխը՝ «Կախաղա՛ն»: Հանկարծակիի եկած՝ պահակազորի հրամանատարը Ֆարուխի ձեռքերը մեջքին կապած ծեծելով զնդան է իջեցրել: Դրաստամատը ոսկով մեծ փրկագին է վճարել ու ազատել կախաղանից:
Ուղտը ճչաց, թանձր շոգ էր, նրա ձայնը չգնաց անապատի հեռուները, մարեց մոտակայքում՝ կարմրափոշի լույսի մեջ: Ուղտապանները հայհոյում էին ու աղմկում: «Առյուծն է, տե՛ր,– ասաց Ֆարուխը:– Առյուծը խփեց ուղտին, ահավոր շոգ է: Առյուծն այս ժամին չպիտի հանդիպի, եթե նա ստվեր չի որոնում, նշանակում է՝ հավասարակշռությունը կորցրել է: Առյուծը կատաղած է, նրա հիվանդ ուղեղի տագնապը մեզ հանգիստ չի տալու: Մինչև մութն իջնելը մենք պիտի գնանք հայկական վանքը: Գիշերային խարույկների վրա հույս դնել չի լինի՝ հանգչում են տոթից ու գինուն կարոտած հերթապահների անփութությունից: Շնագայլերը, արդեն քարավանի առաջն ընկած, փորձում են առաջնորդել թմրած ուղտերին: Նրանք զգում են քարավանի օրեցօր մարող ուժն ու այնքան են մոտենում վրաններին, որ նրանց հանկարծահաս լացը սարսռեցնում է բոլորին: Մեր վարձած ուղտատերերի՝ ավազների բնակիչների հեթանոս աստծու խորհրդի համաձայն շնագայլերն անծայրածիր անապատի մեջ գիտեն մի տեղ, ուր ավազը քանի գնում, կարմիր է դառնում, որտեղ ամեն ինչ մեռյալ է, ու ամեն մի շունչ մեռնում է»: Ֆարուխը զինվորներին ասաց. «Բերեք»: Զինվորները ձեռքերը կապոտած չորս ուղտատերերին բերեցին: Ծառաները ծնկեցրին ուղտին, ամպհովանիով ծածկված պատգարակից իջավ Դրաստամատը: Ֆարուխն ասաց. «Նրանք փախչում էին, նրանց էլ այս գիշեր են բռնել,– ասաց.– խոսեք տիրոջ հետ»: Ձեռներն արձակված նրանցից ավագը հանեց գլխի թաշկինակը, խոնարհվեց մինչև գետին, ասաց. «Իմ անունը Ոսկեգույն Ուղտերի Արքա է, թող մեր տիրոջը հայտնի լինի՝ մենք մեր Աստծու խորհրդով ճանապարհն այլևս չենք կարող շարունակել: Մեր ուղտերը քարավանից չենք հանում, նրանց դիմաց մեզ հեռանալու իրավունք տվեք: Մեզ՝ ավազի բնակիչներիս, Աստված հայտնի է դարձրել. հետևել շնագայլերի ընթացքին և իմանալ, որ նրանք մեզ առաջնորդում են կարմիրը: Օր օրի խորանում ենք անապատի ավազուտների կրկնակի կարմրի մեջ, դա մահվան աշխարհի դարպասն է: Կարմիրը՝ գույներից ամենապայծառը, հերթականության մեջ ամենավերջինն է: Բովանդակությամբ՝ ամենաթույլը, հանգչողը, որն իր ավարտի մեջ սև է դառնում: Նրանով վերջանում է աշխարհը, կյանքը նրա մեջ է ավանդում շունչը: Ցուլը՝ Աստծու փոխանորդը երկրի վրա և երևելին իր իմացությամբ՝ նրան հանդիպելիս նետվում է մարտի: Կենդանական աշխարհը այդ գույնով տեսնում է արյան սպանվելն ու սարսափում է նրանից: Կարմիրը կենաց և մահու աշխարհների վերջին սահմանագիծն է, մահամատույցը, ուր հեղձամահ սևն է
բնակվում: Շնագայլերը Կարմիր Չար Ուժի կողմից այդ երկու աշխարհների միջև կարգված միջնորդներ են, հենց այդ նպատակով էլ նրանք աշխատում են գիշերուզօր, նրանք մեզ կտանեն մահվան երկիրը: Տե՛ր, շնագայլերը սպասում են գոյի անկմանը և առաջնորդում կարմրից կրկնակի կարմիր՝ գույնի հեղձամահ թուլության մեջ շրջապտույտ տալով, ուժասպառ անելով ուղտերին, դրության տերը կլինեն և քարավանը հետևները գցած՝ կտանեն անգոյության դաշտը: Ձեր ծառաները, երբ ձեզ ասում են, թե շոգից են դեղին ուղտերը փրփրակալած բերաններով պառկում տաք ավազների մեջ ու չեն ուզում գնալ, դուք չպետք է հավատաք, դա շոգից չէ: Լսեք ոսկեգույն ուղտի տնքոցը ու կհասկանաք, որ կարմիրն արդեն հետապնդում է ուղտին, ու նրա գլխի մեջ թանձր սևն է իջնում: Ամենակարող իշխան, մեզ իրավունք տվեք հեռանալ անապատից»: Զինվորները մտրակելով տարան նրանց:
«Տե՛ր, ավազաբնակների սարսափն է՛լ ավելի սաստկացրեց չկարգավորվող մի հանգամանք ևս: Կանանցից շատերի մոտ սկսվել է ամսեկանի ժամանակը, ու նրանք չեն կարողանում թաքցնել իրենց հիվանդությունը: Կանայք անընդհատ ճամբարի ներսում մեզ հետ միասին են և անհրաժեշտություն ունեն առանձնության, շրջակայքում ոչ մի թուփ չկա, իսկ հեռու՝ ավազաբլուրների հետևը, առյուծն ու շնագայլերն են: Կանայք իրենք իրենց իրավիճակից տագնապած են, ավազի բնակիչները՝ նույնպես. նրանց սովորույթն է՝ ճանապարհին կնոջ արյունը վատ նշան է. անասունների անկում կլինի, մարդկային միզակապություն, որդեսերման սերմի անպտղություն, կործանարար փոթորիկ, կրակե հողմ, սերմնակաթություն, խավարի թանձրության աննախադեպ հարձակում: Քարավանի տղամարդիկ մռայլ են, հատկապես ավազի վարձու բնակիչները. նրանք պահանջում են, որ կանայք հեռու մնան ջորիներից ու ուղտերից, դա անհնար է: Նրանք չեն կարող ավազի հատիկը ճաքեցնող այս տաք արևի տակ քայլելով տեղ հասնել: Զինվորներն էլ նրանց միացած՝ պահանջում են, որ նրանք ջրի տիկերին ու իրենց կերակուրներին չմոտենան: Կանայք ամոթից ինքնամփոփ ու ճնշված են, ընդհանուր սեղանին ճաշի չեն նստում, հրամայել եմ նրանց կերակրեն վրաններում: Արդեն երկրորդ օրն է՝ վարձկան ուղտատերերի պահանջով կանանոցի ներքինին արևածագի հետ վատառողջ կանանց վրաններից դուրս է հանում և, ի տես ամենքի, քարընկեց հեռավորության վրա՝ ավազներին գծած շրջանակների մեջ, նրանց ձեռքերն է
լվանում՝ արյան անմաքրության նշանը սրբելու համար և մեղմելու քարավանի տագնապը: Բայց գիշերը քարավանը լքած փախստականները հեռանալուց առաջ իրենց ընկերներին զգուշացրել են մոտալուտ ահասարսուռ վտանգի մասին: Տե՛ր, մենք պիտի գնանք հայկական վանքը, քարավանի ոգին բորբոք պահելու համար այնտեղից տիկերով ջուր ու գինի կվերցնենք, կանայք իրենց մաքրության գործերը կհոգան»:
Երբ հայոց նախարարները, մեծամեծերը, կուսակալները, գավառատերերը, գյուղերի դասպետները Արշակ թագավորին բռնադատեցին, շտապեցրին, ստիպեցին, որ անհապաղ իր գահից, իր երկրից ելնի ու գնա Պարսից աշխարհի Մեծ դուռը, Շապուհն էլ, նա՝ Լուսնի և Աստղերի ընկեր, արքայից արքան, վերցրեց ու Արշակ թագավորին բանտարկեց Խուժաստան աշխարհի Անհուշ բերդում: Դրաստամատն այլևս Հայաստան չվերադարձավ, մնաց Պարսից աշխարհում: Մեծ փրկագնով կախաղանից ազատեց Ֆարուխին, և նրանք երկուսով բազում միջոցների դիմեցին, շատ հնարքներ օգտագործեցին Արշակ արքային բերդից փախցնելու համար:
Ֆարուխը, տարիներ առաջ, պարսից Խուժաստան աշխարհի անապատի այս նույն ճանապարհով, որ հիմա բանտարկված Արշակ թագավորին երկրպագության գնացող բազմանդամ քարավանն է անցնում, ծառայի հետ երեսուն օր ճանապարհ գնաց, հասավ Անհուշ բերդ, բերդի կառավարչին ասաց. «Թափառական աստղահմա եմ, այս կողմերով էի անցնում, ասի՝ մտնեմ ձեզ ուրախացնեմ»: Կառավարիչը կասկածանքով է նայել եկվորին, հետո՝ թե. «Մո՛գ, արածդ ի՞նչ է, ի՞նչ կարող ես անել»: Ֆարուխը, թե. «Կարող եմ ամենազորեղ ուժերին կանչել ու երկինք, գետին խավարեցնել»: Բերդի կառավարիչը երկմտեց, վերևից նայեց անապատի բոլոր կողմերը, տեսավ եկվորները երկուսով են, այնքան էլ չվախեցավ, սակայն կասկածեց: Ֆարուխը բացեց ափն ու ցույց տվեց քրտնած, գինեգույն Սարդիոնը, ասաց. «Կառավարի՛չ, ով կհասկանա այս հմայիլ-հուռութքի վրա գրված բառը, կստանա բարձրագույն ազատություն, կդառնա անմահ, կիմանա, թե ինչպես է ծնվածը՝ կապված լուսնային օրերի հետ, և երբ երակ թողնի, ճաշակելով մեղքի բոլոր քաղցրությունները, կմնա անմեղ: Գրվածքը տառերով թվային յոթ երկնային բարձրությունների արտահայտությունն է: Այդ յոթ ոլորտներից վերև՝ աստվածների իշխանություններից, հրեշտակապետերից ու հրեշտակներից վերև ապրում է անանուն խավարը, որը գեղեցիկ է ամեն մի լույսից և հիասքանչ՝ գիշերային մթից, անսկիզբ է ու անծնունդ, ես կիջեցնեմ նրան՝ ի սարսափ աշխարհի, դու միայն ցանկացիր, կառավարի՛չ»:
Կառավարիչը, բերդի դարպասները նրանց դեմ բացելուց առաջ, զգուշության համար աշտարակի պահնորդ զինվորներին ուղարկեց ուղտի փորը ճղելու: Ֆարուխն ասաց. «Լսված բան չի, որ հյուրընկալողը անապատով անցնողի չորքոտանուն սպանի»: Կառավարիչն ասաց. «Եթե թափառական մոգը կարծում է, որ ինքը Հոմերոսի «Իլիականը» չի կարդացել, շատ իզուր»: Ասաց. «Քո կարծիքով, Տրոյան ինչպե՞ս գրավեցին, հենց այդպես, քաղաքի կառավարչի անփութության պատճառով, ձիու փորը զինվորներ նստեցրին ու քաղաքը գրավեցին»: Երբ ուղտի դին, պարսպից հեռու, ցիներին ու շնագայլերին կերակուր գցեցին, կառավարիչն ասաց. «Չնայած այսպես պետության և ինձ վրա թանկ է նստում, բայց ձեր մեկնելուց նոր ուղտ կտամ»,– ասաց. «Մո՛գ, դու գործդ արա, տեսնենք»: Ֆարուխը, թե. «Պիտի սենյակ լինի, որ աղոթք անեմ: Պիտի արևի ժամացույցի ստվերը գա ցերեկային օրվա վերջն ազդարարող Արփող ժամի վրա, ու ես նոր իրավունք կունենամ երկնային յոթ ոլորտներից այն կողմ ապրող ուժերին կանչելու»: Հետո նա, մի սենյակում առանձնացած, Սարդիոն քարի հետ մնաց: Սպիտակ, ատլասե շղարշը գցեց ուսերից մինչև գետին, ժամացույցի ցուցիչի ստվերը եկավ, կանգնեց ցերեկային վերջին Արփող ժամի վրա, ինքը բարձունքում, աշտարակին կանգնած, ձեռքերն արևելք ու արևմուտք պարզած, գինեգույն Սարդիոնը կրծքից կախած, գլուխը հետ գցած, երկնային ուժերին խնդրեց, պահանջեց, գոռաց. «Սալլի՛, իջի՛ր, տո՛ւր խավարում, տո՛ւր երկինք-գետնի ահաբեկիչ մթնեցում: Սալլի՛, լույսից գեղեցիկ խավար, իջի՛ր, իջի՛ր»: Ոչինչ էլ չպատահեց, կառավարիչն էլ տրամադրություն չուներ, նյարդայնացած էր՝ պահնորդ զինվորների մեջ սիրեկան ուներ, որը մահացել էր տիֆից: Երկուսին էլ մի լավ ճիպոտով ծեծել տվեց, հմայիլ-հուռութքը վերցրեց ու առանց ուղտի թողեց անապատ: Աշտարակից նրանց հետևից ճչաց, Ֆարուխին գոռաց. «Մո՜գ, մեկ էլ այս կողմերում երևաս, արվամոլների խուցը կգցեմ, որ ճաշակես մեղքերի բոլոր քաղցրություններն ու անմեղ մնաս»:
Նրանք քսան օր անապատը ոտքով կտրեցին, հասան Դրաստամատին: Դրաստամատը նրանց շերբեթ խմեցրեց ու գինու մրուր՝ յոթ տարի արևի տակ պահած: Արևահար, լպոկտված մարմիններին սագի յուղ քսեց: Մեկ շաբաթ անց Ֆարուխի լեզուն բացվեց, ասաց. «Տե՛ր, արևի խավարում չեղավ: Ծիսակատարությունը ցուցման նմանողականությամբ կատարեցի, խավարման հմայությունը ասացի, գոռացի, ճչացի, չեղավ: Հայաստանի մոգերի ուղարկած գիտությունը չկատարվեց»: Նրանք կարդացին Տարոնի տաճարից ուղարկած «Նշանագիր իմաստնոց» գիրքը, տեսան, որ գրքի նշածով արևի խավարում պիտի լիներ: Դրաստամատը գրքի աղյուսակների վրա գիշերուզօր գլուխ ջարդեց ու պարզեց, որ նահանջ տարիները իրենք չեն նկատել, եթե նահանջ տարիներն էլ հաշվարկած լինեին, այդքան ցանկալի խավարումը շարժական տասը օրերի միջև պիտի լիներ: Եվ տասն օր հետո Պարսից աշխարհի վրա երեքօրյա արևի խավարում եղավ, հողմահարված խավարը ծածկեց երկիրը, և ամեն մի կենդանի շունչ իր գտնված դիրքում քարացավ, մարդկանցից շատերը գետինը ճեղքեցին, գլուխները թաքցրին պատռվածքի մեջ, իսկ հողագնդի վրա մարդկային երևակայության չար և բարի կրքերով ստեղծված շատ արժեքներ՝ հարստություն, տաճարներ, գերեզմանոցներ, եկեղեցիներ և արգելափակոցներում բանտարկվածներ մնացին անտերունչ, գրքի նշածով խավարում եղավ և այնպիսի մի խավարում, որ գողերը նույնիսկ Շապուհ արքայի թագի ամենամեծ ադամանդը գողացան:
Հայոց Ահեկան ամսի քսանին մեկ մոդ սերմնացուն հարյուրապատիկ բերք էր տվել, ցորենի մեկ հասկը վաթսուն հատիկ էր կծղավորել, խաղողի մի հնձանից երկու հարյուր տիկ գինի էր հանվել, խոշոր ու մանր կճղակավորների երկու ծին ու երկու խուզ էր եղել: Այդ օրը Մարդպետական նախարարությունից Դրաստամատին Արամազդի տաճարն էին տանում գիշերով։ Քրիստոնեական կուսակցությունը ներքինիացնելը համարում էր մահացու մեղք։ Նրան տանում էին գորգի մեջ փաթաթած։ Դրաստամատը գլանվածքի անցքից լսում էր հեռվից եկող շների հաչոցն ու աքլորների կանչը։ Տեսնում էր սայլի ճաղերից պարանով կապված ողջակիզացու սպիտակ արջառին, լուսնի կաթնագույն լույսի մեջ՝ կապույտ ու հաղթանդամ, պարանոցն ու ճակատը զարդարված գույնզգույն ծոպերով ու լսում էր նրա կճղակների մեջ ընդ մեջ բախյունը ճանապարհի հանդիպակաց քարերին ու տարածության մեջ պարպվող նրա փնչոցը: Նա գորգի փոքրիկ անցքից նայում էր աստղերին, միտքը պահում նրանց շարվածքը, որ փախուստի ժամանակ տունդարձի ճանապարհը չկորցնի, այդ օրերին Մարդպետական նախարարության տարածքներում թափառող երեք վհուկների ձեռքը չընկնի, գա հասնի տուն։
Նրա հայր Գարջույլը՝ պղնձաձույլ Արամազդ աստծու առաջ ծնկաչոք, նրա մանուկ որդին կողքին՝ ծնկաչոք ու դողահար, բարակ բատիստե սպիտակ շապիկի մեջ։ Գարջույլի երկուհարյուրանոց ասպազեն գունդը, զգոն ու վճռական՝ արարողության անցաբանը չիմացողների համար, փակել էր տաճարի ելք ու մուտքը: Գարջույլը ձեռքը դրեց տղայի գլխին՝ իր առաջնեկին, երկրի նախնյաց կարգին համաձայն՝ ասաց. «Զոհաբերում եմ թագավորին»։ Պատմուճանը հետ տարավ, այծի բրդից գործած կարմիր տոպրակով արծաթն ու ոսկին դրեց Աստծու ոտքերի առաջ, ասաց. «Դվին մայրաքաղաքում ընդունված համընդհանուր կշեռքով՝ երեսուն դրամ արծաթ, երեսուն դրամ ոսկի եմ նվիրաբերում Արամազդին։ Երեսուն տիկ գինի, երեսուն քուզա կաթ, ոչխարի խուզից երեսուն հակ բուրդ եմ նվիրաբերում տաճարին»։
Թմբուկները հնչեցին, կապուտակ վարագույրը բացվեց, կարմիր և սպիտակ հանդերձներով դուրս եկան տաճարի բարձրագույն աստիճաններին ձեռնադրված խորհրդագետները, հայեցողները, մարգարեներն ու քրմերը: Նրանց մեջ Արամազդի սրբազան նշանակություն ունեցող ոգին զարթեցնելու համար սպասավորները արծաթե անոթներով կարմիր գինու մրուրի հետ խառնած սև կակաչի հյութ մատուցեցին։ Նրանց ոտքերի առջև դրեցին ծխացող խունկը, ու կարմիր ծանր վարագույրը հետ գնաց, ոսկեզօծած պոզերով ու կճղակներով, Գարջույլի՝ Արամազդին նվիրած հրե ցուլը բերեցին։ Կարդացող դպիրը նստեց նրա կճղակների մոտ ու կարդաց Արամազդին փառաբանող աղոթքը, ու բոլորը նրա հետ աղաղակեցին. «Դու մա՛յր, դու կի՛ն, դու արո՛ւ Արամազդ, Արամա՛զդ»։ Տաճարի առաջին քուրմ Ողյումպը անուշահոտ խնկով օծեց ցլի դունչը, ու նրան տարան արյան ավազանի մոտ։ Հետո տաճարի հայեցողը մոտեցավ ողջակիզության համար արդեն մորթված, արջառի միսը շարած սեղանին և նրա տակ վառեց սրբազան կրակը։ Սրինգների և լարաձայն գործիքների նվագի տակ, ծիրանագույն և կարմիր վարագույրների ծալքերից մերկ դուրս եկավ ամլության Խարման աստծուն ծառայող քրմուհին ու մյուս զոհասեղանի վրա պառկած Դրաստամատի շուրջը պարեց:
Վախեցած Դրաստամատն ուզում էր լացել, բայց երբ քրմուհին փափուկ ստինքները, ստինքների պտուկները քսեց ու գոլ շնչով ումպ-ումպ համբուրեց նրա ամորձիքը, խտուտից լացը ժպիտ դարձավ, ու այդ պահին ականջին աքլորի կանչ հասավ։ Քրմուհին տաճարի մարգարեից իմացավ տիեզերքի խորհուրդն ու բոլորին բարձր հայտարարեց. «Երկնքում աստղերի դասավորությունը այս պահին զոհն ընդունելի է համարում, իսկ Երևակ մոլորակը չեզոք դիրք է բռնել, մենք ընդունում ենք եկվորին»։
Թմբուկներին հարվածվող անընդհատ նույն ռիթմը, բայց միշտ ուրիշ և ուրիշ հնչեղությամբ, անցնում էր օդի, տաճարի ու մասնակիցների միջով, մարմինները տրվում էին նրան։ Երգչախումբը հիմնի Արամազդ բառին ձայնակցում էր արցունքահոս: Տաճարի չորս անկյուններում վառվեցին յոթնաջահ աշտանակները, կապուտակ-ծիրանագույն ու կրկնակի կարմիր վարագույրները բացվեցին, դուրս եկավ ոսկե պոզերով, պտղաբերության Անահիտ դիցուհուն ծառայող քրմուհին։ Թմբուկների զարկերի տակ նրան ուղեկցում էին կենդանակերպ մորթիներով փաթաթված քրմերը։ Անուշահոտ ծխերի բուրմունքը վրան՝ քրմուհին Դրաստամատի պառկած սեղանի շուրջ մերկ պարում էր՝ զնգզնգացնելով թևերի ու ոտքերի ապարանջաններն ու փորձում արծաթե
գավով թուրմը խմեցնել նրան։ Նա զարմացած էր քրմուհու ոսկե պոզերի մեջ ամրացված հուրհրացող արևով, դողում էր և չէր ուզում խմել: Վագրի ու շան մորթով երկու քրմերը Դրաստամատին շատ արագ ոսկեհյուս պարանով ոտքերից ու ձեռքերից կապեցին սեղանի չորս անկյունների եղջյուրներից: Նա դարձյալ չէր ուզում խմել: Նրա կողքին կանգնած հայրն ասաց. «Չլացես, որ չլացես, սպիտակ նժույգը քեզ եմ նվիրելու և ինձ հետ տանելու եմ կարմիր ծառերի անտառ՝ վարազի որսի»։ Դրաստամատն ասաց. «Իմ տիրոջ բեղի տակ շրթունքը դողում է, բա ինչո՞ւ է նրա շրթունքը դողում»։ Գարջույլն ասաց. «Իզուր չես խմում քրմուհու տված թուրմը։ Խմի՛ր, որ մեր տոհմը հաճո լինի ամենակարող Արամազդին: Այս տարվա նման, եկող տարի մեր մանր ու խոշոր կճղակավոր չորքոտանուն զույգ ծին տա, ոչխարի խուզը տարեկան երկու անգամ լինի, ու մեկ մոդ սերմնացուն հարյուրապատիկ բերք տա»: Դրաստամատը հարցրեց. «Իմ տիրոջը արդյոք հաստատապես հայտնի՞ է, որ այն սպիտակ-կապույտ ցլի ողջակիզությունը Աստված հայրիկի՝ իմ տիրոջ շատ սիրելի առաջնեկ, կապուտաչ որդու փոխարեն ընդունելի և բավարար կհամարի՞»: «Հաստատապես պարզ է, այստեղ եղող բոլորին հայտնի է, որ հայրիկի կապուտաչ, ոսկեգանգուր տղային Աստված խնայել է ու ցլին ընդունել: Հայրիկի շատ սիրելի առաջնեկ տղան թող մտածի, որ իր տիրոջ շրթունքի դողալը հովիվների դեմ զայրույթից է: Ճանապարհին լրաբերը հաղորդեց, որ նախարարության սահմաններում թափառող երեք վհուկները ոչխարի հոտից չորս խոյ են գողացել»,– ասաց Գարջույլը: «Նշանակում է՝ այդ չորս խոյերն էլ իմ տիրոջ առաջնեկ որդու փոխարեն ընդունեց Աստված, և իմ սիրելի հայրիկի ձեռքերի դողալը կապ չունի տանը հուսակոտոր մայրիկի՝ իր մեղրաշուրթ տղայի համար կոծ անելու հետ։ Պատճառը վհուկներն են ու չորս խոյերը։ Տանը սուգ մտած մայրիկը, ուրեմն, իզուր է մազերին մոխիր լցնում»: Գարջույլն ասաց. «Ճիշտ է ասում խորաթափանց, ճշմարտությանը հասու, խելացի տղան»։ «Իմ տերը հաստատապես գիտե՞, որ իր խորաթափանց և ճշմարտությանը հասու խելացի տղային ոչ քարե դանակը կհասնի և ոչ աստվածների կրակը, ու իմ տիրոջ ճակատին շարված քրտինքի կաթիլները չե՞ն գալիս նրա հոգու տագնապից»: «Հայրիկի շատ սիրելի առաջնեկ որդին թող միանշանակ իմանա, որ նրան ոչ դանակը կհասնի, ոչ աստվածների կրակը: Պարզապես նրան սեղանի վրա քնել է պետք, որ մեծահամբավ Արամազդ աստված նրա մեջ իմաստության լույսը սերմանի»: Դրաստամատը շրթունքները մոտեցրեց գավին, հետո դրսից ձիու խրխինջ լսեց ու ավելի ուժգին՝ աքլորի երրորդ կանչը։
Ողյումպ քուրմը, օբսիդիան քարից դանակը ձեռքին, մոտեցավ թուրմից քնած Դրաստամատին: Նրա ծնկի տակ բարձ դրեցին, մինչև տասը հաշվելու չափ ժամանակ անցավ ու մորթե կեղևից հանած ամորձիքը տարավ, գցեց Արամազդի առաջ ողջակեզի համար վառվող սրբազան կրակի մեջ, ու մսի հոտը, անուշահոտ խնկի ծխի հետ միախառնված, բարձրացավ առ Աստված։ Քրմապետը նորից չոքեց բարձին ու բարձրացավ, ճեղքված կեղևից փողորակի մեջ առած արյունը քսեց ողջակեզի սեղանի չորս եղջյուրներին ու Արամազդի ոտնաթաթերին։ Ոսկե մատուցարանով սրբազան, բարակ ալյուր բերեցին, ալյուրը դարձյալ արյունով սրսկեց ու այրեց աստվածների կրակով։ Տաճարի առաջին մարգարեն հայտարարեց. «Երկնքում մոլորակներից ամենակատարյալ Աստված Արեգակը այսօր՝ եբրայական Միհրշրվան, Ասորական Թշրին Հրա, հայոց Ահեկան ամիսների տասնիննին, գիշերվա Կամավոտ ժամին մտել է Կարիճ համաստեղությունը, որը համապատասխանում է մարդու առնանդամին, և Հրատի, Արեգակի ու Լուսաբերի գոտիներում գերիշխում է Հայաստան աշխարհին, Հռասափ հողմին, որը փչում է հարավ-արևելյան կողմից։ Ժամը պատեհ է և հաճո երկնային ուժերին։ Ընտրյալը գալիս է առ Աստված և դեպի քեզ, թագավոր, որպես հավատարիմ ծառա՝ երկնային ուժերից առաքված, նրա ծնունդը լուսնի տասնութերորդ օրն է, առողջությունը կատարյալ կլինի, նախանշված է՝ երկարակյաց լինի, հիվանդանալու դեպքում՝ մահ չկա, ընդամենը երեք օր կտագնապի ու արագ կառողջանա՝ նրա համար շահաբեր երակ թողնելու միջոցով, թող ընդունելի լինի»։
Բորբոքված կրակի վրա այրած ամորձիքի և արյունաշաղախ ալյուրի մոխիրը տաճարի սպասավորները լուծեցին ջրի հետ և լցրին բակի սուրբ սոսիների արմատներին, որ հետագայում, ծառի տերևների սոսափյունով, տաճարի մարգարեները գուշակեն Դրաստամատի՝ թագավորին նվիրվածության աստիճանը:
Դրաստամատը, երբ արթնացավ, երջանիկ էր։ Քրմերի նման երկար, բատիստե սպիտակ շապիկ էր հագած ու մեջքին կապած կարմրածուփ գոտու ծայրերը գետնին էին կպնում։ Նրան անհանգստացնողն աճուկների ցավն էր, իսկ առողջացման օրերին Դրաստամատին խնամող Արձան քուրմը հետևում էր, որ նա ձեռները չխոթի շապիկի տակ, չվախեցնի պորտի տակ կանգնած սպիտակ թիթեռին: Ու երբ լրացավ Արեգակի Կարիճ համաստեղությունում լինելու երեսուն օրը, հինգ ժամը, չորս մասը և վերին կիսագնդերով անցնելու երեք հարյուր վաթսունհինգ ցերեկային ժամերի և չորս մասերի ժամանակը, քուրմըն արձակեց Դրաստամատի վերքին կապված բանդը, ու սպիտակ թիթեռը թռավ նրա գրկից՝ զարմացած հայացքի և իր ու Արձան քուրմի ծիծաղի տակ։ Ու կապույտ շապիկ հագցրին։ Երկու և կրկնակի անգամ լուսնկան ամիս անցավ, երկու և կրկնակի անգամ մազերը սափրեցին և հինգերորդ, վեցերորդ լուսնկան ամիսներին՝ քրմերի հետ անցկացրեց լուսատուների և աստղերի լույսի տակ, տաճարի երկնքի դիտանոց աշտարակին։ Հետևելով տիեզերքի անսահմանության մեջ լուսատուների ու մոլորակների իմաստությամբ լեցուն տեղաշարժերին՝ քուրմը տեսցրեց նրան երկինքը և վարժեցրեց մոլորակները և լուսատուները ժամադետի կողմից՝ կրկնամասերի, մանրամասնակների և մանրաերկրորդականների բաժանման հմտություններին: Հետո՝ մինչև սեղանատամի ընկնելը, անցկացրեց քրմական գիտության դպրանոցում՝ Արամազդի գրչի դիվանի՝ երազացույց, երազահան պաշտամունքի Տիր աստծու ճարտասանության ուսման մեհյանում։ Սովորեց գաղտնիքների աղյուսակն ու նրա բացման բանալին։ Ուսուցիչ քուրմը ցույց տվեց թիվը, ասաց. «Թիվը իր մեջ պահում է առարկաների գաղտնիքը, իսկ համաշխարհային ներդաշնակություն ասածը Աստծու արտահայտությունն է։ Տես, յոթ լարաձայն նվագարանի՝ յոթ սրբազան տոնայնությունը համապատասխանում է յոթ գույնին լույսի, յոթ մոլորակներին և յոթ տեսակին գոյի՝ նյութական և հոգևոր կյանքի բոլոր ոլորտներում կրկնվող։ Սա իմաստության առաջին օրենքն է, խորաթափանց եղիր և հիշիր»: «Ավելին ուսուցանիր ինձ, տեր իմ Արձան քուրմ»,– ասաց Դրաստամատը: «Շատ լավ,– ասաց Արձան քուրմը,– գտիր լուսնային ժամերը»: Դրաստամատը բարձրաձայն հաշվեց. «Երբ լուսինը մեկ օրական է, կրկնապատկիր այն՝ կլինի երկու, երկուսը չորեքպատկիր՝ կլինի ութ, նրանից մեկ ժամի համար հանիր հինգ մաս՝ կմնա երեք, կրկնապատկիր այն՝ կլինի վեց, նրանից մեկ ժամի համար հանիր հինգ՝ կմնա մեկը, այն էլ կիսաժամի մասն է»: Եվ դարձյալ նրան փորձեց Արձան քուրմը։ Գիշերով դուրս հանեց, կանգնեցրեց վերջ ու սահման չունեցող աստղալից երկնքի դիմաց, ասաց. «Բաժանիր այն»: Դրաստամատն անսահման երկինքը բաժանեց տասներկու կենդանակերպ համաստեղությունների միջև: Ասաց. «Ուսուցիչ, կան աստղեր, որոնք մշտնջենավոր են՝ ոչ մոլորվում, ոչ շեղվում են իրենց սեփական շավղից, ինչպես մոլորակները, այլ միշտ նույն ճանապարհն ընթանալով՝ կատարում են իրենց ընթացքը։ Սրանցից տասներկուսն են գլխավորը և կոչվում են կենդանակերպեր։ Նրանք շարժվում են յոթ մոլորակների գերիշխանության տակ։ Ու դուրս են աստղատներից, այդ պատճառով էլ կոչվում են աստվածներ, իսկ մյուս աստղերն ու լուսատուները բաժանված են այս տասներկու աստվածների գերակայության տակ»։ Նրա վրայից հանեցին կապույտ շապիկը և տարան արքունիք, արքայազնի մոտ։
Նա արդեն սովորել էր գիտությունը հանքանյութերի և բույսերի մասին, մարդու և ժողովուրդների պատմությունը, գիտեր ճարտարապետությունը, աստղագիտությունն ու սրբազան երաժշտությունը, սովորել էր հիվանդությունների, դեղերի և մարդկային մարմնի մասին ամենակարևորները։ Եվ ուսուցիչ Արձան քրմի ցուցումով, մինչև տասնվեց տարին լրանալը, քնեց արքայազնի ծոցն ու սովորեց հուզմունքի, սարսափի, երջանկության, վախի պահերին թագաժառանգի մարմնից արձակվող բուրմունքների տարատեսակներին ու նրանց՝ այդ անտեսանելի բույրերի ազդակներով գուշակեց թագաժառանգի համար վտանգ պարունակող առարկաների տեղն ու հեռավորությունը և ճշտեց այդ ակնթարթին իր գտնվելու անհրաժեշտ անսխալ կետը՝ նրան պաշտպանելու համար, քանի որ նա միանշանակ գիտեր, որ մարմնի անդամները համադրվում են տիեզերքի կենդանակերպի հետ, ու ամեն ինչ ղեկավարվում է Արեգակով և Լուսնով, ու հողագնդի վրա գտնվողներից ոչ մի բան, տեսանելի և թե անտեսանելի, լինի բուրմունք, երջանկություն և թե դարանակալ մահ, նրանց ենթակայությունից դուրս չէ, ուստի հասկացավ, որ ամեն պահ անհրաժեշտ է սթափ լինել, քննել ու գտնել Արեգակի և Լուսնի շարժումների առանձնահատկությունները և իմանալ, թե ինչ ներազդեցություն է հատուկ նրանցից ամեն մեկին։ «Ավելին ուսուցանիր ինձ, տեր իմ Արձան քուրմ»,– ասաց Դրաստամատը: Քուրմն ասաց. «Քանի որ Արեգակին վիճակ է ընկել ցերեկը, ուստի նրա համաստեղության նշանը արական է ու ծագումն՝ արևելքից: Նրա զինակիրներն են Հրատ և Լուսաբեր աստղերը»: Արձան քուրմն ասաց. «Դու արդեն գիտես, որ Փայլածուն իր բնույթով չեզոք է և փայլում է Արեգակի ծագման ժամանակ արևելյան կողմից։ Իսկ Լուսինը, ծագելով արևմտյան կողմից, դարձյալ ունի չեզոք բնույթ. բարություն սփռող աստղի հետ լինելիս բարություն է տալիս, չարություն տվող աստղի հետ լինելիս՝ չարություն»։ Արձան քուրմն ասաց. «Դու պարտավոր ես այդ երկու աստվածների առանձնահատկություններն իմանալ ու ճարտար հաշվարկներով թագաժառանգի հարաբերությունները այնպես ստեղծել, որ նրանց չարության փուլերը չներազդեն նրա վրա, ու նա երկնային լուսատուների հետ ապրի հաշտ ու խաղաղ, հողագնդի վրա լինի իբրև մի երրորդ Աստվածություն»։ «Ավելին ուսուցանիր ինձ, տեր իմ Արձան քուրմ»,– ասաց Դրաստամատը:
Արձան քուրմը քրիստոնեական ուսմունքի դասընթացներ անցկացրեց։ Սուրբ գիրքը կարդաց ու ցույց տվեց Աստծու Որդու անձնական միայնակությունը, նրա հնազանդությունը՝ իր իսկ ուսերին դրված փայտին։ Ցույց տվեց լուսնյակ գիշերվա նրա ընթրիքը պարտեզում ընկերների հետ. «Եվ հաց առավ, գոհացավ, կտրեց և նրանց տվեց, և ասաց. Այս է իմ մարմինը, որ ձեզ համար տրվում է… Այնպես էլ ընթրիքից հետո բաժակն առավ և ասաց. Այս բաժակը նոր ուխտն է իմ արյունով»:
«Դու նրա խոսքը լսիր սրտով ու գործը քննիր՝ տես, թե նա՝ Մեծ ուսուցիչը, ո՞ւր էր հասել: Թեև քրիստոնյաները չեն ընդունում այս իրողությունը, բայց իրականում նա իրոք, իր մարմնից կտրել ու խառնել էր հացին և իր արյունը լցրել էր գինու մեջ ու կերակրել իր տասներկու աշակերտներին։ Նրանց ուսուցչապետն իր հոգին ու մարմինը այնպես էր կրթել, որ տիեզերքի բարդ օրենքներից հանել էր ու հասցրել բացարձակ ճշմարտության, որը և անմահությունն է։ Դու խորաթափանց եղիր և արդեն շատ բան գիտես մոլորակների գաղտնիքների մասին և կհասկանաս, որ Աստծու Որդին, իր մարմնական մահից հետո փոխակերպվելով բացարձակի ու լինելով մեկ ուրիշ ժամանակի մեջ, կարող էր իր միսն ու արյունը ճաշակած աշակերտների հետ այստեղ, աշխարհի վրա հաղորդակցվել, բայց ինչ պատահեց»,– Արձան քուրմը տասներկուսի միջից ջոկեց, հանեց Հուդային, ասաց. «Ահա, դու տես և ճանաչիր նրան, սա մանանեխի հատիկի չափ հավատ կրող այն մեկն է, որի միջոցով Աստծու Որդին պիտի փրկեր աշխարհն ու մարդուն, բայց այդ միջոցին նա արդեն ձեռքը Փրկիչի հետ մտցրել էր պնակը ու վաղուց երեսուն արծաթով վաճառել էր նրան ու Աստծու Որդուն այլևս չէր ճանաչում, մինչև լուսադեմին աքաղաղը երրորդ անգամ կկանչեր»։ Դրաստամատը հասկացավ ու սովորեց սրի հարվածի ժամանակ իր մարմնով պաշտպանել թագաժառանգի սիրտը։ «Ավելին ուսուցանիր ինձ, տեր իմ Արձան քուրմ»,– ասաց Դրաստամատը։
Երկրի չորս ծագերից ու աշխարհի տարբեր վայրերից հրավիրված լավագույն բժիշկները, բժշկապետ քրմի հետ, նրան ասացին. «Մարմինը, տիեզերքի օրինակով, երրորդությամբ է ստեղծված՝ պինդ, հեղուկ և եթերային նյութերից»։ Ասացին. «Մարմնի հոգեկան աշխարհի առաջնորդը՝ մարմնի շարժողականության աղբյուրը, լյարդն է,– ասին,– Իսկ մարմնի հիվանդության պատճառը որոնիր նրա արտաթորանքի մեջ…»: Եվ երբ թագաժառանգը բարձրանում էր գիշերանոթի վրայից, նա, բժշկապետ քրմի, մասնագետ բժիշկների հետ, չորեքթաթ՝ հոտոտում էր պարունակությունը՝ նրա մարմինը և հիվանդությունները ճանաչելու համար։ Նա սկզբից գիշերանոթի, հետո թագաժառանգի ու աշխարհի դեմ զզվանքը հաղթահարեց, հետո բոլորին հակառակ՝ տեսավ ու հասկացավ, որ առաջ թագավորն է, հետո նոր՝ Աստված։ Ծնկաչոք, հենց ոսկե գիշերանոթի վրա կռացած, աղաղակեց. «Մեղա քեզ, Աստված»։
Պատանության տարիներին, երբ նրա աղվամազը սկսի նոր սևին տալ, կհասկանա իր համար անդառնալին։ Անտառի փեշին, թագաժառանգի հետ զինավարժությունների ժամանակ, կզգա ոտքերի տակ հողի տրոփյունը, հետո՝ քառատրոփ վազքից՝ հողի դղրդոցը, հետո՝ օդի տատանումից առաջացած ալիքը, գլորվելն ու շեշտակի հարվածը՝ սկզբից մոտակայքում իր պոչի հետ գզվռտվող, իր պոչի հետևից շրջապտույտ վազող որսկան բարակ շանը։ Հարվածող ալիքից սարսափած՝ բարակը կլանչելով իրեն անտառ կգցի, ու նոր ինքը կտեսնի սուրացող կարմիր աչքերով ցլին՝ անտառի կապույտից պոկված: Ցուլը, սահմռկեցուցիչ բառաչով, առանց ընթացքը դադարեցնելու, կգա ու կթռչի բացատում արածող կովի վրա։ Կովը կերերա ու չի ընկնի: Կովի առջևի ոտները կծալվեն, ծնկները կխրվեն հողի մեջ, ու նորից կկանգնի, անտառի կապույտի մեջ կպարպվի կովի տնքոցը։ Դրաստամատը կրքից կայծկլտացող թագաժառանգի աչքերին կնայի ու չի հասկանա եղելությունը։ Միայն աչքերի կարմիրը կորցրած ցուլի իջնել-նահանջելուց, որսկան բարակի ծառի թիկունքից դուրս գալուց հետո դողէրոցք կունենա: Հողի դմփդմփոցն ու կովի տնքոցը անտառի կապույտի հետ կլցվեն ոսկորների ու նյարդերի մեջ, կհասկանա: Զույգ ձեռներով կհափշտակի կապայի առաջամասը ու կաղաղակի, կգոռա թագաժառանգ Արշակի քիթ ու բերանին. «Չի կարող պատահի՝ իմս մեռած, ճլորած լինի»: Շրջակա լեռները, Դրաստամատին արձագանք տված, կաղաղակեն, կգոռան: Վանդակների տանիքներին նստած որսկան բազեները սարսափած կթռչեն, կգնան:
Արշակ թագաժառանգը նրա ուսը կսեղմի, կասի. «Փաստաթղթերը՝ քո պատվի ու իշխանության նշաններն էլ են պատրաստ։
Թագավորը հրաման է տվել. այսօր արքունիքում քո նոր անվանակոչության արարողությունն է կայանալու, և ի լուր համայն Հայոց աշխարհի՝ դու անվանվելու ես հայր թագավորի, ու քո տնօրինությանն են հանձնվելու այն բերդերը, որտեղ պահվում են արքունի հարստություններն ու գանձերը: Դու պատվով ու դիրքով մեր երկրի առաջին մարդն ես լինելու»։ Նա թագաժառանգի խոսքը մինչև վերջ չի լսի, կցատկի մոտիկ արածող ձիուն։ Կգա, կհասնի հոր՝ Գարջույլ իշխանի դաստակերտը: Զարմանքից շվարած ծնողներին, կարգի համաձայն, չի երկրպագի: Ախոռից կհանի այն սպիտակ նժույգը, որ հայրն Արամազդի տաճարում խոստացել էր իրեն նվիրել ու կարմիր եղեգների անտառ վարազի որսի տանել: Նժույգը կքաշի, կբերի ապարանքի մարմարե աստիճանների մոտ ու հոր ոտքերի առաջ սրախողխող կանի՝ արյունը ցայտեցնելով նրա ոտքերին ու սպիտակ մարմարին: Մինչև դաստակերտից դուրս գալը՝ կդառնա, խաղողի վազերի տակից մի բուռ խոտ կպոկի, խոտով արյունոտ ձեռքերը կմաքրի, ինքն, արդեն դարպասից դուրս, խոտը կշպրտի բակ, մորը կասի. «Բադը, հավը ձագին կարողանում են խնայել, մայրիկը իր մեղրաշուրթ առաջնեկին չկարողացա՞վ պահել»: Տնեցիները՝ քույր ու եղբայրները, ծառաները, կցանկանան բան հասկանալ ու չեն հասկանա։ Միայն լացող մայրը նրա փարթամացող մարմնի տեսքից ու ձայնի չառնականացող, բարակ, մեղմահունչ երանգից կգուշակի եղելությունը: Իսկ բեղի տակ դողացող շրթունքով հայրը կհասկանա, որ Դրաստամատն այլևս չի հավատում նախարարության սահմաններում թափառող երեք վհուկների պատմությանը:
Այդ պահին դաստակերտի սահմաններից դուրս Արշակ թագաժառանգը, ձին թավիշ խոտի մեջ արձակած, ինքը ձիթենու ծառի տակ պառկած, նրան էր սպասում։
Նույն այդ գիշեր, գիզակ ժամին Արամազդի տաճարի պուրակում սուրբ սոսիների տերևները սկսեցին սոսափել: Տաճարի հայեցողներն ու մարգարե քրմերն իրենց լսածը մեկնաբանեցին։ Պայծառատեսության մեջ անսխալ ասացին. «Դրաստամատին տիեզերքի լուսատու աստվածները մտցրին անսահման միայնակության փուլ։ Նա՝ վերջնական ու անմնացորդ, արդեն նվիրվել է թագաժառանգին»։

Երբ յոթ տարի Հայոց աշխարհը պատերազմ մղեց Պարսից թագավորի դեմ, երբ այդ պատերազմից ձանձրացան ու քայքայման սկիզբ դրեցին և սկսեցին հայոց տերության բանակից քակվել ու հեռանալ մեծամեծ նախարարները, երբ նրանց սահմանամերձ և գաղափարակից ազնվականությունը՝ նույնպես, բոլորը միասին ապստամբեցին Հայոց Արշակ արքայի դեմ, երբ նաև միջնաշխարհում մնացածները երկմտեցին թագավորից և չէին կամենում նրան լսել ու որևէ հրաման կատարել, ու երբ այդպես հայոց թագավորությունը տրոհվեց, երբ Արշակ արքան Պարսից աշխարհի Անհուշ բերդում արգելափակվեց ու արծաթ շղթաներով պատերին գամվեց, Դրաստամատը Պարսից աշխարհում մնաց ու Ֆարուխի հետ թագավորի համար հնարավոր և անհնար միջոցներով փախուստի ճանապարհներ էր որոնում, նա այդ տարիքում բժշկագիտության մեջ արդեն այնքան գիտակ ու իմաստնացած էր և այնքան էր առաջ գնացել, որ նրան հրավիրում էին տարբեր երկրներ՝ բժշկագիտության վիճաբանական հարցեր մեկնելու։
Նրան լուր են բերել Հայաստանից երթևեկ քարավանապետները, ասել են. «Դրաստամատ ներքինի, եթե հնար ունես, հասիր մեր աշխարհ: Արշակի որդի Պապ թագավորին հոգևորականներն ու նախարարները բզկտում են, մեղադրանք կարդում։ Հասիր Եկեղյաց գավառ, քո խոսքն ասա, դու բժշկագիտությունից հասկանում ես, շատ երկրների տերեր ականջալուր են եղել քո խոսքի ճշմարտությանը»։
Երկու օրում եկել, հասել էր Հայաստան, կանգնել էր Խախ ավանում, դագաղի մեջ պառկած Ներսես կաթողիկոսի գլխավերևը, ձեռքերը կրծքին ծալած լսել մահացածի անունից հոգևորականների ու խռովահույզ նախարարների մեղադրանքը: Ասել էր. «Չի կարող պատահի,– ասել էր,– այդպիսի թունավորման պատմություն չկա, բժշկությունը ժխտում է»: Ասել են. «Դու շահագրգիռ կողմ ես։ Բա ինչո՞ւ կաթողիկոսը, որ մտավ Պապ թագավորի մոտ, իրեն առույգ էր զգում, գինի խմելուց հետո հանկարծ նվաղեց։ Մենք մեր աչքով ենք տեսել, երբ եկավ կացարան ու պարեգոտը արձակեց, սրտի վրա մի սև կետ էր՝ դրամի մեծության, հետո աստիճանաբար տարածվեց, դարձավ նկանակի չափ»: Ասել են. «Իզուր են քո չարչարանքները, դժվար թե քեզ հավատանք։ Դու շահագրգիռ կողմ ես։ Համ էլ այս աշխարհից փոխվելուց առաջ կաթողիկոսի բերանից գունդ-գունդ արյուն էր գալիս, ինչո՞ւ», Դրաստամատը՝ թե. «Ինչը որ տեսել եք, Մանեճ իշխան, ճիշտ եք նկատել, բայց հո դուք չէի՞ք կարող տեսնել կաթողիկոսի ներսը, թե ինչպես թոքի մեջ երակը ծակվեց»։ Ասել են. «Հնարում ես: Շահագրգիռ կողմ ես ու հնարում ես»: Դրաստամատն ասել էր. «Ձեր մի թագավորը օտար աշխարհի բանտի հացն է ուտում, իսկ այս մյուսին՝ Վաղես կայսեր հրամանով Տերենտիոս դուքսը բերեց, գաղտագողի Հայաստան աշխարհի գլուխ դրեց, որն անգամ թագավորական տիտղոս չունի, նա ձեր այս ամբաստանություններով կմերժվի ժողովրդից։ Մտածելու առիթ կա, թեև քիչ չէ նաև ճակատագրի ծաղրը, բերեք մտածենք, խաղաղվենք ու դիահերձենք»: Ասել են. «Քրիստոնյային կդիահերձե՞ն, այն էլ՝ կաթողիկոս առաջնորդի՞ն»: Դրաստամատը հարցրել է. «Թագավորին կհալածե՞ն, կամբաստանե՞ն գահ անգամ չունեցող թագավորին, երբ աշխարհի ամենամեծ՝ Քաղդեական բժշկագիտությունը մի դեպք անգամ չի նշում նմանաձև թունավորման»։
Քանի որ Հունաց աշխարհում օրենք գոյություն ուներ՝ կասկածելի դեպքերի համար Կեսարիա, Հունաց պատրիարքի մոտ թղթի վրա դեպքերի ու պատահարի նկարագրությամբ դեսպան են ուղարկել: Գնացել տեսել, եկել ասել է. «Կարելի է»: Հոգևոր դասի ու կասկածող, չհավատացող իշխանների աչքի առաջ դիահերձել են Ներսես կաթողիկոսին, տեսել են՝ թոքի մեջ մի մեծ երակ էր ծակված։

Մի օր՝ արքունական խորհրդակցությունից հետո, երբ նրանք երկուսով են մնացել ու զբոսնել են թագավորական տան պարտեզում, Դրաստամատն Արշակ արքային ասել է. «Մեր մարդիկ եկել են Պարսից աշխարհից: Տեղեկություններն հավաստի են, նրանք պատրաստվում են պատերազմի»: Պարտեզում աշխատող ստրուկները գետնատարած երկրպագել են թագավորին։ «Իսկ Ներսես կաթողիկոսն ի՞նչ է անում, տեղեկություններ ունե՞ք։ Պատերազմը հասկանալի է, մենք նրանց՝ բյուզանդացիների հետ վարած բանակցություններից համարյա թե գուշակում էինք դեպքերի ընթացքը: Ներսեսն է ինձ մտահոգում»։ Ծաղկանոցների մոտ, ձեռները կրծքներին սեղմած կիսախոնարհ, նրանց ողջույնի էին կանգնել պարտիզպանն ու այգեգործները։ «Մեզ զենք է պետք, արքա՛, մենք կարծես թե ուշացել ենք։ Անկախ պատճառներից՝ պիտի պատրաստ լինեինք այս պատերազմին»։ «Իսկ ցորենի շտեմարաններն ի՞նչ վիճակում են։ Հոների հետ կապ կա՞»։ «Թագավո՛ր, արքունիքին պատկանող բոլոր ամուր բերդերում շտեմարանների շինարարությունն արդեն ավարտվում է։ Ազնվականությունն ու նախարարները սահմանված կարգով հարկվում են, հազարապետ Վրիվ Գնունին զբաղված է ցորենի ու գարու պահեստավորումով։ Թագավո՛ր, արքունական հրամանը կատարվում է, արդեն բոլոր գավառներում ձիերի հաշվառում է անցկացվում։ Իսկ հոները հաստատապես զենք կվաճառեն, նրանց հետ գործերը վատ չեն, ամեն ինչ արվում է պայմանավորվածության համաձայն։ Անցյալ գիշեր հրեա վաճառական Աբրահամին էինք հրավիրել: Վասակ զորավարն էլ էր ներկա հանդիպմանը, խոստացավ՝ մի քարավան զենք էլ ինքը կհասցնի Պաղեստինից։ Սակայն թագավորին հայտնի է՝ արքունական գանձարանն այդքան հարուստ չէ»։ «Իսկ Ներսեսը ի՞նչ է ասում, Դրաստամատ, մի՞թե մինչև վերջ համառելու է ու չի գիտակցելու, որ մենք մեզ պաշտպանող զենքի տերը պիտի լինենք»: «Այո, թագավո՛ր, համառելու է, բացահայտ ասել է, որ մի ոսկի անգամ չի տա: Ես վախենում եմ՝ դեպքերի ընթացքին որ նայենք, առժամանակ հետո նույնիսկ պատերազմողներ չենք ունենա։ Պահը վճռորոշ է, թագավոր, խորաթափանցություն է պահանջում: Սուրհանդակները տեղեկացրին, որ անցյալ շաբաթվա համաժողովից հետո Ներսես կաթողիկոսը դեռևս չի վերադարձել մայրաքաղաք, հոգևոր
շքախմբով շրջագայում է Տարոնի գավառում»։ «Դրաստամա՛տ, կարծում ես՝ Ներսեսի գործողությունները մտածված են ու հատուկ նպատակներ ունե՞ն»: «Ոչ միայն նպատակամղված են, այլև կոնկրետ ու հստակ են, արքա։ Ժամանակին հաշվենկատ չեղանք ու սխալվեցինք, եթե վերլուծենք անցյալ շաբաթվա նրա կոնդակով Հայոց աշխարհի հոգևոր դասի հրավիրված համաժողովը Աշտիշատի եկեղեցում, շատ բան կպարզվի: Դա մեր համայն աշխարհին վերաբերող օրենսդիր ժողով էր, թագավոր։ Ցանկանում են աշխարհական կարգերը նորոգել, հենց այդպես էլ սկսել են: Հռոմեացոց հավատի նմանությամբ ընդհանուր կանոններ են սահմանել: Ազնվական շատ տներում խոսում են ու հիացած են Ներսեսի մուծած այդքան համարձակ բարեկարգումներով»։ «Այո, Աշտիշատի հոգևոր համաժողովը տարորոշեց մեր ու նրանց դիրքերը, Դրաստամատ»: Հետո երկար, անորոշ, մտածկոտ երկնքին էր նայում, ասաց. «Անձրև է գալու»:
«Արքա, եթե փորձենք այդ համաժողովի ասելիքը մեկնել, կստացվի, որ նրանք, հավատացյալների քանակը ընդլայնելուց բացի, ձգտում են ստեղծել միություններ և դրանցով իսկ կապ հաստատել մինչ այդ ցիրուցան, անկազմակերպ համայնքների միջև։ Անորոշություն չկա, արքա, պարզ տեսանելի է նպատակը, ցանկանում են շրջանցել թագավորության վարչապետի իրավասության տակ գտնվող աշխարհիկ կարգերը՝ այդ համայնքներին իրար միացնող կենտրոն դարձնելով նախևառաջ միայն հոգևորականությանը՝ անկախ մեր ցանկությունից: Այն եպիսկոպոսները, որոնք մինչև հիմա կանգնած էին առանձին համայնքների գլուխ և չունեին միասնական կանոնակարգ, մի քանիսով կմիավորվեն ու կստեղծեն վարչական մեկ միավոր՝ որևէ մեկի գլխավորությամբ։ Թագավոր, պարզ նշմարելի է, որ արտաքին տեսքից հանդարտ այս գործողության տակ ստեղծվում է կուռ հոգևոր վարչակարգ՝ իր հզոր կառավարման կենտրոնով: Արդեն Ներսես հայրապետի հրամանը կա՝ կաթողիկոսարանում աշխատելու են տասներկու դռան եպիսկոպոսներ, որոնք լինելու են կաթողիկոսի խորհրդատուները: Նրանց համար արդեն պաշտոններն էլ են ստեղծված՝ աղքատանոցների, ուրկանոցների, դատավարության, լուսարարապետության տեսչություններ, որոնց միջոցով հսկողություն կսահմանեն աշխարհիկ կարգերի վրա։ Թագավո՛ր, այս ամենը վտանգավոր է, ես այս ամենը հաստատապես վտանգավոր եմ համարում»։ Նրանք վերադարձել էին պարտեզում զբոսնելուց. թագավորի առաջ արքունի կարապետները բացեցին սյունազարդ դահլիճի դուռը, հարալեզ շունը չէր հեռանում նրանից:
Արշակը, երբ թագավոր օծվեց, նրան հոգևոր առաջնորդ էր պետք, այնպիսի մի առաջնորդ, որին դեմ չլիներ բյուզանդական կայսրը, և նա կարողանար նաև ժողովրդին համախմբել հայոց թագավորի շուրջը։ Դրաստամատն ասել էր. «Նա Գրիգոր Լուսավորիչի տոհմից է, ժողովուրդը նրան կսիրի։ Համ էլ նրա Բամբիշ մայրը քո հոր՝ Տիրան թագավորի քույրն էր»: Ասել էր՝ հա։ Ասել էր. «Ներսեսը կրթությունը Կեսարիայում է ստացել, քեզ էլ գահ բարձրացրեց Բյուզանդական երկիրը, թող նրանց Կոստանդիոս կայսրը մտածի, որ քո կողմնորոշումը բյուզանդական աշխարհն է, աչքը քաղցր կլինի մեզ վրա»։ Արշակ թագավորն ասել էր՝ հա։ Ասել էր. «Արքա, ժամանակ կշահենք, պետությունը կհզորացնենք»: Թագավորն ասել էր. «Հա, Ներսեսը լավ է: Հիմա, այս ժամանակի համար լավ է, բայց պիտի միջամտենք, որ Աղբիանոսականները հզորանան»: Դրաստամատն ասել է՝ հա:
Այդ օրը արքունիք՝ երեկոյան ժողովին հրավիրյալ նախարարները, մեծամեծերը, գնդերի և դրոշակների տերերը, բոլոր սատրապները, ազնվականներն ու սահմանապահները, ինը հարյուր հոգին, որոնք իրենց բարձ-բազմոցը ունեին թագավորի սեղանի շուրջը, և նրանք նույնպես, որ ոտքի վրա կանգնած էին լինում, ասել էին. «Հա»։ Գոռացել էին. «Ներսեսը լինի մեզ հովիվ: Մեր հովիվը Ներսեսն է որ կա»։ Ձեռքերի ափ ու երես իրար էին խփել ու ասել էին. «Տե՛ր Աստված, ընտրությունն էս ինչ ճիշտ է, ուրիշ էլ ոչ մեկին չենք ուզում»: Ներսեսը հրավիրյալների առաջ ոտքից ոտք է ձգվել, թե՝ «Ես ինչ գիտեմ։ Ես հայրապետության համար մեղավոր անձ եմ»: Հավաքվածները ժպտացել են, թագավորն էլ նրանց հետ ծիծաղել է։ «Ինչի՞»,– հարցրել է թագավորը: Ներսեսը սկզբից նախարարների աչքերին է նայել, հետո թագավորի, ասել է. «Դուք անօրեն եք ու պիղծ, ես չեմ կարող ձեզ հովիվ լինել: Իմ պապը կաթողիկոս է եղել, հայրս՝ սարկավագ, ես նրանց պատմությունը լավ գիտեմ: Եկեղեցու խորանի կանթեղը մարելու բարձրացած՝ սանդուղքից ընկնող մարդը ողնաշարը կջարդի՞, կամ սարկավագ պաշտոնյան կանթեղը մարելու համար սանդուղքը կբարձրանա՞ր: Ինչ է, ժամկոչ չկա՞ր: Չեմ կարող լինել և վերջ»։ Ասել են. «Հիմքից զուրկ, անցած պատմություններ ես հիշում»։ Թագավորն ասել է. «Ափսո՜ս»: Հավաքվածները տեսել են, որ Ներսեսն էլ մատներով չի խաղում պատմուճանի ճարմանդի հետ ու չի ձգվում ոտքից ոտք, ու թագավորի ժպիտն էլ չկա։ Ներսեսն ասել է. «Դուք այսօր իզուր եք ինձ սիրում, վաղն իմ թշնամիներն ու ատողները կդառնաք»։
Արշակ արքան բարձրացել է գահից, Ներսեսին ասել է. «Դու էլ սենեկապետ չես իմ արքունիքում»։ Ներսեսի պատմուճանը արձակել, գցել է ոտքերի տակ, գոտուց պոկել է ակնակուռ, մարգարտազարդ, ոսկի պատյանով պողպատյա սուրն ու ասել է. «Արիացիր, մենք երկիր ունենք կառուցելու»։ Ներսեսն ասել է՝ «Չէ՛»։ Թագավորն ասել է՝ «Հա՛»,– նվիրակ պաշտոնյային ասել է. «Կանչեք վարսավիրներին»: Գուսանների խումբը նվագել է, թագավորական դռան հացարարը սեղան է բացել: Իշխանական տների ու տոհմերի մեծամեծ նախարարները գարեջուր ու գինի են խմել, ասել են. «Մեր հայրապետի կենացը»: Դրանիկ ծառաներն ու վարսավիրները Ներսեսի ոտքերն ու ձեռքերը կապած՝ տիկնանց ու օրիորդների, բոլորի աչքի առաջ խուզում էին նրա գանգուր, վայելուչ վարսերը:
Հավաքված ծիծաղողների մեջ լացողներ կային, լացը կոծ դարձնողներ էլ եղան։ Իսկ պարտեզի վանդակում պատեպատ խփվող վագրին Արշակ արքան ասել է. «Թողեք դուրս»։ Իր զինակիրներից երկուսին ասել է՝ սպանեք դրան: Զինակիրները, նիզակները ձեռքերին, կանգնել են վագրի առաջ: Նրանք վագրին նիզակահարել, սպանել են հավաքված ծիծաղող-լացողների, վարսատ Ներսեսի աչքի առաջ: Մինչև ծերունի Փավստոս եպիսկոպոսը Ներսեսին կձեռնադրեր սարկավագ, արքունական տան դարբինները աշխատեցրին փուքսերը ու կռած մեխերով վագրին բերանից ու թաթերից, թագավորի հրամանով, մեխեցին պալատի արտաքին պատի ճակատին, ու հավաքվածները հանդարտվեցին, Ներսեսը լռեց: Արքան հրաման տվեց: Հանդերձապետը սարկավագին պատշաճ ոսկեկար զգեստներ բերեց, ու արքունի երեց Մրջյունիկը հագցրեց Ներսեսին:
Արշակ թագավորի հրամանով արքունի դպիրները հրովարտակ են գրել վավերագիր թագավորական կնիքով, գանձապետը թանկագին նվերներ է պատրաստել, հայոց մեծամեծերից, նախարարներից ու քսանութ հոգևորականներից դեսպանություն են կազմել: Արտաքին աշխարհի նիստուկացը իմացող, դեռևս Տիրան թագավորի ժամանակներից օտար արքունիքներում հարգված և իր իմաստնությամբ ճանաչված հայր Մարդպետին շքախմբի առաջնորդ են կարգել ու Ներսես սարկավագին Կեսարիա են ճանապարհել՝ Հայոց աշխարհի համար ձեռնադրվելու, բոլոր քրիստոնյա երկրների նման իր հոգևոր առաջնորդը ունենալու համար:
Լրտեսներն այնտեղից վերադարձել, Արշակ արքային հայտնել են, որ ձեռնադրվելուց հետո Ներսես կաթողիկոսն այցելել է բյուզանդական ազնվական ընտանիքներին ու հանդիպում է ունեցել Կոստանդիոս կայսեր հետ, ասել են. «Բայց լուր չունենք, թե ինչի շուրջ են զրուցել: Խոսակցությունը եղել է առանձնության մեջ, դեմ հանդիման, երկուսի միջև»: Ասել են. «Մեր տեղեկությունները թռուցիկ են՝ դրանիկ ծառաներից լսած ու արքունի գիշերանոթներ մաքրողներից, թագավոր, հավաստի ասել չենք կարող, բայց իբրև թե պետական հարցեր են քննարկվել»։ Ասել է. «Իմացեք», ու ինքը մտասույզ՝ թախծել է։ Բայց լրտեսների այս լուրը բերելուց առաջ մի լուր էլ էր հասել Հայաստան, թե. «Ներսեսին ձեռնադրելու ժամանակ Աստծու սքանչելիքը նրա վրա երևաց՝ մի սպիտակ աղավնի եկավ, նստեց նրա գլխին, ու հիմա զարմացած Բյուզանդական աշխարհը, նրան դիմելով, աղաղակում է. «Դու հաճելի եղար Աստծուն»։ Ու նրան ներբողներ է երգում»։ Հայոց աշխարհն էլ ընկավ ցնծության մեջ՝ գիշերուզօր ալելուիաներ էին երգում ու ծնծղաներ խփում հրապարակներում, լուրը տարածվում էր, թե՝ «Ներսես կաթողիկոսի վրա Սուրբ հոգին հանգչեց սպիտակ աղավնու տեսքով: Նրա խոսքն ու գործը այսուհետ Աստծուց է լինելու։ Ում օրհնեց՝ նա օրհնվելու է. ում անիծեց՝ նա անիծվելու է»։
Արքունի խորհրդականները խռնվել են Արշակ թագավորի շուրջը, ասել են. «Արքա, այս ի՞նչ է կատարվում, ժողովրդի աղաղակի մեջ ինքնամոռացություն կա, գլուխ չենք հանում, թե մենք ի՞նչ ենք անելու»։ Արշակ թագավորը հրաման է տվել, մունետիկները գավառներում ու մեծ քաղաքներում փող են փչել, ոտքի ելած շինական ու ազատանի Դվին մայրաքաղաք են կանչվել։ Ինքը ձի է հեծել, իշխանների ու նախարարների շքախումբ է հանել, պալատական գուսանների դասն է վերցրել։ Ախոռապետից պահանջել է՝ արքունի զբոսանքի սպիտակ կառքը ժապավեններով, ծաղիկներով, վարագույրներով զարդարել, Ներսես կաթողիկոսի համար ճերմակ ջորիներ լծել։ Մառանապետին հրամայել է արքունի հնձաններից հինգ հարյուր տիկ գինի վերցնել ու հինգ հարյուր գլուխ ոչխարի հոտ քշել իր շքախմբի հետևից։ Ժողովուրդը եկել, հորձանք է տվել՝ իր արքունիքի պաշտոնյաներով, նրանց գլուխն անցած նվագով, պարելով, ծնծղաներ ղողանջեցնելով, ալելուիա երգելով ու աղավնիներ թռցնելով՝ գնացել, հասել են հայոց սահմանը, Առյուծ լեռան մոտ, նոր ձեռնադրված հայոց կաթողիկոսին դիմավորել։ Արշակ թագավորը հրամայել է, ու Ներսես հայրապետի գլխի վրայով տարածվել է քառանկյուն կերպասից պատրաստված և չորս կողմերը ծոպերով զարդարված, բարձրաստիճան վիճակավորին հատուկ պատվի նշանակ ամպհովանին, որը Արշակ թագավորի պահանջով վեց պատվավոր նախարարներ, վեց ձողերով աջ ու ձախ կողմերից բարձրացրած՝ հորիզոնական դիրքով տանում էին Ներսես հայրապետի՝ թափորով քայլելու ժամանակ։ Դարձյալ հրամայել է
Արշակ թագավորը, Վասակ զորավարը ցած է իջել ձիուց, Ներսես կաթողիկոսի աստիճանի հայտարար, մարդու հասակից բարձր, Ասա անվանարկյալ հովվական գավազանը՝ իբրև նրա իշխանության նշանակ, քայլեցրել է աշխարհաժողով բազմության առջևից ու այդպես, գավազանը դրոշակի պես պահած, երկար ճանապարհ է քայլել, մինչև որ անցել են սահմանաբաժան գետը, ու հացենիների պուրակում խնդությունից հողը դղրդացնող խնջույք են արել:
Հետո ազնվական տներում խոսում էին, թե. «Արշակ թագավորն ու նրա հարալեզ շունը պարել են Ներսես կաթողիկոսի առաջ»,– թե. «Արքան նրբանկատորեն լավ էլ շրջանցեց Ներսեսի վրա Սուրբ հոգու՝ աղավնու տեսքով հանգչելու և ժողովրդի կողմից Ներսեսին սրբերի շարքը դասելու մեծարման արարողությունը, իբրև թե՝ իր շեփորների ձայնն էր, որ տերության բնակչությանը ոտքի հանեց, ինքը աշխարհական բազմությանը առաջնորդ չլիներ, ցնծությունն ու դղրդոցը, կեցցեների աղաղակը այդքան ահեղաձայն չէին լինի։ Ինքը միակն է, որ կարող էր իր թագավորական անսահմանափակ իշխանությամբ այդչափ ժողովուրդ առաջնորդել ու իրեն երկրպագության եկած ժողովրդի սիրուց ու մեծարման փշրանքներից էլ Ներսեսին բաժին հանել»: Նաև ասում էին, թե. «Նա այդքան դաժան չպիտի լիներ սպարապետի նկատմամբ, Ներսեսն ո՞վ էր, որ Վասակի նման զորավարին ձիուց իջեցրեց, գավազանը ձեռքը տված, քայլեցնել տվեց նրա առջևից։ Քաղաքականությունը՝ քաղաքականություն, հասկանալի էր, վեց նախարարների կերպասե ամպհովանին նրա գլխի վրա պահելը, նրանք՝ վեցը միասին, մի Վասակ չարժեն,– ասացին,– բայց Վասակ զորավարի նկատմամբ այդքան ստոր լինե՞լ… Երկրի տիրոջ այդքան վախկոտ լինելը տանուլ տալու պես մի բան է նշանակում»։ Ասում էին. «Տեսնես այդպիսի ստորացման համար Վասակը երբևէ կների՞ թագավորին, դժվար թե ների…»:
Այդ օրերին, նորից ու նորից, առանց հանգստի ազնվական ընտանիքների ճաշկերույթներին հրավիրված, գինովցած Հայր Մարդպետը ասել էր. «Դե, թևերը բացած չէր պարում, բայց մի անգամ թագավորը ձին խաղացրեց կաթողիկոսի ու սպիտակ ջորիներ լծած կառքի դեմը, որ պարելու նման մի բան դարձավ»։
Ու այդպես մեծ ցնծություններով Ահեկան ամսի հինգերորդ՝ Ահրանք օրը Կեսարիայից վերադարձավ և Արշակի թագավորության առաջին տարում հայոց հայրապետության աթոռին նստեց Մեծն Ներսեսը՝ Աթանագինեսի որդին, Հուսիկի որդու, Վրթանեսի որդու, սուրբ Գրիգորի որդու, և հոգս էր տանում իր հոտը անվնաս պահելու՝ երևացող և աներևույթ թշնամիներից։ Եվ այդ նպատակով էլ կաթողիկոսը գնացել-հասել էր Տարոնի գավառ՝ նախնյաց եկեղեցական ժողովների հավաքատեղը, ու Աշտիշատից Հայոց աշխարհի բոլոր եպիսկոպոսներին ազգապահպանության կոնդակ էր հղել ու նրանց մեկտեղ գումարել:
Ժողովը բացել էր Ներսես կաթողիկոսը, ելույթ էր ունեցել, թե. «Անիծյալ լինի տիրոջ գործը թուլությամբ անողը, և անիծյալ լինի իր սուրը արյունից չխնայողը…»: Ընդմիջման ժամանակ միջանցքներում ու եկեղեցուն կից պարտեզում նրա ելույթի կետերն են քննարկել։ Ճառը ոգևորել ու զարմացրել է լսողներին իր ամբողջականությամբ, խորաթափանցությամբ, աշխարհի բոլոր երկրների քաղաքական դրության այդքան ճշգրիտ մեկնությամբ։ Ընդմիջումից հետո իր ելույթը շարունակել է կաթողիկոսը, թե. «Ինչ բարեկարգություններ, որ ես տեսա Բյուզանդիա աշխարհում, մանավանդ նրանց թագավորանիստ քաղաքում, նույնը պիտի սահմանենք և մեր աշխարհում…»,– ասել է. «Թող ամեն մի գավառում շինվեն աղքատանոցներ և նրանց կից շտեմարաններ…»: Նա անուն առ անուն թվարկել է բոլոր գավառները ու բաշխել բացվելիք հիվանդանոցների վրա։ Ասել է. «Թող վերոհիշյալ երկրների ագարակներն ու ավանները իրենց արտերի բերքից, արածող մեծ ու փոքր անասունների կթից ու բրդից բաժին հանեն հիվանդանոցներին և նրանց պետքերը հոգան…»: Բագունք գավառի Մարի երեցը հարցը ուղիղ է տվել, առանց ծռմռելու ասել է. «Հայրապե՛տ, հոգևոր դասը իրավունք ունի՞ աշխարհական կարգերը բարեկարգելու։ Բոլորս էլ գիտենք՝ թագավորն է աշխարհիկ կյանքի տերը։ Նրա հազարապետ պաշտոնյան է իբրև անմիջական տեսուչ հարկերի»։ Ներսես կաթողիկոսն ասել է.
«Թագավորության հազարապետության հարկահավաք տեսուչի ու ազնվական ընտանիքների ողորմածությա՞նը սպասենք, բայց մեզ պարզ է նրանց անգթությունը՝ նույնիսկ ալևորների մուրալու
արհեստի նկատմամբ»,– ասել է. «Լավ, առաջ չանցնենք, Մարի երեց, այդ հարցերին քիչ հետո կանդրադառնանք։ Հիմա եկեք պատասխան գտնենք, թե ինչ անենք, երբ ազնվական ընտանիքներում գործում է արյունակցական ամուսնությունների սովորությունը, օտարները՝ Հռոմը, մեզ պախարակում, բարբարոս է համարում այդ սովորույթի համար, կամ թագավորը աչք է փակում ամուսնալուծությունների վրա, որոշ հոգևորականների և Մարի երեցի ասելով, մենք չխառնվենք, մենք գործ չունենք, մեր լռությամբ գործակցենք չարին, կլինի՞, չի՛ լինի»։ Ժողովը ելույթին հավանություն է տվել, բայց ընդմիջման ժամանակ պարտեզում ջրավազանների շուրջը զբոսնողները և կաթողիկոսի ելույթը վերլուծողներից շատերը ասել են. «Սա Բյուզանդիա չէ, շատ ազգային սովորույթներ Հռոմի բարքերի հետ չպիտի շփոթել, կաթողիկոսը, վայ թե, շփոթում է»: Բայց Մարի երեցն իր իմացածը չէր ասել, հարցի վրա չէր կանգնել, իր տված հարցը հաստատապես չէր պնդել։ Սակայն զղջացել՝ ընդմիջումից հետո կրկին խոսք է վերցրել, թե՝ «…Դա լավ կյանքից չէ, որ մեր աշխարհում արյունակցական ամուսնությունների սովորություններ կան, դուք ինձանից լավ գիտեք, որ նախարարությունների՝ ագարակներն ու ոստանները օժիտ տալու սովորությամբ՝ բաժան-բաժան չանելու, երկրի ամբողջականությունը պահելու այդ միակ միջոցն է։ Իսկ ամուսնալուծությունները, որպես հոգևորական, ես ինքս էլ չեմ ընդունում, բայց գերության տարվածներ ու մարդաթափ գավառներ ունենք։ Այս հարցն էլ քննարկելու պահանջ ունի, այս հարցի շուրջն էլ խոսենք։ Ես չեմ ասում, թե մեր օրենքը վատն է, բայց գերության գնացած ամուսնուն, երբ մանկամարդ կինը տասը տարի է սպասում, ինչքանո՞վ է ճիշտ, ինձանից լավ գիտեք, շատ գյուղեր ու գավառներ ամայացած են։ Հայրապետ, ես չեմ հակադրվում, թող իմ ասածն այնպես չդիտվի, թե ես դեմ եմ, որ կանայք սպասեն գերության քշված ամուսիններին, ես ասում եմ՝ երկիրը աճ պիտի ունենա»։ Ներսես կաթողիկոսի փոխարեն նրա Խադ տեղապահն ասել է. «Երե՛ց, Աստծուն ծառայելը միայն շուրջառ հագնելը չէ»: Այդպիսի հավաքներից հետո էր, որ շատ հոգևորականներ զրկվում էին աստիճանից, ծխից կամ ուղարկվում էին հեռու անապատներ: Խադ տեղապահը նորից է կրկնել իր միտքը, Մարի երեցը
թույլ ասել էր՝ «Հա»: Տարոն գավառի Շմավոն եպիսկոպոսը ասել է. «Հայրապետ, եթե ախտավորների, բորոտների, ցավագարների ու հաշմանդամների համար կացարաններ ու անկելանոցներ շինենք և ժողովրդից տուրք պահանջենք, խելքս բան չի կտրում, թագավորական դուռը մեր բռնած դիրքին ինչպե՞ս կնայի…»: Ներսես եպիսկոպոսն ասել է. «Ի՞նչ ես դռանն ու երդիկին նայում, մտքինդ ասա»: Շմավոնը շուրջառը հետ է տարել, գոտուց մետաքսե թաշկինակն է հանել, ճակատի քրտինքն է սրբել, թե. «Բա, որ մեր բարեգործության պատճառով ռազմական հարկերը պակասեն, պետությունը ի՞նչ վիճակի մեջ կընկնի: Այստեղ ուրիշ կարծիք չի կարող լինել՝ կա՛մ ռազմական տուրքերը պիտի պակասեն, կա՛մ մի տուրք էլ ժողովուրդը բարեգործության համար է վճարելու»: Ներսես կաթողիկոսն ասել է. «Շմավոն եպիսկոպոս, պատասխանս վերաբերում է նախ Մարի երեցին, դուք տեսե՞լ եք մայրաքաղաքի պարիսպների պատերի տակ, հեռու և խուլ անկյուններում ժողովրդից վտարված բորոտներին, հիվանդներին, ալևորներին՝ իբրև անասուններ հողը փորել, մտել են մեջը։ Մայրաքաղաքի դարպասները վերահսկող պահակազորը նրանց քաղաք չի թողնում՝ հաց անգամ մուրալու։ Գութը պիտի շարժենք մեր ւսշխարհի մեջ, Աստված պիտի մերժվածներին տեր լինի։ Ասված է, չէ՞, Կեսարինը տուր Կեսարին, Աստծունը՝ Աստծուն»։ Ընդմիջմանը՝ ասվածը հոգևոր դասը էլի քննարկել ու վերլուծել՝ դեմ ու կողմ են եղել։ Համաժողովը նորից է շարունակվել, Բագրևանդցի Տաճատ եպիսկոպոսը համաձայն չէր։ Վիճում, ապացուցում էր, որ. «Այն էլ հիմա, երբ երկրի քաղաքական վիճակը կայուն չէ, ժողովրդին
փորձ անել դարձնել իբրև վանականների մի ընդհանուր միաբանություն, կամ եպիսկոպոսությունները միացնել ու ստեղծել վարչական ավելի մեծ տարածքներ, կամ հոգևորականների թիվը բազմապատկել երկրում, այդ գահը վերցնելու պետական խռովության պես բան է, գոնե մտածե՞լ եք՝ արդյունքում ի՞նչ կլինի»։ Էլի են վիճել, կողմերի են բաժանվել ու վեճը չեն դադարեցրել: Ներսես կաթողիկոսը խոսք է վերցրել ու ասել է. «Իմացեք բոլորդ, վեճն անիմաստ է, որովհետև կրոնը և թագավորությունը անբաժան են, նրանցից ոչ մեկը չի կարող գոյություն ունենալ առանց մյուսի, որովհետև կրոնը թագավորության սիրտն է, իսկ թագավորությունը՝ կրոնի արյունը»:
Ժողովը դարձյալ շարունակվում էր ու ոչ մի կերպ չէր խաղաղվում։ Ներսես հայրապետը հրամայեց, ասաց. «Սրբերին բերեք անապատներից»։ Նրանց հետևից սուրհանդակ գնաց: Շաղիտան նստում էր Առյուծ լեռան վրա, Եպիփանը՝ Անահիտի աթոռ մեծ լեռան Մամբրե կոչվող անապատում, Մանիշեղ գետի կողքին։ Իսկ Գինդը Տարոն գավառից եկավ։ Նրանք եկան ու ասացին։ Եպիփանը գլխի թաշկինակը հետ տարավ ու ասաց. «Ինչ որ Մեծն Ներսեսն ասում է, ճիշտ է ասում»։ Ժողովականներն էլ ասացին. «Ներսեսը ճիշտ է ասում», քանի որ Եպիփանն այնպիսի սրբության էր հասել, որ ամեն ոք սպասում էր նրա մահվանը, որ որպես նշխարք կարողանա նրա մարմինը ձեռք բերել: Ժողովն էլի մի ժամ շարունակվել է, ու պաշտոններ են բաժանել, այդ ընթացքում խաղաղության են հասել: Հայրապետը բոլոր բարեգործական հիմնարկների վրա հայր և հսկիչ է նշանակել Շաղիտային, Եպիփանին, Եփրեմին և Գինդին՝ Սլկունյաց ցեղից, իսկ նրանց վրա վերահսկողության գործը հանձնել է իր ձեռնասուն Խադ անունով եպիսկոպոսին, որ Կարնո Մարգաց գյուղից էր ու իր վարքով, մաքրակենցաղությամբ Մեծն Ներսեսին էր նման, մանավանդ աղքատների խնամատարության գործում։ Սակայն սատանան նրան հանգիստ չէր տալիս, նրա շուրջն էր պտտվում ու ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան դիպչել, բացի մի բանից.– որ նա զգեստի կողմից պճնասեր էր ու ձիասեր:
Համաժողովից հետո՝ տունդարձի ճանապարհին, ոչ մեկի ջորին, ուղտը, ձին չի խրտնել, հեծվորին պատեպատ չի խփել: Եղեգնուտներում նստած վագրը չի դարանակալել չորքոտանիներին հեծած հոգևոր դասին։ Կարիճը չի թունավորել ճանապարհամերձ թմբին հացի նստածներին։ Ամենքը գնացել, հասել են
իրենց գավառները։ Երթևեկ քարավաններից ու գրություններից իմացել են, որ ամեն մի եպիսկոպոս բարեհաջող տեղ է հասել: Հոգևորականությունը եզրակացրել է, որ Աշտիշատի ժողովի ժամանակ թագավորի լրտեսները վատ են աշխատել կամ էլ անհոգություն ցուցաբերած՝ բացարձակ չեն գործել։ Այդ ժողովից հետո էր, որ ամբողջ Հայաստան աշխարհում բարեգործական տներ բացվեցին և աշխարհիկ օրենքները բարեկարգվեցին ու հուզեցին երկիրը։
Լուրեր էին պտտվում, թե Ներսես հայրապետի կացարանի նկուղներում կճուճներով պահվող յուղը, մեղրը, ամբարների հացահատիկն ու ալյուրը անհատնում են Աստծու օրհնությամբ, ինքը գիշերուզօր բաժանում է ժողովրդին, առավոտյան գալիս, տեսնում է՝ կրկին լցվել, կրկնապատկվել ու քառապատկվել է: Հետո գավառներից, գյուղերից սայլերով, ջորիներով բարիքներ տանելու եկած ժողովուրդը երախտապարտ փառաբանում էր իր շարքերի միջով անցնող Ներսեսին՝ աղաղակելով. «Դու ցանկալի ես քո բարձր հասակով», «Դու գրավիչ ես գեղեցկությամբ», «Տենչալի», «Մարդասեր», «Սուրբ և պարկեշտ», «Շատ իմաստուն», «Անաչառ», «Իրավադատ», «Հեզ ու քաղցր», «Դու խոնարհ ու աղքատասեր», «Ամուսնական կյանքում՝ օրինավոր», «Դու զարմանալի և պատկառելի բոլոր նայողների համար»։
Նույնիսկ հայր Շաղիտան, Եպիփանը, Եփրեմը և Գինդը՝ Սլկունյաց ցեղից, և եկեղեցու սպասավոր կազմը, ալելուիաներ երգելով ու ծնծղաներ զարկելով, մի քանի անգամ կաթողիկոսարանից դուրս բերեցին Վեհափառի իշխանության նշանակ Ասա անվանարկյալ գավազանը, որ գիշերը անկյունում դրած տեղը ծաղկել ու նշի պտուղներ էր տվել, ու ման տվեցին հորձանուտ տվող ժողովրդի մեջ։ Եվ եղան այնպիսիք, որոնք անհույս հիվանդատերեր էին, եկան հեռու գավառներից՝ նշի պտուղներ տանելու իրենց մահամերձ հիվանդների համար, ու հրապարակներում և բանուկ փողոցներում աղաղակ բարձրացրին՝ իրենց սայլերի վրայից գոռացին. «Դու ապրում ես Տիրոջ պատվիրանի համաձայն՝ մեզ սիրում ես ինչպես ինքդ քեզ»: «Ապրում ես արդարությամբ՝ անարատությամբ ու ընկերներիդ ծառայություններ անելով»։ «Դու մեզ նման աղքատներին ու տառապյալներին սիրում ես ու խնամք ունես նրանց վրա, մինչև իսկ քո զգեստներն ու կերակուրները կիսում ես նրանց հետ»: «Դու մեծ մարդ՝ զրկվածների հովանավոր ու պաշտպան»։ «Ձանձրանալ չգիտես, Աստծու սքանչելիքը Բյուզանդիա աշխարհում որ իջավ քո վրա, սրտումդ է, ու եռում ես Սուրբ հոգով, սուրբ մարդ»։
Վախեցած Արշակ թագավորը հոգևորականության շուրջը ժողովրդի զանգվածային այսչափ կուտակումներից՝ ասել է. «Ժամանակն է, Դրաստամա՛տ, Չունակի գործունեության ճանապարհները բացելու: Շատացրեք նրան ենթակա առաջնորդարանի բնակիչներին։ Ապստամբ նախարարներից բռնագրավված կալվածքներ կցեք նրա եպիսկոպոսությանը: Նրա թեմում նոր եկեղեցիներ բացելու ծախսերը հոգացեք արքունի գանձարանից»:
Այդ գիշեր սուրհանդակները հասել են Մանավազակերտ, Չունակի աթոռանիստ գյուղը ու նրան հրավիրել են արքունիք: Թագավորական տան կարապետները հայտարարել են նրա ժամանումը, գահից ընդառաջ ելած թագավորին օրհնել է եպիսկոպոսը, սյունազարդ դահլիճի չորս անկյունների վրա խաչ է հանել, ասել է. «Բարին արքային և պալատին, նաև տանս արքունի»: Թագավորը թույլատրել է, առանձնացել է եպիսկոպոսը ու հատկացված ժամանակում ճանապարհի հոգնությունն է թոթափել, հետո նրանք առանձնացել են խորհրդակցության:
«Թագավո՛ր, այս հանդիպումը օր օրի փափագելի էր դառնում, վաղուց էի սպասում այս հանդիպմանը: Իրարամերժ մտքերն արդեն հանգիստ չեն տալիս»: «Թոթափիր խռովահուզությունդ, եպիսկոպո՛ս, շուտով ժամանակը գալու է, որ դու առաջնորդես մեզ, պատրաստ եղիր և պատրաստիր ժողովրդին»: Չունակը ասել է. «Թող Աստծու կամքով լինի, թագավո՛ր: Մենք կարծում ենք, որ երկրի միաբանության համար գործադրվող սրի ուժը թուլանում է, սրի ջանքերը անիմաստ են դառնում, արքա՛: Միաբանության այլ ճանապարհ պիտի որոնել: Մեր առաջնորդարանի հոգևոր հայրերը ժամանակի մեջ երկրի համար փոփոխություններ են տեսնում։ Դու աչալուրջ պիտի լինես, թագավո՛ր»։ Արշակ թագավորը հարալեզ շան դունչը հրել է ծնկներից, բարձրացել է գոմեշի կաշվից հյուսածո բազկաթոռից, բաց պատուհանի առաջ է կանգնել, հետո շրջվել, սկահակի մեջ դրված ջրաշուշաններին է նայել, հարցրել է. «Ինչպե՞ս, կաթողիկո՛ս»։ «Թագավո՛ր, մեզ մատչելի բոլոր տվյալները միաբան թելադրում են, որ մանր և խոշոր անասնապահությունը և նրա առևտուրը, որ մեր աշխարհի ծայրամասերի ժողովրդի սովորույթն է, այնտեղ բնակվող նախարարների մեծ մասին գայթակղում է դեպի Պարսից երկիրը։ Իսկ հայոց միջնաշխարհի նախարարության համակրանքը Հռոմի արվեստի, շռայլ կյանքի ռազմական ուժի և ցոփության կողմն է։ Արքա, մեզ այնպես է թվում, թե քանի գնում,
մեր աշխարհը կտրվածք է ստանում այս երկու երկրների բարքերի նմանությամբ: Մենք պիտի թույլ չտանք, որ ազգի այդ օտարամոլ հակումը շարունակվի։ Մեր առաջնորդարանի հոգևոր հայրերը առաջարկում են ժողովրդի համար արժեք ստեղծել, որ հունամետներին ու պարսկասերներին միաբանի»։ Լռությունը կտրել. «Այդպիսի բան հնարավո՞ր է, եպիսկոպո՛ս»,– հարցրել է Արշակ արքան։ «Հնարավոր է, թագավոր, եթե մեր նշանագրերն ունենանք։ Ազնվականությունն իր զավակներին էլ չի տանի օտար դպրոցներ, կկործանվի այլադավան կուռքերի հետագա երկրպագության հիմքը»։ Թագավորը մտածել է, թե. «Չե՞ս սխալվում, Չունակ եպիսկոպոս»,– հարցրել է. «Ձեր վերլուծությունը չի՞ կարող սխալ լինել»։ «Թագավոր,– ասել է Չունակ եպիսկոպոսը,– դեպքերին նայենք, Աշտիշատի համաժողովում, առանց արքունի կամքը հաշվի առնելու, ստեղծվեց հզոր հոգևոր մի կենտրոն՝ իր տասներկու խորհրդական կաթողիկոսների դռան եպիսկոպոսներով: Արքա, երկիրը եկեղեցու գերիշխանության տակ միավորելն է նրանց նպատակը։ Գրիգորի մահից հետո առաջին անգամ իրականանում է լուսավորչականների երազանքը՝ դնել աստվածապետական երկրի հիմքը։ Արդեն իսկ ոչ միայն հունաց լեզվով են կատարվում պաշտամունքները, ծեսերը, աստվածաբանությունը, այլ նաև շրջանցած մեր ազգային ավանդական սովորույթները, այդ կողմնորոշմամբ են առաջ տանում ազգի մտավոր զարգացումը, գիտությունը, ուսուցանելու արտոնությունները: Արքա, մենք այս պատճառով ենք պնդում և համոզված ենք, որ նշանագրերը համազգային արժեք կլինեն՝ օտարի նկատմամբ սերը թուլացնելու»:
Լռությունը երկարում էր, թագավորը քայլում էր, ծափի ձայնի վրա ծառաները եկան։ Թագավորի համար տհաճ էր պատին ամրացված մեդեայի ձեթով վառվող ջահերի արձակած հոտը։ Նվիրակ պաշտոնյային հրամայեց՝ ստրուկները սյուներին նոր ջահեր ամրացրին։ Եպիսկոպոսը օշարակ խմեց։ Արշակ թագավորը հարալեզ շան գլուխն էր շոյում, հարցրեց. «Ինչպե՞ս է այդ հնարավոր անել, եպիսկոպոս»: Ասաց. «Մեր թեմում Հաբել անունով հիշատակագրող դպիր կա, որը գիտի, հաստատապես տեղյակ է, որ Ասորիքի՝ Ուռհա քաղաքի դիվանի իշխան, հեթանոս Պիղատոս անունով ճարտասանի
մոտ պահվում են հայերեն նշանագրերը»,– ասել է. «Հաբել քահանայի գիտելիքներին ու խոսքին կասկածել պետք չէ, թագավոր։ Աստծու առաջ խոնարհ քահանա է»: Արշակ արքան ասել է. «Չունակ եպիսկոպոս, քո թեմի բանիմաց գիտուններից խումբ կազմիր, Հաբել քահանային առաջնորդ կարգիր, արքունական գանձարանի ծախսերով թող գնան Ուռհա»: Ծառաները Չունակ եպիսկոպոսին ճանապարհեցին Մանավազակերտ:
Սակայն այդ օրերին, երբ Ներսես կաթողիկոսի գավազանը մի գիշերվա ընթացքում անկյունում դրված տեղը ծաղկեց ու նշի պտուղներ տվեց, և ժողովուրդը, ամբողջ Հայաստան աշխարհից հորձանք տված, ուխտի էր գալիս՝ երկրպագելու Աստծու խորհրդով ծաղկած գավազանին, զարմանահրաշ, հրաշքների մեջ նմանը չունեցող մի դեպք էլ տեղի ունեցավ Չունակ եպիսկոպոսի աթոռանիստ գավառում, ու սքանչելիքը լուսաբանող գիրը, և Չունակ եպիսկոպոսի հաստատող խոսքերը այսպիսին էին, որ շրջում էին Հայաստան աշխարհում և ուխտագնացության հրավիրում Աստծու ժողովրդին. «Լսեք այս հրաշքի և փառավոր նշանի մասին, որի նմանը չի եղել և որը վերաբերում է մեզ, ձեզ և մեր բոլոր ժողովրդին, որովհետև երկրավորներիս համար դժվար է հասկանալ և հավատալ այդ զարմանալի երևույթը: Բայց այն մենք տեսանք մեր աչքով, շոշափեցինք մեր ձեռքերով և մեր շուրթերով կարդացինք, ուստի դուք, առանց կասկածի, պարտավոր եք հավատալ։ Սահմի ամսվա տասնիննին, ուրբաթ օրը Հարք գավառի Մանավազակերտ ավանի մի գյուղացի անտառից փայտ բերելու ժամանակ թագակիր մի օձ տեսավ։ Օձը նրա աչքի առաջ ժայռերի մեջ մի ձու ածեց, որի վրա կային պարզ, հստակ ընթեռնելի տառեր։ Տառերը ձվի մասն էին կազմում, երևում ու շոշափվում էին, ճիշտ այն տառերի նման, որ ճարտար քարագործները փորագրում են կոթողների վրա այնպես, որ փորվածքները կույրն անգամ կարող է զգալ. այսպես էր այն՝ ձվի մի կողմը նկարված էր խաչ, որը պտտվում էր ձվի շուրջը և գալիս, հասնում էր գրված տառերին։ Նորից մի թագ էր նկարված, որը միանում էր գրին, որտեղ որ գրված էր՝ միաբանություն։ Եվ մեր գավառում չկա ոչ մի քրիստոնյա կամ հեթանոս, որ տեսնելով այս հրաշքը՝ անդադար չփառաբանե Աստծուն: Բայց ինչ վերաբերում է տառերին, որոնք Աստված իր աջով նկարել էր օձի ներսում, մենք չենք կարող նմանը արտագրել, որովհետև դրանք չափազանց գեղեցիկ էին։ Ով որ լսի այս հրաշքի մասին, առանց կասկածի թող հավատա»։
Ժողովուրդը երկրպագության համար հիմա էլ հորձանուտ տվեց դեպի հարավ՝ Հարք գավառ։ Ներսես կաթողիկոսը աղբիանոսականներից օձի ձուն պահանջեց։ Նայեց և տեսավ՝ գրածի նման էր: Վեճ բացեց, ձուն գտնող գյուղացուն էլ պահանջեց բերել ու երդվեցրեց Սուրբ գրքի վրա։ Գյուղացին տեսածը կրկին հաստատեց։ Առարկություն չընդունող Չունակին հրապարակայնորեն ասաց. «Ծաղկող ու պտուղ տվող գավազանը հասկանալի է, որովհետև Սուրբ գրքում նմանատիպ գավազաններ ինչքան ուզես՝ որոնք նույնիսկ օձեր են դարձել: Գավազանների սրբանալու նախատեսակներ շատ ունենք, իսկ օձի՝ ոչ»,– ասել է. «Չունակ եպիսկոպոս, ի՞նչ է, վերցնենք ու օձին սուրբ հայտարարենք, կլինի՞։ Գոնե աղավնի լիներ՝ Սուրբ հոգու երկնային պատկերը, կհասկանայինք, օձը՝ չէ։ Ձեր առաջնորդարանը կենդանապաշտությամբ է զբաղվում, ժողովրդին գցում է հեթանոսական մոլությունների մեջ»։ Չունակ եպիսկոպոսը նրան պատասխանել, հավաքվածների ներկայությամբ ասել է. «Ինչո՞ւ, կաթողիկոս, սուրբ գավազանը օձ կդառնա, իսկ գավազանը, որ օձ դարձավ, սուրբ ձու չի՞ ածի»։ Հայրապետը երկար ժամանակ լռելուց հետո պատասխանել է, Չունակը ներկա է եղել, պապանձված ժողովրդին է ասել. «Հիշեք դուք նրա քրմական կուսակցությունից ծագումը ու կհասկանաք, թե ինչո՞ւ էր նա ձվի հրաշքի մասին պատմող գրությունները ուղարկել երկրի հենց այն գավառները, որտեղ դեռևս հեթանոսական սովորույթներն են գերիշխում, և ինչո՞ւ է օձին ընտրել, որովհետև թևավոր օձը հեթանոսության գխավոր խորհրդանիշն է, այն էլ օղակ դարձած օձը, նրանց լեզվով ասած՝ համաշխարհային կյանքի խորհրդանիշն է, որ գոյին դնում է շարժման մեջ և տիեզերական լույսի ճառագման մոգական ուժն է նշանակում, նա հրաշքների այս հորինվածքներով ախտավոր հեթանոսներին ու տաճարների քրմերին իրենց համայնքներով հավաքագրում է արքունիքի շուրջը»,– հետո շրջվել, Չունակին ասել է. «Քո՝ արքունիքին ծառայելու ցանկությունները հասկանալ կարելի է,
եպիսկոպոս, բայց արի տես, որ հասկանալ հնարավոր չէ, թե ինչու գավազանը, որ օձ դարձավ խաչի պատկերով, ձու չի կարող ածել»: Իսկ խաչի պատկերով ձուն Ներսես կաթողիկոսը ուղարկել էր Կեսարիա՝ աստվածաբանների ու սրբերի ժողովի քննարկմանը։ Նրանց վեճն էլի երկար է շարունակվել, նրանք իրար չեն հանդուրժել, պատեհ ու անպատեհ իրար դեմ վեճեր են բացել:
Այդ օրերին, Սահմի ամսվա քսանութերորդ՝ Սիմ օրը, երրորդ՝ իր նախադեպը չունեցող երկու դեպք էլ պատահեց. Աղիհովիտ գավառում, Գնելի հարսանիքի ժամանակ, հարսի ու փեսայի գլխին անհամար քանակությամբ ոսկեդրամներ էին շաղ տվել և հողը դմբդմբացնող շեփոր էին փչել, որը տերության օրենքով՝ միայն թագավորի ներկայությամբ էր թույլատրվում փողհարել:
Մյուս դիպվածի մասին ժողովուրդը խոսում էր զուսպ ուրախությամբ, իսկ ազնվականությունը՝ անթաքույց ցնծությամբ։ Թագավորության առաջին մարդկանցից մեկն էր զոհվել, որի դեմ շատ թակարդներ էին լարվել, դավեր նյութվել, մահափորձեր ձեռնարկվել, բանսարկություններ սարքվել, իր ճկունության և խորաթափանց մտքի շնորհիվ նա բոլորից էլ խույս էր տվել:
Դրաստամատը չէր կարող չզեկուցել թագավորին, զեկուցեց՝ ասաց. «Արքա՛, այսօր առավոտյան լուր ստացանք, Հայր Մարդպետը սպանվել է»։ Հետո նայում էին իրար աչքերի մեջ։ Թագավորն ասաց. «Համընդհանուր ողբերգություն դարձրեք՝ ի տես բոլորի: Իսկ ժողովուրդը ինչպե՞ս է մեկնաբանում դիպվածը»։ «Արքա՛, շատ հետաքրքիր մեկնություններ են պտտվում ժողովրդի ու բանակի մեջ,– ասել է Դրաստամատը,– խոսում են, իբրև թե Հայր Մարդպետը դուրս է եկել իր նախարարության սահմանները շրջելու, հասել է իր տիրույթներին սահմանակից Տարոնի գավառ։ Ներսես կաթողիկոսն էլ Աշտիշատի հայտնի համաժողովից հետո դեռ այնտեղ է եղել՝ սրբերի գերեզմանների մոտ նրանց հիշատակը հարգելու։ Նրանք հանդիպել են իրար։ Կաթողիկոսը, Հայր Մարդպետի նման, հյուրի պատվին ճաշկերույթ է տվել: Միասին ճաշել են պարտեզում ու իրար պատվել, հետո Մարդպետը հրապուրվել է տեղի վայելուչ տեսարաններով, իրեն հատուկ չարության մոլուցքով է լցվել: Ու գինովցած ժամանակ ասել է, թե. «Այսպիսի զմայլելի տեղերը
տվել են կանանց շորեր հագած հոգևորականներին,– ասել է,– մենք այս տեղերը կքանդենք ու նրանց տեղը արքունի հանգստյան պալատներ կշինենք, թող միայն ես թագավորի մոտ հասնեմ»։ Հետադարձ ճանապարհին՝ Խոռխոռունիք գավառում, նրան հանդիպել է Շավասպը ու զրույցի ժամանակ նրան պատմել է, որ անտառում ձյունի նման սպիտակ մի արջ է տեսել։ Հայր Մարդպետն էլ այնքան գինովցած է եղել, որ ո՛չ անտառում շրջող սպիտակ արջին է կասկածել, ո՛չ էլ իրեն կրնկակոխ հետամուտ Շավասպին։ Կառքից իջել է, մտել թավուտ։ Շավասպն էլ հանել է հագուստների տակ թաքցրած աղեղը ու թիկունքից նետահարել։ Թագավոր, այս պատմությունը պատմողները նաև ասում են, թե Տիրանի թագավորության տարիներին Հայր Մարդպետը կոտորել էր ամբողջ Արծրունյաց տոհմը։ Մահապատժից մազապուրծ փրկվել էր միայն Շավասպը։ Արքա՛, այս բերնեբերան անցնող պատմության մեջ ազնվական ընտանիքներին և թե ժողովրդին բավարարող վրեժ կա, նախանձություն և բացահայտ ատելություն։ Ասում են՝ Շավասպն էլ չկա։ Ասում են՝ թագավորական գնդերը, երկիրը ոտնատակ տված, որոնել են նրան՝ չկա, անհետացել է, չեն գտել։ Ասում են՝ Հայր Մարդպետի երկու տղաներն էլ են իրենց գնդերով նրան որոնում»։ Դրաստամատը մի շնչով պատմեց երկրի ներսում զարգացող դեպքերի ընթացքը, ու նրանք նայում էին իրար աչքերի մեջ։ Հետո, թե. «Թագավո՛ր, դարձյալ ասում են, թե Հայր Մարդպետի որդիները հայտարարել են՝ եթե երեք օրվա ընթացքում չգտնեն Շավասպին, ստիպված Աշտիշատի եկեղեցին էլ են խուզարկելու, այս գործում եկեղեցին անմեղ չէ»։ Արշակ արքան ասել է. «Հայր Մարդպետի թաղումը շուքով, արքունի առաջին մարդուն վայել պատվով կազմակերպեք։ Երկրում թող Տրե ամսվա Արեգ, Հրատ, Արամ առաջին երեք օրերը սուգ հայտարարվի»: «Թագավո՛ր, արքունի տան ու հրապարակի դրոշները արդեն խոնարհված սգում են։ Լալկան կանանց ու ողբասացներին թագավորական տան գանձարանից է վճարվել։ Ամեն ինչ արվում է մեծ ուշադրությամբ, հուղարկավորման արարողությանը կմասնակցեն արքունիքում թագավորի շուրջը պատվի բարձերին նստող բոլոր մեծամեծերն ու նախարարները»։ Ասել է. «Թագավո՛ր, նաև մեր լրաբերներից այսօր հավաստի տեղեկություններ հասան, որ
Հայր Մարդպետը, մինչև սպանվելը, Աշտիշատի եկեղեցում Ներսես կաթողիկոսի ճաշկերույթի սեղանի հյուրն է եղել, ու նրա մատնած արքունի գաղտնիքը ցնցել է հոգևոր դասին ու տագնապ է առաջացրել նրանց մեջ։ Նրանք գիտեին, որ Հայր Մարդպետի նման մարդը որևէ տեղ հենց այնպես չի մեկնում, և նրա հայտնած տեղեկությունը անհիմն չի լինում։ Հաճախ ինձ թվում է՝ հենց այնտեղ է թաքցրած այնինչը, որը մենք որոնում ենք»։ «Դրաստամա՛տ, մի քանի գունդ պիտի ուղարկենք Տարոնի գավառ, Աշտիշատի եկեղեցուց սկսած թող այդ տարածքներում զորավարժություններ անցկացնեն ու միաժամանակ աչք պահեն հոգևորականների տեղափոխած բեռներին։ Պատրվակ կա, պատրվակը խոսեք, թող բերնեբերան անցնի, պտտվի, թե եկեղեցին պաշտպանության կարիք ունի, եկեղեցուն արքունիքը չի կարող միայնակ թողնել Հայր Մարդպետի որդոց զինված գնդերի դեմ, հոգևորականները, իրենց համար այս անբարենպաստ պայմաններում, չեն համարձակվի գանձարանը տեղից տեղ տանել: Մենք կշահենք, երբ շարունակենք նրանց տագնապը բորբոքել»։ Թագավորը երկար լռում էր, հետո գարեջուր խմեց, ասաց. «Դրաստամա՛տ, ժամանակն արդեն հասունացել է, որ կաթողիկոս Ներսեսը գնա Բյուզանդիա։ Նա արդեն գիտե՝ ինչ է մեր ցանկացածը ու աչալուրջ է մեր ամեն մի ձեռնարկման նկատմամբ։ Կաթողիկոսի բացակայությամբ ավելի դյուրին կլինի։ Նրա՝ երկրից ժամանակավոր հեռանալը անհրաժեշտ է։ Պատրաստեք դեսպանությունը, պահանջվող գրություններն ու վայելուչ նվերները, թող երեք օրից մեկնի»։
Երկու շաբաթ առաջ Դրաստամատը գիշերով արագընթաց ձիով աննկատ դուրս էր եկել Հայաստանից ու հասել Հռոմ։ Կանգնել էր Վաղես կայսեր գահի առաջ, խոնարհվել էր մինչև գետին, ճակատը խփել էր գորգին։ Իր հետ քսակով բերած մարգարիտն ու ամենագոհարն էր դրել կայսեր ոտքերի տակ՝ բարձին, ասել էր. «Բարձրագո՛ւյն քրմապետ, Կեսա՛ր, Օգոստո՛ս, աստվածների ու Մարսի սպասավո՛ր, ֆրանկների ու բարբարոսների կործանո՛ղ, գաղիացիների ու իտալացիների ազատարա՛ր, մեր մե՛ծ արքա հայոց մեծաց Արշակն ասում է՝ նեղն եմ, ձեր օգնության կարիքն ունեմ»։ Եղնիկի հյուսածո քսակից իր նմանակը չունեցող ադամանդն էր հանել, դրել նրա ծնկներին, ասել էր. «Մեր թագավորն ասում է՝ ձեր աջակցությունն է անհրաժեշտ»։ Տոպրակներով ոսկին էր դրել, ասել էր. «Մեր երկիրը պատերազմի առաջ է կանգնած, նույն հավատի ու կրոնի մարդիկ ենք, դուք պարտավոր եք օգնել՝ գործը միասին առաջ տանենք»։ Արծաթե սալիկները դրել էր ու ասել. «Մեր Ներսես հայրապետին ուղարկենք, թող գա հասնի Բյուզանդիա, քո ցանկությամբ մեր երկրին կաթողիկոս կարգեցինք, թող քո կամքով էլ միառժամանակ Հռոմում մնա: Մեր ժողովուրդը մեկ տեղ չի գալիս, բուռ չի հավաքվում»։ Վաղես կայսրը խոշոր, հուրհրացող, շիկագույն, արնատեսիլ ադամանդը լույսի ու աչքի դեմ է պահել, ասել է. «Դուք մտածե՞լ եք՝ ինձանից ի՞նչ եք ուզում։ Հայաստան աշխարհի ժողովուրդն ինձ թշնամի կհայտարարի։ Ինձ կանգնեցնում եք փակ ճանապարհի առջև, դժվար ճանապարհ է»: Դրաստամատն ասել էր. «Աստվածների ու Մարսի սպասավոր Վաղես կայսր, հայոց լավագույն ութ գնդեր, մեր աշխարհի ծախսերով, բյուզանդական լեգեոնների հետ կռվում են քո թշնամի Գոթերի ու Վանդալների դեմ։ Արշակ թագավորին էլ օր օրի Շապուհն իր երկիրն է հրավիրում, նույնիսկ իր քրոջը՝ Որմիզդուխտին, դաշնակից շահելու ակնկալիքով՝ նրան կնության է առաջարկում։ Ասում է՝ այնպիսի կալվածքներ տամ Արշակ թագավորին, որ Հայաստանից մեզ մոտ գալիս՝ մինչև Տիզբոն, իր կալվածքում իջևանի»։ Վաղես կայսրը ծիրանագույն մարգարիտը պահել է ափի մեջ. կամաց, գոլ, ումպ֊ումպ, հուշիկ փչել է ափերի մեջ ու աչքը ջերմությունից վերակենդանացած վառվող մարգարիտին՝ ասել է. «Բա որ մեր աշխարհի հոգևոր դասը իմ դեմ դուրս գա՞։ Չէ՞ որ մեր արքեպիսկոպոսն է ձեր հոգևոր առաջնորդին օծում։ Թերևս, կարծում եմ, ելք պիտի որ լինի»։ Դրաստամատն ասել էր. «Բարձրագույն քրմապետ, Կեսար և Օգոստոս: Շապուհի երթևեկ դեսպանները մեր արքունիքից մագաղաթե Վարազագիր վավերագրով ուխտի և բարեկամության հավաստումով՝ ութ զինված գնդեր են խնդրում՝ իրենց զորաբանակի հետ Քուշանների դեմ կռվելու համար»։ Վաղես կայսրը ոսկու սալիկը մի ափից մյուսն է գցել, ծանր ու թեթև արել, ասել է. «Երկնային աստվածներով եմ երդվում, թե սա Սպերի հանքատան ոսկին չէ: Չնայած հավատս չի գալիս, որ այդ հանքերը դուք կարողանաք աշխատեցնել»,– ասել է.
«Խելացի բան է պետք մտածել, գործը խելքով կանեն»,– ասել է. «Ուղարկեք, թող գա»: Դրաստամատն ասել էր. «Ուղարկենք, թող գա հունաց Պանեմոս ամսվա տասնութին»: Կայսրն ասել է. «Հա, թող գա Անկյուրայի ժողովի նախօրեին»։
Քանի որ ժամանակն էր, ժամանակը լրացել էր ու հայոց երկրի թագավորին ստիպում էր գնալ-հասնել Բյուզանդիա։ Արքունիքը նախարարներին, մեծամեծերին ու ավագանուն երկրի չորս ծագերից խորհրդի հավաքեց, առաջարկություններ քննարկեց, որոշումներ ընդունեց, թղթեր վավերացրեց։ Վաղյաց կարգի համաձայն՝ կաթողիկոսին դեսպան կարգեց։ Ներսես հայրապետին հորդորեց շուտ, թեկուզ հաջորդ օրը առավոտյան, հայոց հարգված ու պետական գործերի մեջ վստահելի տասը սատրապների հետ հունաց Պանեմոս, հայոց Քաղոց ամսվա մինչև տասնութը լինել Հռոմում՝ երկու աշխարհների միջև կնքված խաղաղության և միաբանության դաշինքը նորոգելու, առևտրական և ապրանքափոխանակության հարցեր լուծելու, խաղաղության կայունության համար նոր պարտավորվածություններ վերցնելու և նոր պարտավորություններ դնելու։
Երբ Ներսես հայրապետը աճապարանքով երկար օրերի ճանապարհ կտրեց ու ճիշտ նշված ժամանակին հասավ Բյուզանդիա, հունաց ամբողջ երկիրը սգի մեջ էր։ Փոքրիկ արքայազնը այգում ծառերի մեջ խաղացել էր վայրի տանձով՝ վեր էր նետել տանձը և բերանով բռնել: Մի անգամ այնքան խորն էր մտել նրա կոկորդը, որ մինչև կհասցնեին օգնել՝ երեխան հեղձամահ էր եղել։
Հայրապետը սպասեց ու մինչև կայսեր սգից դուրս գալը՝ մասնակցեց Անկյուրայի դավանաբանական համաժողովին, որտեղ բուռն վեճեր ու տարաձայնություններ եղան Քրիստոսի Աստվածության և Սուրբ Երրորդության հասկացությունների շուրջը։ Ժողովում անզիջում պայքար մղվեց նաև Քրիստոսի Աստվածային բանի և մարդկային միության էության շուրջ։ Համաժողովը վերջացավ։ Հայրապետին հաղորդեցին, որ կայսեր տրամադրության նվաղ լինելու հայտնի պատճառով՝ շատ մարդ չի կարող ընդունել։ Սպասողները թող ներող լինեն: Կայսեր արքունի նվիրակը միայն Ներսես կաթողիկոսին առաջնորդեց ընդունարան։ Հայրապետը երկար ժամանակ ներսում մնաց, երբ դուրս եկավ, երկաթե կապանքներով շղթայված ու սփրթնած էր։
Արքունիքը և սպասողները ահաբեկված էին, իսկ Ներսես եպիսկոպոսապետին տարան բանտ՝ իբրև մահապարտի։ Կայսեր մոտ եկան լցվեցին արքունի խորհրդատուները՝ ծերակույտը ու հայոց դեսպան՝ սպասող տասը սատրապները։
Ծերակույտը կայսեր առաջ խոնարհվեց ու ասաց. «Ներսես կաթողիկոսը օտար ու հեռավոր երկրից գործի համար ուղարկված մարդ է, որը թագավոր է ներկայացնում, մեր կողմից նրան վնաս պիտի չհասնի, կարող է պատերազմ ծագի»։ Գործը դժվարացել էր, քանի որ հայ պատվիրակ սատրապները հասցրել էին հունաց եկեղեցու հոգևոր դասին էլ պատահարի մասին լուր հաղորդել։ Հավաքված բազմությունը համառորեն պնդում էր գործը մահվան չհասցնել։ Վաղես կայսրն ասաց. «Ձեր կարծիքով ես ի՞նչ պիտի անեմ. համաձայն եմ, դուք ճիշտ եք, բայց եթե հայոց Արշակ արքան նրա միջոցով ինձ անարգանք ու նախատինք հասցներ, չէր կարելի մեղադրանքը Ներսեսին սեպել, պատժի կամ բանտի ենթարկել, բայց նա իր սեփական կամքով ինձ վիրավորեց»։ Վաղես կայսրը ապացույցներ ուներ, ասաց. «Վկաներին կանչեք»։ Կայսեր արագագիր քարտուղարները եկան ու քաղվածաբար կարդացին Ներսես հայրապետի ելույթի վիրավորական հատվածները: Կայսրն ասաց. «Բա դուք ի՞նչ էիք կարծում, հենց այն բանի համար, որ նա ինձ անպատվել է, իր թագավորի առաջ էլ է հանցավոր»։ Հավաքվածները շատ խնդրեցին, թախանձեցին՝ լինել գթասիրտ։ Կայսրն ասաց. «Լավ, թող ձեր ասածը լինի, ձեր ցանկացածը մերժելն էլ է դժվար, նա մահապատժի չի ենթարկվի, բայց որ երկնքից Աստված էլ իջնի, աքսոր պիտի գնա»։ Պարտեզում նրան սպասող կար. սևազգեստ կայսրուհին ճեմում էր ծաղիկների մեջ: Վաղես կայսրը այլևս խորհրդականներին չլսեց, հրաման տվեց, Ներսես հայրապետին աքսորեցին։ Իսկ Հայոց աշխարհի տասը դեսպան սատրապներին պատվեց, արժեքավոր նվերներ տվեց։ Արշակ արքայի սիրտը առնելու համար նրանց հետ ոսկի, չփտող և լավ ձայն տվող փայտեր, արծաթի, փղոսկրի, սև փայտի ու թանկագին ակների և քարերի գանձեր առաքեց։ Ու կարմիր մելանով մի գիր էլ էր ուղարկել պարզության համար, թե. «Մե՛ծ արքա, հայոց Մեծաց Արշակ, Ներսեսը այստեղ ինձ ու իմ տերությանն անպատվեց։ Մեղադրեց՝ ինձ համարեց իմ որդու մահվան պատճառը, որ ես հարում եմ արիանոսների աղանդին, դրա համար էլ Աստված ինձ պատժեց՝ մեռցրեց իմ որդուն։ Մեր Պանեմոս՝ ձեր Քաղոց ամսվա տասնութին Անկյուրայում կայացած տիեզերաժողովում էլ մի քանիսի հետ ճակատ կազմած՝ հանդես եկավ որպես ուղղափառ, ուստի աքսորվողը միայն նա չէ, նրա հետ էլի ինը եպիսկոպոսներ կան՝ տարբեր աշխարհներից։ Արշակ թագավո՛ր, համբերող եղիր, դու էլ դիմացիր։ Գիտեմ, որ շատ կուրախանաս, և զայրույթդ կմեղմվի, դրա համար էլ իմ արքունիքից արձակում եմ հայոց թագավորության Արշակունի պատանդներին՝ քո եղբոր որդիներին՝ Գնելին ու Տիրիթին։ Արիացիր, թագավո՛ր, և մեզ չմեղադրես»։
Արշակ արքան շատ խիստ զայրացավ, դժգոհություն հայտնեց գանձերը ուղարկողից էլ, բերողներից էլ։ Ասաց. «Այդ քարերից մենք էլ շատ ունենք, դրանք թող կայսեր գլխին թափվեն և՝ ձեր, որ բերել եք: Մեր ունեցած քարերը բավարար են կայսեր ու բերողներիդ ատամները թափելու համար»։ Նա զայրույթը չէր կարողանում զսպել Հունաց կայսեր դեմ, թե ինչպե՞ս է նա համարձակվել արգելքի ենթարկել այնպիսի մեծ ու պատվավոր մի մարդու, որը մի աշխարհի և թագավորության գլխավորը՝ ուսուցիչն ու առաջնորդն էր։ Ասաց. «Թող սուգ լինի»:
Երկրում հինգ օր ծանր սուգ հայտարարվեց։ Արքունի տան ու հրապարակի դրոշները խոնարհվեցին։ Հինգ օր թագավորը իր պաշտոնյաներով սգաց, հինգ օր խանութներն ու փերեզականոցները փակվեցին ու փողոցներում արտոնագիր ունեցող բանասացների ու գուսանների ելույթները արգելվեցին։ Դպրոցները փակվեցին, ու ողբասացները ողբացին։ Հինգ օր եկեղեցիներում ժամերգություններ անցկացրին ու կոչնակներ խփեցին։ Հինգ օր բանակը նիզակներին սև ժապավեններ կապեց ու ձի չհեծավ: Արաց ամսի՝ Մուրց, Երեզկան, Անի, Պարխար, Վանատուր հինգ օրերը լաց ու կոծով անցան։
Երկիրը սգից դուրս եկավ, թագավորը հրաման տվեց զորք ու գնդեր կազմել, Վասակ զորավարը կազմեց, հրաման տվեց տիկերով ջուր վերցնել, Վասակ զորավարը վերցրեց, հրաման տվեց ռազմական կառքերը լծել, Վասակ զորավարը լծեց, հրաման տվեց երկար ու անզիջում պատերազմ մղելու համար բավարար քանակությամբ զենք ու զինամթերք վերցնել, Վասակ զորավարը վերցրեց, հրաման տվեց անխնա զարկել ու ավարի առնել Հունաց Գամիրք աշխարհը՝ իր գյուղերով, Վասակ զորավարը իսկույն և անշեղորեն կատարում էր նրա հրամանները։ Ընկավ ճանապարհ։
Իսկ ոտքի հանված ժողովուրդը՝ իշխաններ, ազատներ, շինականներ, գավառներից, գյուղերից գալիս֊մտնում էին մայրաքաղաքի չորս դարպասներով ու կուտակվում հրապարակներում: Հյուրանոցները, քարավանատները, մասնավոր բնակարաններն ու անառականոցները այլևս ընդունելու, կերակրելու հնարավորություն չունեին: Քաղաքի կառավարչի հրամանով կտավատի յուղի շտեմարանի մոտ գտնվող հասարակական բաղնիքը փակեցին ու գիշերելու տեղեր դարձրին: Արքունական շտեմարանի ցորենով հաց թխեցին ու ժողովրդին բաժանեցին, մունետիկները փողոցներում հայտարարեցին, որ ցորենի պահեստի դատարկված տարածությունները հյուրանոցներ են դարձրել, քնելու տեղեր չունեցողները թող գնան այնտեղ գիշերելու։ Փողոցներում և հրապարակներում գիշերատներ դարձված սայլերն ու վրանները խանգարում էին երթևեկությանն ու խցանումներ էին առաջացնում։ Մի քանի օր անց սկսեցին թալանել տաք ջրերի մոտ գտնվող Կարմիր շուկան՝ նրա հարևանությամբ՝ թագավորական փողոցի ամբողջ երկայնքով խանութները, կրպակներն ու վաճառատները:
Գիշերը մեծ հրդեհ բռնկվեց հյուրանոցներ դարձված արքունական ցորենի շտեմարաններում: Կարգապահ տեսուչները չէին կարողանում կատարել իրենց պարտականությունները, նրանց հսկողությունը ձևական, աչք խաբելու բնույթ էր կրում։ Քաղաքի պարիսպներից դուրս բնակվող բորոտները, եկվորների արանքները մտած, խցկվում էին դարպասներից ներս։ Դռները հսկող կայազորները չէին կարողանում նրանց մուտքը արգելել, ու պետական պաշտոնյաները եկվորների միջից ընտրովի ստուգումներ կատարեցին ու մի քանիսին բռնեցին և ի ցույց դնելով ժողովրդին՝ ասացին. «Ահա, նայեցեք, նրանց մաշկի մեջ ճերմակ ուռուցք կա, և ճերմակած են ախտի միջի մազերը, սա բորոտության նշանն է, որ կա»։ Նրանց կողմից հայտարարվեց, որ արևելյան՝ Ծաղկոց դարպասով, մայրաքաղաք թափանցած բորոտների պատճառով մի ամբողջ թաղամասում քոսի տարածված վարակի նշաններ են նկատվել: Խմելու ջրի պակաս է զգացվում մայրաքաղաքում, ասացին, մեր կարծիքով, հենց դա էլ կարող է հիվանդության արագ տարածման պատճառ դառնալ։ Քաղաքի կառավարական դիվանը հայտարարեց, որ իրենք վախենում են: Ասացին. «Մենք որոշեցինք վարակի դեմն առնել»: Նրանց որոշումը միանշանակ էր և վերջնական։ Ու քաղաքի դարպասները դրսից եկող հորձանուտի դեմը փակելու ժամանակ շատերը հեղձամաղձուկ եղան:
Մայրաքաղաքի հրապարակներ հասածների մեջ զենքով եկածներ, ուրկանոցներից, գոդանոցներից փախածներ էլ կային։ Ժամանակին Ներսես կաթողիկոսի նկուղից կրկնապատկված բարիքները սայլերով տարածներ ու ծաղկած գավազանի նշի պտուղներից կերած, վերակենդանացածներ, մահակներով զինվածներ էլ կային։ Նրանք միաբան պատերազմ էին պահանջում հայրապետ Ներսեսի համար։ Մայրաքաղաքում ու նրանից դուրս՝ պարիսպների տակ, այլևս տեղ չկար։ Իսկ Ներսես հայրապետի տեղապահ Խադ եպիսկոպոսը վարչական միավորների հոգևոր առաջնորդներին ցուցումը պարզ ու միանշանակ էր տվել։ Ինքը, սպիտակ էշը նստած, մազեղեն հագած, գլխին մոխիր էր ցանում, Ներսես հայրապետի համար սուգ անելով, մայրաքաղաքից դուրս, դաշտի ճանապարհի վրա կանգնած՝ եկվորներին խմբերի ու քաղաքի չորս դարպասների վրա էր բաժանում և ուղարկում արքունիք։ Հոգևոր առաջնորդներ Շաղիտան, Եպիփանը, Եփրեմն ու Գինդը՝ Սլկունյաց ցեղից, գավառներից ու անապատներից դարձյալ ու դարձյալ նոր խռովարար խմբեր էին ուղարկում։ Նախարարություններին գցում էին պատերազմական վիճակներին հատուկ ահ ու սարսափի մեջ։ Եկողները գալիս,
կուտակվում էին արքունական տան առջևի հրապարակում ու պատերազմ պահանջում:
Ռազմական արշավի դուրս եկած Վասակ զորավարը զենքով, մահակներով եկած կռվել պահանջողներին իր զորագնդին խառնեց, ուրկանոցներից փախած բորոտներին ու ուխտավորներին իրենց մահճակալներն ուղարկեց։ Կասկածամիտ, չհավատացողների համար երկար ու ձիգ ճառ արտասանեց։ Նույնիսկ ամեն մի զորագնդի համար առանձին-առանձին աքաղաղներ պահանջեց, որ Հունաց աշխարհի վրա հարձակումները սկսի ոչ թե արևածագին, այլ ավելի շուտ՝ աքլորականչի հետ։ Հետո սուրը քաշեց, սպիտակ ձին խաղացրեց զորքի ու հրապարակ եկած պատերազմ ճանապարհողների առաջ ու առաջնորդեց բանակը։ Ժողովուրդը հանդարտվեց, խաղաղվեց ու գնաց տները։
Վասակ զորավարը գնաց, հասավ հունաց Գամիրքի սահմաններին ու ճամբար խփեց։ Բանակում ինչքան անպայտ ձիեր կային՝ պայտեցին, ինչքան ոտնաթաթերը փչացրած ուղտեր կային՝ բուժեցին, ինչքան հատը փախցրած օղազրահներ կային՝ հատը կապեցին։ Ջրի ծակ տիկերը կպցրին, զորավարժություններ անցկացրին. վեց ամիսը անցավ, Վասակ զորավարը փողհարին հրաման տվեց, նա էլ պատերազմի ավարտ շեփորեց, զորքը ճանապարհ ընկավ, ցորենի քաղի երրորդ֊չորրորդ Մանի, Ասակ օրերին հասավ մայրաքաղաք։

Երբ Հայոց աշխարհի՝ խաղաղության և միաբանության, երաշխավորությունների ու պարտավորվածությունների դաշինքը վերանորոգելու՝ Բյուզանդիա գնացած հայոց տասը սատրապ-դեսպանները, Ներսես հայրապետին այնտեղ թողած, վերադարձան ու գլուխները կախ կանգնեցին թագավորի առաջ, Հռոմից ուրիշ տեղեկություններով եկան նաև լրտեսները։ Բայց դեռ նրանց գալուց առաջ՝ դեպքերի ընթացքը քննարկելով, Արշակ թագավորը միանգամից ընդունեց, որ սխալվել է։ Լրտեսներն ասացին. «Գաղտնի արարողություն է եղել։ Գնելին պատանդությունից արձակելու օրը հյուպատոս֊փոխարքայի աստիճան է շնորհվել։ Իսկ դրա նախօրեին Կոստանդիոս կայսրը գինի է խմել նրա հետ ու իր օրհնությունը տվել»։ Լրաբերները գնացին։ Ստրուկները Արշակ թագավորին պառկեցրին գոմշի կաշուց հյուսածո բազմոցին ու սև փայտի յուղով շփեցին ոտքի թաթերը, կոպերը, թիկունքի մկաններն ու ծոծրակը՝ գիշերային անքնությունը և անկանոն գինարբուքից գլխացավերը թուլացնելու համար։ Նա դեռ բազմոցին էր պառկած։ Ասաց.
«Երաժիշտներն ու հարճերը պետք չեն, թող գնան,– ասաց,– ես չգիտեմ՝ երկրի թագավոր լինողը իրավունք ունի՞ երեխայի պես խաբվելու»։ Բարձրացավ, դարձյալ գինի էր խմում։ Դրաստամատն ասաց. «Իրավունք ունի Կոստանդիոսը ծիծաղելու, նրա հաշվարկները քաղաքականության մեջ նուրբ ու գեղեցիկ եղան: Արձակել պատանդներին, այն էլ փոխարքայի կոչումով, մեզ համար քաղաքական այս իրավիճակում՝ նշանակում է ապրել մշտական տագնապների մեջ»։
Կոստանդիոս կայսրը, նրանց խնդրանքով, Ներսես կաթողիկոսին պահել էր Բյուզանդիայում, բայց արձակել էր Արշակ թագավորի պատանդ եղբորորդիներին, որոնց միայն ներկայությունը կխանգարեր կենտրոնացված պետություն ստեղծելուն։ Պատանդների Հայաստան վերադառնալուց հետո նախարարները, արդեն նկատելի ընդգծվածությամբ, բաժանվել էին հունամետ և պարսկասեր կուսակցությունների, որը երկրի բնակիչներին և արքունիքին տագնապալի վիճակի մեջ էր դրել։
Այդ օրերին ժողովրդի տագնապն է՛լ ավելի սաստկացրել էր մի զարմանահրաշ դեպք ևս, որ պատահել էր Բասենի գավառի Որդորու գյուղում: Գերեզմանատան իրենց շիրիմներից դուրս էին եկել երեք հարյուր հանգուցյալներ և անհետացել էին մոտակա անտառում՝ վառվող գիսաստղի մոտիկ լեռանը խփվելուց հետո: Ահասարսուռ դեպքը, իր՝ բերանից բերան անցնող մանրամասն նկարագրություններով, տագնապի մեջ էր գցել բոլորին ու աշխարհի վերջը գալու մասին մռայլ մտորումների տեղիք էր տվել։ Պատահարը կեղծիք համարել հնարավոր չէր, քանի որ գերեզմանատան հարևանությամբ, պետական քարհանքում աշխատող երկու հարյուր ստրուկներն ու նրանց հսկող զինվորներն իրենց աչքերով էին տեսել դիպվածը ու նրանց ստուգումներից պարզվել էր, որ հանգուցյալների շիրիմները դատարկ են։
Տարոնի Արամազդի տաճարի Ողյումպ քուրմը մագաղաթների վրա գրված բացատրություններ էր ուղարկել թագավորին ու երկրի ծայրամասերը, որ առայժմ այդ հարցի գիտական պատասխանը իրենք չունեն, սակայն անհույս ահաբեկվելու կարիք էլ չկա, քանի որ համանման դեպքեր են պատահել ձկնակեր եթովպիացիների աշխարհում, Հնդկաստանում և փարավոնների երկրում։ Երկու տարի առաջ վառվող աստղի՝ լիճը և Նեղոսն ընկնելուց հետո մոտ հինգ հարյուր հանգուցյալներ վեր են կացել իրենց շիրիմներից ու անհետ լցվել մացառախիտ անտառները ու Նեղոս գետը։
Հոգևորականներն էլ առավոտյան ու երեկոյան ժամերգությունների ժամանակ հույս ու բացատրություններ էին տալիս ժողովրդին, որ համանման հարությունները չի կարելի կապել ո՛չ Աստծու, ո՛չ էլ աշխարհին սպասվող կործանման հետ, հիմա երկնային Տերը պահապան է, ուստի պետք չէ հուսակոտոր լինել, այլ պիտի մտածել Տիրոջ տված խաղաղությամբ երկիրը շենացնելու մասին: Թագավորն էլ ոգևորող հրաման տվեց, որ այդ օրերին ամուսնացողները արքունի մեծ նվերներ կստանան: Նախարարություններում, գավառներում ու գյուղերում հարսանքատերերը շատացան, օրեր ու ամիսներ անցան, երկիրն աստիճանաբար խաղաղվեց:
Այդ ընթացքում Դրաստամատը բացակայել էր երկրից ու նոր էր վերադարձել հեռավոր ու վտանգավոր ճանապարհորդությունից։ Հասել էր Մազքութների թագավորություն ու նրանց Արշակունի Սանեսան թագավորի հետ, հայոց արքունի անունից, դաշնակցություն էր կնքել: Մազքութների թագավորը, Պարսկաստանում և Բյուզանդիայում ընդունված համընդհանուր կշեռքով, քառասուն քոռ ոսկի էր պահանջել, որ նրանք իրենց միացնեին լեռնաբնակների էլի տասնմեկ ցեղեր ու Ճոռա դռնով հեղեղի պես լցվեին պարսից երկիր, երբ հայոց թագավորը նրանց հետ մտներ պատերազմի մեջ։ Արշակ թագավորը գոհ էր բանակցությունների արդյունքից։ Բայց լեռնանցքի մուտքը հսկում էր լեռնային մի քանի ցեղերից կազմված վարձկան պարսից կայազորը, ուր դարձյալ պիտի գնար Դրաստամատը՝ բանակցություններ վարելու կայազորի պետի հետ ու ստուգելու նրա ու այնտեղի ամրությունների թույլ և ուժեղ կողմերը: Նրանք այս հարցերն էին քննարկում, երբ արագընթաց ռազմական կառքը կանգնեց արքունի դռանը։ Գամիրքի իշխան զորապետ Գորութին արքունի կարապետները առաջնորդեցին սյունազարդ դահլիճ, նա, ձեռքը կրծքին սեղմած, խոնարհվեց թագավորի առաջ։ «Խոսի՛ր, զորապե՛տ»,– ասաց արքան:
«Թագավո՛ր, Արարատյան աշխարհի Կոշ ավանում արդեն յոթերորդ օրն է՝ Գնելի հարսանիքն են կատարում։ Հարսանիք են
անում, բայց սատրապները, նախարարները, իշխաններն ու մեծամեծերը սեղանների շուրջն են բազմել՝ թագավորական տան օրենքի նմանությամբ, ըստ բարձերի։ Նրանք նույնիսկ կառքեր ու ազնվացեղ նժույգներ են ընծա տվել փեսային։ Հանդիսությունն այնպես է կազմակերպված, որ, կարծես, թագավոր են պատվում։ Թագավորի առաջ իրավունք չունեցող մարդը իրեն ինչպե՞ս կպահի։ Իրենց որդիներին, թագավորական տան օրենքի նմանությամբ, տալիս են Գնելին արքունի դաստիարակության։ Նա էլ իշխանաորդոց պերճաշուք շորեր է հագցրել, ինչպես այստեղ է նախնյաց կարգով սահմանված։ Ես իմ խոսքն ասացի, ինձ թվում է՝ այսպես չի կարելի, թագավոր։ Դուք պիտի խոսեք, ձեր միջամտությունը պիտի լինի։ Այնտեղ ջորին էին տեսել, հետո եկան հաստատապես ասացին՝ Հայր Մարդպետն անձամբ մասնակցում է հարսանիքին։ Գինովցած՝ ծիծաղող հարսանքավորներին ասել է. «Ես տեսա, որ Արշակ թագավորը Առյուծ լեռան տակ ձին պարեցրել է սպիտակ ջորիները լծած Ներսես կաթողիկոսի կառքի առաջ։ Ես չեմ հասկանում՝ ժողովրդին ինչպես ենք բացատրելու՝ արքունի առաջին աստիճանավորը ի՞նչ գործ ունի հունամետների հետ»։ Արշակ թագավորն ասել է. «Դրաստամա՛տ, Վասակ զորավարն իր գնդով հենց հիմա պիտի գնա Արարատյան աշխարհի Կոշ ավան, թող արքունի տան հրամանը տանի։ Այսուհետև, թագավորի կամքով Արշակունիներից ոչ մեկը, թագաժառանգից բացի, մայրաքաղաքում կամ նրան մոտ բնակվելու իրավունք չունի, քանզի այսպես է եղել մեր իմաստուն նախնյաց կարգը, և այսպես է Մեծ արքա հայոց Մեծաց Արշակի կամքը, թող ընտրի Աղիհովիտ գավառը»։ Թագավորը մի հրաման էլ էր տվել Վրիվ հազարապետին՝ գնալ Հայր Մարդպետի դաստակերտը:

Ծառաները գիշերը Հայր Մարդպետին արթնացրել են: Նրանց դեմի գյուղից լուր բերողներն ասել են. «Գունդը գալիս է»։ Հեռու, մթան մեջ շները հաչել են, դաստակերտում սագերը կչկչացել են։ Ծառաները արագավազ նժույգը ոտքի տակ են տվել, կիսամերկ Հայր Մարդպետը մինչև լուսաբաց հասել է Տարոնի գավառ։ Ձին սանձակոտոր արձակել, ինքը մտել է Արամազդի տաճարն ու ողջակեզի սեղանի եղջյուրներից է բռնել։
Ծառաները Վրիվ հազարապետին ասել են. «Գնաց Տարոն, գնաց եղջյուրներից բռնելու,– ասել են,– իզուր է ձեր որոնելը, ուզում եք ողջ դաստակերտը տակն ու վրա արեք»: Աքլորը կանչել է։ Հայր Մարդպետի որդին՝ սուրը ձեռքին, տան շեմին է կանգնել, գնդի զինվորներից երկուսը մոտեցել, սուրը ձեռքից վերցրել՝ հեռու նետել են մթան մեջ, նրա թևերն են բռնել, մյուս երկուսը աղեղից լարն են արձակել, զինվորը նրա ցորնագույն, ոսկեդեղին ամորձիքը բուռն է հավաքել, արմատից, խեղդելու նման, կապել է ու երկու կողմից ձգել են, տղան շատ կարճ, մի ակնթարթ է գոռացել: Մայրը հերարձակ, գիշերվա մեջ ճերմակ շապիկով, արցունքոտ ասել է. «Գոնե երկրորդին խնայեցեք։ Այս մեկին հունձքի երրորդ շաբաթվա վերջին օրը հարսանիք ենք անելու»: Զինվորները երկրորդին էլ են բռնել ու ամորձիքի արմատին աղեղնալարը խեղդելու նման փաթաթել, ձգելով՝ ոսկեդեղին, ցորնագույն ամորձիքը պայթեցրել են մութ գիշերվա մեջ, երբ աքաղաղը երրորդ անգամ էր կանչում։
Հետո Հայր Մարդպետին հետամուտ գունդը այդտեղից գնացել է Տարոն։ Նրանց ընդառաջ ելած՝ տաճարի միայն բարձրագույն աստիճաններին ձեռնադրված, խորհրդագետները, հայեցողները, մարգարեներն ու քրմերն ասել են. «Սպանելու իրավունք չունեք»։ Նրանք Հայր Մարդպետի կարմիր կապայի փեշից արդեն կտրել էին ու լաթը գցել Արամազդի ոտքերի տակ՝ պատվանդանին ամրացված կշեռքի նժարին: Տաճարի խորհրդագետ քուրմն ասել էր. «Հազարապե՛տ, պիտի մենք էլ, դուք էլ սպասենք։ Արամազդի կամքն է, եթե ների, կարմիր լաթը կթեթևանա, ու մյուս նժարը կիջնի»։ «Ահա,– ասել է.– տես այստեղ մարդկային դատաստանից ինչքան մազապուրծ փախածներ կան: Շաբաթներով ու ամիսներով, լաց ու կոծով, մեղքերը լացելով՝ իրենց լաթերի թեթևանալուն են սպասում»։ Ողյումպ քուրմն ասել է. «Չէ՛, չէ՛, հազարապետ, դու ուժ չպիտի գործադրես, իզուր է քո երկմտանքը ու մի զայրացրու երկնային ուժերին։ Տեսնո՞ւմ ես այն ծերունուն, երկարաժամկետ, տարիներով սպասման մեջ սրբազան խելագարության հասավ։ Երիտասարդ տարիքում պղծել է իր գեղեցկուհի աղջկան ու փախել թագավորից, հա, կարծեմ Խոսրով թագավորի դատից ու եղջյուրներից բռնել։ Նրա աղջիկը վաղուց է մահացել, ինքը տաճարում ապաշխարելով՝ ծերացավ, ու մորուքը գետինն է ավլում, բայց լաթը չի թեթևանում, նա ինչքան լացում է, լաթն այնքան ծանրանում է։ Հազարապե՛տ, դու վերադարձիր, ու թող համբերություն լինի»:
Գունդը Տարոնից վերադարձվել է։ Գնունի հազարապետ Վրիվն ասել է. «Իրավունք չունենք, թագավոր, տաճարը ապրելու իրավունք տվեց նրան,– ասել է,– արքա, նա գիտեր, որ դուք հովանավորում եք քրմական կուսակցությանը, դրա համար էլ գնաց տաճար՝ եղջյուրներից բռնելու: Ձեր օթյակի առջևի սեղանի եղջյուրներից էր բռնել, համ էլ մինչև հասանք, պատմուճանն արդեն կտրել էին»:
Արքունիքում բոլորը փսփսում էին, ազնվական տներում դեպքերը վերլուծում էին, մայրաքաղաքի շուկայում վաճառականները խոսում էին, հասարակական բաղնիքում իրար պատմում ու հաստատապես համոզված էին՝ Հայր Մարդպետը Կոշ ավանում, որ ծիրանի էր գցել Գնելի ուսերին, գահին դավել է ու այլևս պրծում չունի, որի դեմ շատ թակարդներ էին լարել, դավեր նյութել, մահափորձեր ձեռնարկել, բանսարկություններ սարքել։ Նա բոլորից էլ խույս էր տվել իր ճկունության ու խորաթափանց մտքի շնորհիվ, իսկ հիմա անխուսափելի էր նրա մահապատիժը։
Սակայն հինգ օր հետո ներման իրավունք տանելու եկած տաճարի առաջին քուրմ Ողյումպն ու հավատացյալների շքախումբը արքունի տան հրապարակում շեփոր են փչել, պատշգամբ ելած թագավորին է մոտեցել, կարմիր լաթով կշեռքը ձեռքին, առաջին հայեցողը, ասել է. «Ահա, թագավոր, մենք բոլորս վկա ենք, Արամազդը իր խնամակալության տակ է վերցրել նրան»: Արշակ թագավորն ասել է. «Թող Արամազդի կամքը լինի»: Սպիտակ մետաքսե թաշկինակն է տվել տաճարի հայեցողին՝ որպես Հայր Մարդպետի ապրելու նշան: Իրեն՝ Տարոնի տաճարից ոտաբոբիկ երկրպագության եկած Հայր Մարդպետին ասել է. «Դու մահվան էիր արժանի։ Քո անմիջական մասնակցությամբ, Գնելի հարսանիքի ժամանակ, նախարարների աստիճանակարգը որոշող նոր բարձեր են բաժանվել: Դու ձախից առաջին բարձին ես նստած եղել։ Չգիտեի՞ր, որ բարձերի բաժանման շնորհը թագավորին է պատկանում։ Փողեր եք հնչեցրել, ու դմբդմբացել է հողը, պարտեզում հավաքված ռամիկը գոռացել է. «Կեցցե՜ թագավորը»։ Դու լավ գիտեիր, որ փողերի նման հուժկու շեփորահարումով հողը դմբդմբացնում են միայն երկրի իսկական թագավորի մուտքը ողջունելու ժամանակ։ Հաստատապես գիտեիր, որ այդ հավաքը հունամետ նախարարների՝ նոր թագավորի օծման արարողությունն է եղել։ Պաշտոնով իբրև հայր թագավորի՝ ծիրանի ես գցել նրա ուսերին։ Դու մահվան էիր արժանի, սակայն քեզ նորից գահին ծառայելու պատիվ է տրվում։ Քո կալվածքը կից է Աշտիշատի եկեղեցու տիրույթներին: Կգնաս այնտեղ՝ իբրև քո ոստանի գործերը կարգավորելու, և կտեսնվես Աբդիշո քահանայի հետ։ Այսպիսի հնարավորություն քեզ տրվում է իբրև շնորհ՝ գահի նկատմամբ քո հավատարմությունը փորձությամբ ապացուցելու»: Հայր Մարդպետը գետնատարած համբուրել է թագավորի կարմիր կապայի ոսկերիզ քղանցքն ու բրոնզափայլ սանդալները։ Երբ նա դեռ ծնկի է եղել, երբ թագավորի քղանցքի փեշերը շուրթերին է դրել, Արշակ արքան նրան ասել է. «Դու մահվան էիր արժանի, Հա՛յր Մարդպետ, քանի որ դավեցիր գահը, և տարիներ առաջ քո անմիջական խորհրդով և մասնակցությամբ Տիրան թագավորի հետ խախտել եք նախնյաց օրենքով սահմանված նախարարության աստիճանակարգը, անմեղ մարդկանց եք սպանել ու նրանց ընտանիքները սեռահատել: Բայց այսօր դու չես մեռնելու, որովհետև նույն դժվարությունների մեջ ես եղել, ինչ որ իմ հայրն ու նրա ընտանիքն են տեսել ու տարել թե՛ այստեղ, թե՛ Պարսից աշխարհի աքսորում»:

Երբ Հռոմեացոց Հեպերիոս, պարսից Աբան, հայոց Արեգ ամսի տասներեք Պարխար օրը հունաց թագավորի և պարսից արքայից արքա Շապուհի միջև տասը տարիներ շարունակվող անզիջում ու երկրներ կործանող արյունահեղ պատերազմը ավարտվել է, նրանց միջև հաշտություն և մագաղաթի վրա վավերացված՝ կատարյալ խաղաղություն է կայացել, առնելիքն ու տալիքը վերադարձրել են միմյանց, աշխարհներ են բաժանել, վերաբաժանել ու սահմանացույց քարե առյուծ կոթողներ կանգնեցրել աշխարհի չորս ծագերի
վրա, հաստատել իրենց տերության սահմանները: Ծովերի ու օվկիանոսների իրենց հասանելիք տարածքները արծիվների ու քամու թռիչքներով են որոշել: Գերիներ են փոխանակել ու հարևան երկրներում թագավորներ գահակալել՝ ինչպես Տրդատ Մեծին, ինչպես նրա որդի Խոսրովին, Խոսրովի որդի Տիրանին, ինչպես և նրա որդի Արշակին…
Պարսից Շապուհ արքան հայոց թագավորին հանել է իր երկրի խոնավ բանտից, ասել է. «Տիրա՛ն, աչքերդ դաղելու համար ներող եղիր։ Դե, դու էլ թագավոր ես, կհասկանաս, ազգ ապրեցնելու հարց էր, հիմա խաղաղություն է, վերադարձիր աքսորից քո աշխարհը, և քո թագավորությունը թող քեզ լինի։ Բյուզանդական գահն էլ է այդպես կամենում»: Շապուհը նրան բաղնիք է հրավիրել: Նրանց մարմինները ստրուկները անուշահոտ յուղերով են օծել: Հարճերը, նրանց ծնկներին նստած, մորուքներն են սանրել։ Հացարարները մեծ ու ճոխ ճաշկերույթի սեղան են գցել արքունական տան մեծ՝ փիրուզագույն դահլիճում, ու նրանց զրույցն այնտեղ է շարունակվել: Տիրան թագավորն ասել է. «Արքայից արքա՛ Շապուհ, կույր տեղովս անօգուտ, անպատշաճ, նույնիսկ անկարելի է թագավորություն անել։ Ճիշտ կլիներ՝ իմ փոխարեն թագավորեցնեիր իմ որդի Արշակին, որ քո ձեռքից հաց կերավ ու քո աչքի առաջ հասակ առավ, և քո նման ոչ մեկը չգիտի նրա թույլ և ուժեղ կողմերը»: Շապուհն ասել է. «Բյուզանդական աշխարհն էլ է այդպես կամենում, բայց, Տիրան թագավո՛ր, թող ձեզ չթվա, թե այդպես վարվելու դեպքում մենք նրանց մեծապետական թելադրանքն ենք կատարում: Կարող է նրանց ուղարկած գրությունների բովանդակությունը քո ականջին էլ հասած լինի ու սխալ մտածես»:
Հետո, արքայից արքա Շապուհի հրամանով, Արշակ թագաժառանգին բերել են արքունական կալվածքի աշխատանքների տեղից։ Ասել էր. «Տիրան թագավորի որդի՛ Արշակ, ահա երկու հզոր տերությունների միջև համերաշխություն և խաղաղություն է կայացել, մենք որոշեցինք լինել գթասիրտ ու վեհանձն աստվածների նման, վերադարձնել հայոց գահը քեզ, գնա՛, թագավորի՛ր՝ լինելով մեզ երախտապարտ, հնազանդ ու խաղաղ»։ Իր արագագիր դպիրներին ու պաշտոնյաներին է կանչել ու վավերագիր մագաղաթով Հայոց աշխարհի թագավոր է ճանաչել Տիրանի որդի Արշակին: Արշակը խոնարհվել է Շապուհի առաջ, արքունի ավագանու՝ երկու մովան հանդերձապետերի ներկայությամբ ասել է. «Եղբայր Արևի և Լուսնի, աստղերի ընկեր Շապուհ, ձեր՝ երկու հզոր տերությունների միջև կայացած բանակցությունների, գրավոր պարտականությունների համեմատ, դե վերադարձրու ինձ իմ երկրից գերի բերված ճարտարագործ վարպետներին, կավագործներին և ազնվական ընտանիքներին, որովհետև իմ ժողովուրդը այստեղ՝ աքսորում, իր պարտականությունների մեջ անխախտ էր՝ պարտաճանաչ և վերադարձի է արժանի, ինչպես մենք։ Նրանցից շատերը այստեղ՝ արքունի կալվածքներում, բաց արևի տակ աշխատեցին, քրտինքը ճակատներին, շատերն ինձ հետ արյաց բանակի առաջին շարքերում կռվեցին ու ընկան քո երկրի թշնամի հյուսիսական ցեղերի դեմ, շատերը ճարտարագետ հնարքներով զարդարեցին քո քաղաքներն ու բերդերը, նրանցից մեծ մասը ծանր աշխատանքից ուժասպառ մահացան ու անտերունչ թաղվեցին քո ամրությունների հաստակուռ պարիսպների տակ: Արդեն տասը տարի է՝ նրանք օտարության մեջ են, արյա՛ց արքա, վերադարձրու նրանց ինձ»։
Լռությունը երկարել էր, Շապուհը չէր խոսել, մոգերի խորհրդատու երկու հանդերձապետերը չէին խոսել: Շապուհն ասել էր. «Արշակ թագաժառանգ, լավ իմացիր, որ քո համառությունն ու համարձակությունը ոչինչ են։ Իրոք, քո ասածի համեմատ, դու միայնակ ինչպե՞ս և ո՞ւմ ես թագավորելու…»:
Հայոց արքունական տունը՝ իրենց կանանոցով, գանձերով ու ստացվածքներով, արձակել էր իր տերությունից։ Արշակ Մեծ Հայքի թագավորը իր ընտանիքի անդամներից ու գերությունից արձակված իր ժողովրդից քարավան կազմեց։ Իր ունեցած հարստությունը ծախսեց ու Տիզբոնի հայոց եկեղեցուց և մեծահարուստներից ոսկի հավաքեց։ Ճանապարհի համար զենք, սայլեր ու բեռնակիր ուղտեր գնեց, սննդի համար՝ ոչխարի հոտեր, տիկերով ջուրը գրաստներին բարձեց ու Արեգ ամսվա Նպատ օրը, նավավար աստղի ծագման հետ, քարավանը շարժեց Տիգրիսի ափերով դեպի Արբելա, այնտեղից արևախանձ հարթավայրերով ուղղություն վերցրեց դեպի Գանձակ ու Ատրպատական:
Ճանապարհին, տափաստաններով անցնելիս, նրա քարավանի դեմ, բլուրների ստորոտներին, գետնափոր անցքերում բնակվող լախտերով զինված, կարճահասակ վայրենի մարդիկ դուրս եկան: Նրանք անթիվ ու անհամար, մանր-մանր, քարկիտուկ զանգվածի պես շարվեցին ամեն տեղ ու փակեցին նաև նահանջի ճանապարհը, նրանք կոշտացած ու թուխ այնպիսի մաշկ ունեին, որ եռաթև նետն անգամ չէր ծակում։ Իր հոտերից ոչխարներ ու բեռնակիր ջորիներ տվեց և նրանց տարածքներով անցնելու իրավունք ստացավ։
Եկավ ու անապատը մտավ, ուր ջրերը հետ էին քաշվել, ու ավազները եկել գրավել էին շատ բնակավայրեր, և ամայացած, կիսավեր գյուղերի ու քաղաքների միջով անցնելիս ջրհորներ փնտրեց, քսանից կիսացամաք մեկը գտավ, սակայն նրան տիրացած՝ ագեվոր, աղեղնաոտ, տափակաքիթ ու լայներես ցեղին շատ վարձ տվեց իր մարդկանց և մանր ու խոշոր կճղակավոր հոտի ծարավը հագեցնելու համար։ Ճանապարհի համար տիկերով ջուր վերցնելու դիմաց՝ նորածին մանուկներ պահանջող նրանց առաջնորդին իր սպիտակ նժույգը՝ նաև պարկերով բակլա ու գարի տվեց, իսկ նա իր պահանջի մեջ դարձյալ համառ ու անկոտրում էր։ Արշակ թագավորը հրամայեց, Դրաստամատը նրանց սովորեցրեց ամենուր, ոտքերի տակ ավազների մեջ վխտացող, խոշոր մրջյուններից ոսկի փոշի ստանալու գաղտնիքը, որի համար պարսից վաճառականները մեկնում էին Հնդկաստան ու այնտեղից լիտրը վաթսուն-յոթանասուն,
երբեմն նույնիսկ հարյուր դահեկանով էին գնում։
Ամայի բնակավայրերի տարածքներից դուրս եկավ ու շարժվեց առաջ։ Գիշերատեղեր, բանուկ ճանապարհների հեռուն՝ դիտորդ աշտարակների մոտ ընտրեց ու նրանց վրա պահակակետեր դրեց՝ գիշերով մոտեցող ավազակախմբերի ահազանգը առնելու համար։ Ճանապարհին ծնված մանուկներին քնելու ճոճքեր շինեցին ու սայլերի ցցերից կախեցին, նրանցից բոլոր արուներին խոյի արյունը ճակատներին քսած՝ արևի դեմ պահած՝ Վահագն ռազմի Աստծուն նվիրեցին: Արևից նեղված, ուժասպառ ծերունիներին ջորիների և ուղտերի հովհար աշտարակների մեջ նստեցրին, նրանցից մեռածներին զմռսեցին գինու դատարկ կարասների մեջ, որ երկիր բերեն: Քարի ճանապարհացույց նշաններով կողմնորոշվելով՝ ինքը՝ երիտասարդներից կազմած գնդի հետ միշտ առջևից ու հետևից՝ քարավանին հետամուտ ու հանդիման, լեռնական ցեղերի դեմ կռվելով, ալևորների ոտքով, հղի կանանց և պառավների ոտքով,
ուժասպառների ոտքով, արքունական տան ու ազնվականների ոտքով, քարավանի թիկունքը պահած, աստիճանաբար նահանջող զինվորների ոտքով, ոչխարի հոտերի ոտքով, բազմամարդ քարավանին առաջ տանող ուղտերի ոտքով՝ քառասուն օրվա ճանապարհ կտրեց, Թավրեժով Նախիջևան ու Հայոց աշխարհի Դվին մայրաքաղաքը հասավ։
Երկրում ցրվածներին, երկրից փախածներին, երկրից խռովածներին, երկրի հավատարիմներին, երկրի վստահելիներին հավաքեց ու նրանց վրա թագավորեց:
Իսկ Տիրան թագավորահայրը եկել, իջևանել էր Անգեղտուն գավառի Անգեղ բերդում։ Այնտեղ էին գտնվում նաև Հայոց Արշակունի թագավորների գերեզմանները: Խաղաղության մեջ ապրեց-
ապրեց Տիրան թագավորահայրն ու հանկարծ սկսեց գիշերները վեր թռչել անկողնուց ահասարսուռ դամբարաններից փչող ցրտից ու երկրի ավերակներից կանչող բվի կանչից ու գոռում էր. «Հենց նոր տեսա, շունը պատի տակ գանգ էր լիզում»: Ու պատերից կախված սրերն ու տապարներն էր պոկոտում՝ երկրում իր վաղեմի քաղաքականությունը վերականգնելու համար։ Դրանիկ ծառաները, նրա Օվակ ներքինին ու բերդի Եղիա կառավարիչը տեսածից շվարեցին, մեկտեղ հավաքվեցին ու խորհրդակցեցին, լրատար ուղարկեցին մայրաքաղաք, արքունիքից ընդունելություն խնդրեցին, իրենց խորհրդակցության նյութն ու ասելիքը մայրաքաղաք՝ Արշակ արքային հասցրին, ասացին. «Թագավոր, նստակյաց չէ, անհանգիստ է, առաջն առնել է պետք, իշխաններին նամակներ է գրում։ Կարդացել ենք, խռովահույզ նամակներ են։ Գավառից գավառ, նախարարություններ գնալու համար ուղեկցողներ, կառք է պահանջում,– ասել էին,– հատկապես պատանդությունից վերադարձած Գնելի ու Տիրիթի դաստակերտ գնալ-գալը նրա պատկերացումների մեջ մեծ շփոթ ստեղծեցին: Ոսկի էլ է ծախսվում, թագավոր, մեր կարծիքով՝ ոսկի է շռայլվում»։ Արշակն ասել է. «Միայն թագավորահայրն էր պակասում»։ Դրաստամատն ասել էր. «Նա ցրտից է վախենում, ծանոթ ցուրտ է»։ Թագավորն ասել էր. «Դա է»: Բերդի կառավարիչը վերադարձել էր Անգեղ դաստակերտ։

Բերդում և գավառի ազնվական ընտանիքներում լուր էր տարածվել, թե այդ օրը Տիրան թագավորահորը ծեծել էին։ Լուրը Անգեղ բերդից էր հասել, մայրապետն ասել էր. «Ես լսել եմ»։ Դրանիկ ծառաներն ու աղախիններն ասում էին. «Ոչինչ չենք լսել»։ Մայրապետն ու պարտիզպանն ասում էին. «Ինչպես չէ, հենց իր առանձնասենյակում՝ ամենուր լսվող օգնության աղեկտուր կանչը բացառած,– ասել էր,– գաղտնի անցքեր կան, որ տեսնելու հնարավորություններ են տալիս։ Ծնկի հարվածով փորին՝ փռեցին գետնին ու նրա սողեսող, չորեքթաթ փախուստի առաջը մեկ ուրիշ հարվածով քիթ ու բերանին՝ կանգնեցրին դռան մոտ։ Նրանց ու շուրջն էր նայում կույրի պես, ասաց. «Զավակներս, թագավորին գետնին չեն պառկեցնի, դուք էս ի26՞նչ եք անում»։ Պարտիզպանն ասել էր, ծեծողներն ասացին. «Հողը թագավորությունը միջիցդ կհանի»։ Մայրապետն ասել էր, նա թե՝ «Ամրոցներ էին խոնարհվում ոտքերիս տակ, օտար թագավորների հետ սուր եմ խաչել»։ Պարտիզպանն ասել էր. «Պառկած տեղը՝ մինչև հաջորդ հարվածը կհասներ քիթ ու բերանին ու ատամները կթափվեին բուռը, ծեծողներին ասաց. «Պարսից բանտերում թագավոր կծեծեի՞ն, արծաթ շղթաներով էին պատերին գամում»: Էլի ծեծեցին, նա լացում էր, նրանք ծեծում էին։ Նա սողեսող մտնում էր մահճակալի տակ, ոտքերից քաշեցին, հանեցին դուրս ու ձեռքի մատները մարմարյա հատակի վրա կրունկներով տրորեցին»։ Դրանիկ ծառաներն ասել էին. «Այդպիսի բան հնարավոր չէ, այդպիսի աղմկոտ դեպք պատահեր, մենք չէի՞նք լսի»։ Մայրապետն ասել էր, թակողները, թե՝ «Դեռ ուր ես, սպասիր ծեծենք, պրծնենք, բարձն էլ պիտի բերանին դնենք, հեղձամաղձուկ անենք»: Դրանիկ ծառաներն ասել էին. «Բա ո՞ւր է, ինչի՞ չարեցին, Տիրանը կա»։ Պարտիզպանն ու մայրապետն ասել էին. «Բա ինչի՞, հենց դռան փականի չխկոց է լսում, թավալվում է թախտին, կզաքիսի մորթե վերմակը քաշում է գլխին ու լացակումած գոռում է. «Գալիս են՝ բարձը դնեն»:
Մայրաքաղաքից ու նախարարություններից ջորիներով ու կառքերով տեսության եկած ազնվականությանը, որոնք օրերով ընդունելության հերթի էին սպասում, որ պատահարի մասին տեղեկությունն անմիջապես տուժողից լսեն։ Տիրան թագավորահայրն ասել էր. «Ինձ ո՞վ կարող է ծեծել, ինչի՞, ինձ ծեծելն այդքան հե՞շտ է»: Նրանք ասել են. «Բա ձեռներդ ու բերա՞նդ»: Ասել է. «Ես դուրս թռա, դուք գիտեք՝ կույր մարդու դուրս թռչելը ինչպես կլինի՝ ձայնը, որ լսեցի, միաժամանակ ականջներիս երկու կողմից կանչողը Գնելի ձայնն էր, այդ ձայնը գլուխս էր մտել ու օգնություն էր կանչում, որ դուրս թռա, պատի տակ բուն կանչում էր, այդ ժամանակ էլ ընկել եմ, քամին էլ մեջքիս վրայով անցավ, կույր մարդը ինչպե՞ս պիտի օգնության վազի, որ չընկնի, մանավանդ, երբ բվի կանչն էլ թնջկվում է ոտքերի տակ։ Պատահում է, որ էլի իմ անկողնու մեջ լսում եմ օգնության կանչող ձայնը»:
Նրան այդպիսի պահերին հանգստացնում էին, հետո սկսում էր գանգատվել, որ ձայնը թաքնվել է իր անկողնու մեջ, որ իրեն հանգիստ չտա, ու լացում էր։ Տիրանի կանանոցից Վարսենիկ հարճին էին առանձնացրել ու վարժեցրել նրա մահճակալին։ Մայրապետը Վարսենիկ հարճին մի ժամ շուտ էր մտցնում արքայահոր անկողինը, որ այնտեղ ապրող ձայնին դուրս քշի, մայրապետն ասում էր. «Լքված, միայնակ մարդու ցուրտը պիտի դուրս քշել, թե չէ անարյուն մարդը, որ սկսեց պաղել, ինչ ձայն ասես չի լսի, ձայնն այնքան վտանգավոր չէ, ինչքան ցուրտը»։ Վարսենիկ հարճը մերկ՝ մանկահասակ մարմնով արդուկում՝ այրում էր անկողինը, Տիրան թագավորը չէր տաքանում: Պիրկ, պայթուցիկ ստինքները խաղացնում, ճզմում էր նրա սմքած կրծքի վրա, ինքն իր կրքից այրեցյալ մատով ծակում էր քաթանե սավաններն ու հևասպառ լինում։ Տիրան թագավորահայրը դարձյալ լացելով էր անցկացնում գիշերը, դարձյալ լսում էր իրեն օգնության կանչող Գնելի ձայնը ու չէր խաղաղվում, թավալվում, թավալվում էր անկողնու մեջ, արցունքները թափվում էին աչքերից, սև սուգը մտել էր սրտի խորքերն ու հանգիստ չէր տալիս։
Իսկ ցերեկները Վարսենիկ հարճը, ինչ-որ բանից քշվողի պես, թափառում էր անդունդների բերանին, բերդի աշտարակների պատերին, ջրհորների քիվերին, մինչև փորը բոյ քաշած փշոտ հանդերում ու մասրենու թփերի մեջ: Դաստակերտի մերձակա ճանապարհով պատահական անցորդներին կամ սայլերով բերդ՝ բանջարեղեն բերած գյուղացիներին՝ տան անկյուններից, ծառերից, թփերից ու թաքստոցներից ծածուկ, մատով կանչում էր իր մոտ։ Հյուրերի կամ պալատականների ներկայությամբ անպարկեշտ, մանկամիտ պատմություններ էր անում։ Տիրան թագավորահոր հետ
անքուն գիշերներ անցկացնելուց հետո, որպեսզի նրան օգնեն, աղախինները նրա մերկ, շիկացած մարմինը օրը մի քանի անգամ փաթաթում էին սառը, ձնհալ ջրով թրջած քաթանե սավան-
ների մեջ։
Տիրիթը բյուզանդական կայսրության պատանդությունից արձակվելուց հետո այցելել էր Տիրան պապին՝ իրեն հասանելիք հողակտորների ու արքունական գանձարանից ռոճիկ ստանալու հարցերը ճշտելու: Պարտեզից արքունիք անցնելու ճանապարհին սպիտակ աղավնիների հետ խաղացող Վարսենիկին էր տեսել։ Նրանք նայել էին իրար, հետո իրենց շուրջը, Վարսենիկը մատով կանչել էր, նա հետամուտ էր եղել: Թագավորահոր տան Օվակ ներքինին կանգնել էր նրանց միջև, ասել էր. «Նա թագավոր Տիրանի հարճն է, թագաժառա՛նգ»: Վարսենիկը աղավնիներին թողել է գրկից ու երկնքին նայելով՝ հարցրել է. «Թագաժառա՛նգ, ասում են՝ կանայք լիալուսնի ժամանակ են հղիանում, դա ճի՞շտ է։ Կհավատա՞ս, ես որ լիալուսին ու նարինջ եմ տեսնում, փշաքաղվում եմ ամբողջ մարմնով։ Կամ դու գիտե՞ս, որ լիալուսինն է հղիացնում հողագունդը»։ Օվակ ներքինին ձեռքից բռնած տարել է Վարսենիկին։ Հետադարձին Տիրիթը դարձյալ տեսել է Վարսենիկին, Օվակ ներքինու հսկողությամբ՝ նշենու տակ լուսատտիկների հետ խաղալիս։ Վազելով գնացել է նրան ընդառաջ, ասել է. «Թագաժառա՛նգ, կայծոռիկի լույսը կփոխարինի լուսնի շողերին։ Իսկ Օվակ ներքինին ասում է՝ չի փոխարինի»։ Տիրիթը մի քսակ ոսկի է տվել Օվակ ներքինուն։ Նա ասել է. «Աղջիկը թագավորահայր Տիրանի հարճն է, թագաժառա՛նգ,– ասել է,– ներող եղիր, թագաժառանգ, բայց նա հիմա գործեր ունի անելու՝ Տիրան թագավորահոր անկողինը տաքացնելու ժամն է»: Ու ձեռքից բռնած տարել է Վարսենիկին։
Տիրիթը մի անգամ էլ, կրկին ու էլի է եկել հարճի հետ հանդիպելու, սակայն այդ օրերին մայրապետը Վարսենիկին փակի տակ է պահել։ Իսկ դաստակերտի կառավարիչ Եղիան, Տիրիթի կառքի դուռը բացելիս, խոնարհվել է ու ասել. «Արքունի տան անունից եմ ասում, թագաժառա՛նգ, եթե դեպքերը այսպես շարունակվեն, հարճին ցերեկները զնդան կիջեցնեմ»: Տիրիթը նրա աչքերի մեջ է նայել, հետո նրա պատմուճանի ճարմանդը պոկել, գցել է ոտքերի տակ։ Ասել է. «Իմ մեծությունը քեզ բրածեծ անելով կմեռցնի»։ Նա դարձյալ եկել է ու մի օր տեսել է, թե ինչպես է Վարսենիկը Անգեղ բերդից քիչ հեռու, ծիրանի այգու վերևի դաշտերում, արևածագի ու արևի առաջ իր մերկ մարմինը՝ կորեկի ցողաթաթախ արտում լոր որսացող վայրի կատուներին տված, նրանց ճանկերը շերտ առ շերտ պատառոտում են զոհին։ Տիրիթը ձին քշել, հարձակվել է, հետամուտ հալածել է նրանց, ու ինքը պառկել էր արյունոտ Վարսենիկի կողքին։ Հենց թևի տակի խատուտիկը պոկել էր, պահել նրա շրթունքների դիմաց, ասել էր. «Վարսենիկ, փչիր, տես՝ ինչ թեթև սահելով կգնա»։ Նա չի փչել, նա լացել է։ «Թագաժառա՛նգ, արևը տեսավ, ես իմ արյունը նվիրեցի Անահիտ դիցուհուն, որ պահապան լինի։ Դու գթասիրտ եղիր ու իզուր մի հապաղիր»: Հենց այդ պահին բերդի կառավարիչ Եղիան ու նրա զինված ջոկատը՝ ձիերը ծառս-ծառս անել՝ վերևից խուզարկելով, կորեկի փարթամ դաշտում որոնել են նրանց։ Գտել, կանգնել են երկուսի գլխավերևը, Եղիան ասել է. «Վերջ տուր, դու իրավունք չունես բացել նրա մերկությունը: Դա
նույնն է, թե հեղաշրջում լինի։ Թագավորահոր հարճին տիրելը՝ գահը վերցնել է նշանակում, դու էլ լավ գիտես»։ Զինվորները Վարսենիկին դրել են արագընթաց, երկանիվ ռազմական կառքն ու բերել, հասցրել են դաստակերտ։ Տիրիթը շատ անգամ էր փորձել կաշառել կառավարիչին, նույնիսկ խոստացել էր տալ նրան մայրաքաղաքի մոտակայքում ընկած իր լավագույն հողատարածությունները, որ անգամ թագավորի և կաթողիկոսի աչքն էր վրան։ Կառավարիչին նվերներով գայթակղեցրել, հրավիրել է իր դաստակերտը, միասին գինի են խմել ու թախծոտ երգել լուսնի լույսի տակ։ Ամեն անգամ, երգը ավարտելուց հետո, կառավարիչը հիշեցրել է, որ. «Թագավորահոր հարճին տիրելը՝ գահը նվաճելու կամ, ասենք, խռովության պես մի բան է, որը վերջում արյունոտ, անցանկալի պատմություն է դառնում»: Նա կառավարիչի հետ Վարսենիկին թանկագին նվերներ էր ուղարկում, որոնք նա պահում էր իր մոտ ու չէր տալիս հարճին:

Տիրան թագավորահայրը միայնակ էր մնացել, նրա հետ հազվադեպ էին խոսում, հրամանները չէին կատարում, դաստակերտի երբեմնի հավատարիմ ծառաները խուսափում էին նրա հետ հանդիպելուց, նա ուղեկցող չուներ և հաճախ արքունի տան պարտեզի շատրվանների մոտ, նստարանին նստած լաց էր լինում: Այդպիսի մի օր նրա գլխին էր իջել սուրբ աղավնին։ Նա էլ բռնել էր ու թելով կապել ոտքից ու շատ հաճախ, ինքը թելից բռնած, աղավնին օդից թռչելով, տանում, հասցնում էր նրան նախնյաց սուրբ դամբարաններին, որտեղ թագավորահայրը իր տխուր խորհրդածություններն էր անում և մոմ ու խունկ էր ծխում՝ որպես նրանց հարգանքի նշան։ Էլի շատ անգամ, այդպես թելից բռնած՝ ինքը երկրի վրայով, աղավնին երկնքից իր որդու՝ Արշակ թագավորի տերության գավառներն է շրջել ու երկրի նախարարներին ասել՝ «Ճանաչեք ինքներդ ձեզ ու ձեր թագավորին, ահա ես իմ կուրությամբ՝ ձեզ օրինակ»։ Նույնիսկ աղավնու հետ, Նավասարդի տոնին, թոռան՝ Գնելի սպանության օրը լսել էր նրա օգնություն կանչող ձայնն ու գնացել-հասել էր Շահապիվան։ Արշակ թագավորին ու Փառանձեմին բերել, կանգնեցրել էր դեմ-դիմաց, ասել. «Ձեր հերն անիծած, եթե հպարտություն ունեք, ամուսնացեք իրար հետ, իրավունք չկա, որ երկրի թագաժառանգի կինը աշխարհին ոտնակոխ մնա»։ Հայրապետ Ներսեսին իմաց են տվել, կաթողիկոսապետը խաչը ձեռքին դուրս է թռել, հասել է, թե. «Տիրան թագավոր, դու էս ի՞նչ ես անում, հեթանոս ժամանակներն անցել են, արյունապղծության ես տանում թագավորին»: Աղավնին գլխին թառած՝ Տիրանը նրան չի լսել, թագավոր Արշակին է ասել. «Արքա, տղամարդ եղիր, քո եղբոր որդի Գնելը թագաժառանգ էր, մի թող՝ նրանով վերջանա թագաժառանգը աշխարհի երեսից»։ Ու ինքը եկել է, հետ է դարձել, որ գա իր բերդը: Հայրապետ Ներսեսը հասել է նրան, հետևից գոռացել է. «Թագավոր Տիրան, էդքան թագավորության հարգն իմացող էիր, թող չկուրանայիր, տեսնեիր օտարների սահմանացույց առյուծ քարե կոթողները, գիրքն էլ՝ առյուծի թաթի տակ, թե մենք ոչ միայն առյուծի պես հզոր ենք, այլ նաև գրագետ իմաստուններ: Տգետը չսիրվելու բան է, Տիրան թագավոր։ Դեռ նույնիսկ կասկածելի է, լավ էլ կասկածելի է, էդ քո հետ թրև եկող աղավնին սո՞ւրբ է, թե՝ չէ»։ Տիրան թագավորահայրը եկել, հասել է իր բերդը։ Մի օր գավառի՝ ծիծաղ գործի պարզություն սիրողներն ասել են. «Դժվար աղավնին սուրբ լինի, թագավորական տներում միշտ էլ սովորեցրած փոստատար աղավնիներ են եղել,– ասել են,– թագավորահայրը սուրբ է ձևանում»։ Գավառի ամենալավ աղավնի խաղացնողին են հետները վերցրել, իրենք կանգնել են ձորի մյուս ափին, սպասել են Տիրանին։ Տիրանը՝ գետնի վրայով, աղավնին՝ օդով, գնացել են գերեզմանոց։ Աղավնի հմայողը ձորի մյուս ափից ծոցից աղավնի է հանել ու շպրտել երկինք։ Օդ բարձրացած աղավնին խաղացել, խաղացել է ու հրապուրել, իր հետևից տարել է սուրբ աղավնուն։ Տիրան թագավորահայրն էլ, թելից բռնած, գնացել է ձորի վրայով, քայլել անդունդի միջով: Հավաքվածներն այնքան են նայել արևոտ երկնքին ու թելից կախված, քանի գնացող ու փոքրացող թագավորահորը, որ աչքերը արցունքոտվել են։ Իսկ երկինքն Աստծունն էր:
Դեպքի պատահարից հետո խոսողներ եղան, թե. «Թագավորները կենդանության ժամանակ երկնքի հետ կապված հարցեր են հոգում, քանի որ հակումներ ունեն մահվանից հետո սուրբ հայտարարվելու»։ Նաև ասողներ եղան. «Ի՞նչ է, չե՞ք հիշում, Գնելի սպանության օրը Վիշապ քամին անցավ երկրով՝ կամ հրել, ձորն է գցել, կամ էլ հետն է տարել Տիրանին»: Ավելի պարզություն սիրողներն ասին. «Թոռան մահվան կսկծին չդիմանալու ինքնասպանություն էր դա»։ Երբ կաթողիկոսին պատմել են աղավնու հետ կապված դեպքը, ասել է. «Բա որ ասում էի, թե նրա հետ թրև եկող աղավնին սուրբ չէ, սուրբ աղավնին կսիրահարվի՞»:

Մի օր շեփոր են հնչեցրել, արքունական թիկնազորը ճանապարհ են հանել։ Թագավորն ու շքախումբը գնացել, հասել են Անգեղատան գավառ։ Արշակ արքան Տիրանի առաջ ծունկ է իջել՝ որպես երբեմնի թագավորի, ապա ձեռն է համբուրել՝ որպես որդի, ասել է. «Հայր, երկիրը դժվար դրության մեջ է, Պարսից աշխարհը պատերազմի է պատրաստվում»։ Տիրանն ասել է. «Գիտեմ, արքա, բայց ես կույր եմ, ավելի լավ կլինի՝ դու ինքդ գտնես ճանապարհը»։ «Ճանապարհը զենքն է ու ոսկին, ելքը՝ միաբանությունը»: «Իմ թագավորության ժամանակ փորձվեցին այդ միջոցները, դու նոր ուղի գտիր»: «Երկրի միաբանությունը խախտված է, իշխանները բաժանվել են երկու թևերի՝ հունասեր են ու պարսկամետ։ Եկեղեցին խառնվում է պետական գործերին, մեր երկրի ամբողջ տարածքում թափով բացվում են հունական, պարսկական ու ասորական դպրոցներ։ Կռվելու համար հզոր ու կուռ թագավորություն է պետք»։ «Արշակ արքա, երբեք որևէ պետություն, առանց իր թագավորների փորձը հաշվի առնելու, ո՛չ հզորանում է, ո՛չ էլ միաբանվում։ Հաշվի առ իմ սխալներն ու քաղաքականություն վարիր, պտտեցրու քաղաքականությունդ, քաղաքականության մեջ ո՛չ ժամանակ, ո՛չ էլ դադար կա։ Պտտվիր, պտտվիր երկու հարևաններիդ մեջ, կարողացիր, թող բզկտեն իրար: Կարողացիր, թող նրանց օգուտներն ու վնասները ծանրանան մեկը մյուսի վրա, և քո իշխաններն ու նախարարները դավանելու բան չեն ունենա: Արշակ թագավոր, անընդհատ դիմացն ունենալով երկու մրցակից պետություններ՝ մի ամբողջ կյանք խուճապի պես ապրել է նշանակում, հասկացիր այդ ու ժամանակի մեջ գտիր, ճանաչիր նրանց ու տեսնելով՝ մշտապես մոռացիր նրանց սարսափազդու, հզոր գոյությունը, որպեսզի թագավորությունդ ամրապնդվի, կռիվը վերջ չպիտի ունենա քեզ համար, քանի որ նվազ ես, քիչ ու թշնամու համար հրապուրիչ խայծ ես։ Իսկ քիչը, նվազը իր հրապույրը պահելու, չկորցնելու և պայքարից նորից ու կրկին վերածնվելու այլ տարբերակ չունի, քան ճակատամարտերն են»։ Արշակ արքան ասել է. «Պետությունը հզորացնելու համար լավ զենք ու զորք է պետք, անընդհատ չդադարող պատերազմներ մղելու համար՝ սահմանամերձ տարածքներում՝ բերդեր ու մարտունակ կռվողներ, իսկ մեր ոսկու հանքերը տարիներ շարունակ թալանվել են ու աղքատացել: Պիտի գտնենք եկեղեցու թաքցրած գանձարանը»: Տիրանն ասաց. «Գիտես, չէ՞, Ներսեսն ասում է՝ եկեղեցին և պետությունը քույրեր են»։ Տիրանի շուրթերը ձգվեցին, Արշակը նրա ժպիտի միջով տեսավ հարվածներից ջարդոտված, ատամնաթափ բերանը, ու մեջքը կուզացավ։ Ասաց. «Արշակ թագավոր, սակայն ես մտածում եմ՝ երկիրը կրոնից բարձր է, քանի որ երկիրը կարող է առողջ հավատք պահել, իսկ մեր ազգի նոր կրոնը՝ Գալիլիացի տղայի աշխարհին առաքած սիրով մեր նման փոքր տերությանը չի կարող պահել: Տրդատ թագավորի խեղկատակությունը թող քեզ, նաև այդ կրոնի սեր ասածի հակառակ ապացույցը լինի, որ իմանաս, թե որ դեպքում է կրոնին չլսող թագավորներին խոզի ականջներ աճում»։ Նրանք լռում էին, հետո Արշակն ասաց. «Պարսիկները սպառազինվում են։ Հյուսիսային ցեղերին՝ սարակինոսներին ու խիտիոններին, վարձել են գիշերային հանկարծահաս հարձակումների համար։ Հոները խոստացել են մեզ զենք վաճառել, գանձարանն աղքատ է, մեր գանձարանը ոչ թե աղքատ է, քամին է սուլում: Ներսեսն ասում է՝ սպասենք, տեսնենք Հռոմը ինչ կասի, Հռոմը մեզ դավանակից է, չի կարող պատահի՝ Հռոմը իր խոսքը չասի, ժողովուրդը հավատում է նրան։ Նա ասում է՝ գանձեր չկան, ժողովուրդն էլ ասում է՝ չկա։ Ասում է՝ եղածն էլ պիտի պահենք նեղ օրվա համար, ժողովուրդն ասում է՝ պահենք։ Ես ուզում եմ, որ նրանք գան իմ հետևից, ժողովուրդը պիտի ինձ տեսնի ու գա իմ հետևից։ Գանձարանը պիտի գտնենք ու ստեղծենք ժամանակակից պատերազմների համար մեր հզոր այրուձին, այլապես մենք շատ ենք հետ մնում մեր հարևաններից: Իսկ պիտի գիտենալ, թե հիմա Հռոմում ինչ է կատարվում։ Օր օրի հզորանում է ու հաղթում, հարստանում է՝ աշխարհներ կողոպտելով, շատ երկրներ ստրկության քշելով և իրեն ծառայեցնելով»։ «Արշա՜կ թագավոր, իմ ժամանակին տասը տարի զբաղվեցի ոսկու որոնման հարցերով: Գաղտնարանը չգտանք, ու ավելի վատթարացան եկեղեցու և պետության հարաբերությունները: Հիմա արդեն ինձ թվում է՝ հիշատակաց դպրությունում նշվող եկեղեցու պահած գանձերի մասին վկայությունը հնարանք է, հետ կանգնիր այդ մտադրությունից»։ «Արտաքին ուժերին դիմակայելու համար ժամանակին նախարարների սրի քաշեցիր, իշխաններ փախստական դարձրիր, չվախեցար՝ Դանիել եպիսկոպոսին չվանելով խեղդեցիր։ Հայր, պատերազմն արծվի արագությամբ է մոտենում, նրա հարվածի թափը թուլացնելու համար մազքութների առաջ Ճորա պահակը բացել է պետք, իսկ այդ դուռը միայն ոսկով է բացվում։ Հարյուր տարի էլ չի անցել, իսկ քրմերի մեջ դեռևս մարդիկ կան, որ պնդում են հեթանոս տաճարներից եկեղեցու կողմից բռնագրավված գանձերի մասին, որ իրենց աչքով են տեսել: Ի՞նչ է, մենք չգիտե՞նք, որ միայն Անահիտ աստվածուհու ոսկե միաձույլ արձանը չորս կանգուն բարձրություն ուներ»: Երկար լռություն է եղել, միայն ջարդվող նշի կեղևի ճտճտոցն էր լսվել։ Հետո Արշակը նշով սկուտեղը հրել է մի կողմ։ Տիրան թագավորահայրն ասել է. «Ճորա դուռը բացելը ու մազքութները լավ միտք է ու հանդուգն,– ասել է,– տես, թագավո՛ր, այդ գործում սխալվելն էլ այնքան դժվար չէ»: Էլի են լռել, այդ պահին մայրապետը ներս է մտել, ասել է. «Մե՛ծ արքա, հայոց մեծաց Արշակ, ներող եղիր, բայց ես չեմ կարող չասել՝ օր ծերության այս կույր մարդը ինչո՞վ է ապրելու,– ասել է,– Տիրան թագավոր, նրա հետ եկած արքունի մարդիկ քո Անգեղ տան հարստությունը հափշտակեցին, արդեն ջորիներն են բարձել»։ Արշակը Տիրանին ասել է. «Մենք տեղեկություն ունենք, որ Աղիհովիտ ոստանում՝ Գնելի հարսանիքին չնայած դու չես մասնակցել, բայց փեսան՝ երկու սպիտակ ջորիներ լծած, արքունական զինանշանով, քո կառքով է գնացել եկեղեցի։ Գավառից գավառ լսվող շեփորահարությունը և դաստակերտի պարտեզում կեցցեներ աղաղակողների ամբողջ վարձը և հարսանքավորների գլխին ոսկեդրամներ շաղ տալը քո միջոցներից է կատարվել: Ջորիները բարձելու գործին այդքան էլ հուսահատական չպիտի վերաբերվել, ի՞նչ կա որ, երկիրը վերահաս պատերազմի առաջ է կանգնած, իսկ իմ եղբորորդի թագաժառանգները տերությունը կուսակցությունների են բաժանում։ Ես ի՞նչ պիտի անեմ, ես ստիպված անում եմ այն, ինչ դիպվածն է թելադրում»: Տիրանը լռում էր, Արշակ արքան ասաց. «Ինձ համար այդքան էլ դյուրին չէ, թագավորահայր, ես ստիպված անում եմ այն, ինչ դիպվածն է թելադրում»: Տիրանը սրբեց ճակատին շարված քրտնքի կաթիլները, ասաց. «Արշակ թագավոր, քո մտածածը գուշակելը դժվար չէ, ես գուշակում եմ քո մտածածը, դու խաղաղվիր, արքա, ու թող անվտանգ լինի Գնելը, իմացիր նաև՝ խաղաղ կլինեն ինձ կողմնակից նախարարները,– ասել է,– չգիտեմ, չեմ հասկանում, թե բան դուրս կգա, բայց թող փորձվի: Աշտիշատի եկեղեցում Աբդիշո անունով մի քահանա կա, թող նրա մոտ իմ անունից մարդ գնա, գուցե նա մի բան հուշի։ Այսքան տարիներ են անցել, հնարավոր է՝ գանձարանի հետքը գտած լինի։ Նա իմ թագավորության ժամանակ արքունի հիշատակաց դպիրն էր: Ինքն էր մատյաններից իմացել գանձարանի մասին: Ինքն էլ դեռ այն ժամանակ իր թեկնածությունն առաջարկեց՝ գնալու Աշտիշատ՝ իբրև հոգևոր ծառայության»: Հետո աղ են բերել։ Տիրան թագավորը առյուծագիր մատանիով աղն է կնքել։ Նրա մատների ծալվող խաղերի վրա Արշակը հարվածներից նոր լավացող վերքերի կապտուկներն է տեսել ու ատամնաթափ բերանի ժպիտը, կծկվել է Արշակ թագավորը՝ մեջքը կլորացել, սապատվել է: Տիրանը աղի վրա պինդ սեղմել է մատանին, ասել է. «Սա էլ Աբդիշո քահանային հավատարմության նշան,– ասել է,– չգիտեմ՝ տեղյա՞կ ես, Արշակ թագավոր, բայց պիտի իմանաս, որ Հայր Մարդպետը գիտե խորհուրդ տալ, իմ բռնած դիրքը միշտ եղել է նրա քաղաքականությունը։ Անհրաժեշտության դեպքում չի ներել ո՛չ հունասերներին, ո՛չ էլ՝ պարսկամետներին: Հիմա միայնակ կմնա ու կգիտակցի իր պաշտոնի ձևական լինելը: Դա վտանգավոր է, նրան չի կարելի միայնակ թողնել: Քեզ Հայր Մարդպետը պետք չէ, խաղաղեցրու նախարարներին, նրանց հուզմունքը չի հանդարտվում: Իմ երդումը Հայր Մարդպետին, որ մինչև օր ծերության կապրի, քեզ չի պարտավորեցնում: Նախարարներն ու ազնվականությունը սպասում են, արա քո իմացածի պես: Եվ քո երդման համաձայն՝ թող անվտանգ լինի Գնելը»:
Թագավորահորը տեսության գնացած արքունական շքախումբը վերադարձել էր Անգեղա գավառից, ու այդ օրը երեկոյան արքունի սյունազարդ դահլիճում խորհրդակցություն է կայացել: Այդ նույն օրը, թագավորի դատից փախած, Տարոնի տաճարի ողջակեզի սեղանի եղջյուրներից բռնելու գնացած Հայր Մարդպետը մայրաքաղաք է վերադարձվել ոտաբոբիկ, Ողյումպ քրմից ստացած Արշակ արքայի սպիտակ թաշկինակը գոտին խրած՝ որպես ապրելու նշան, մտել է արքունիք՝ թագավորին երկրպագելու: Գահի նկատմամբ ևս մի անգամ իր հավատարմությունը ապացուցելու համար՝ ասել է. «Թագավո՛ր, շնորհ արա, մի հանձնարարություն տուր»: Նա գետնատարած համբուրել է Արշակ թագավորի բրոնզափայլ սանդալները, ասել է. «Տե՛ր, ինձ ուղարկեք, ես կգնամ Աշտիշատի եկեղեցի: Տիրան թագավորահոր Աբդիշո դպիրին ձեր մեջ եղողներից ոչ մեկը չի ճանաչում ինձանից բացի»: Արշակ թագավորն ասել է. «Գնա՛»: Թագավորական խորհրդի ավագանին էլ Հայր Մարդպետի գնալուն հավանություն է տվել: Թագավորական խորհուրդն ասել է. «Գնա՛, իբրև թե քո տիրույթներն ես շրջում, քո տիրույթները սահմանակից են Աշտիշատի եկեղեցուն, տես Աբդիշո դպիրին և իմացիր գաղտնիքը»:
Հայր Մարդպետը գնաց Աշտիշատի եկեղեցի, սակայն վերադարձի ժամանակ սպանվեց եղերական մահով, ու հայոց արքունիքն ու աշխարհը երեք օր սգաց թագավորության առաջին մարդու կորուստը: Արշակ արքայի հրամանով հազարապետ Վրիվ Գնունին մի քանի գունդ է կազմել, զորապետ Գորութին առաջնորդ է կարգել, ուղարկել է Տարոնի գավառ՝ զորավարժություններ անցկացնելու և ստուգելու հոգևորականների տեղափոխած բեռները: Զորապետն իրեն ենթակա գնդերը թողել է գավառի մանր ու մեծ ճանապարհները հսկելու, կասկածելի տեղաշարժերը տեսնելու, ինքը բարձրացել է Աշտիշատի եկեղեցի՝ քահանա Աբդիշոյին որոնելու: Եկեղեցու հրապարակում ծանոթացել ու զրուցել է ստվերում նստած վանականների հետ: Նրանք փոքրիկ հրեշտակներ, գդալ ու շերեփներ էին տաշում՝ Սուրբ վկայարանները ուխտի և ամեն ամսվա վերջ բուժարանի վարձքը բերած հիվանդատերերին վաճառելու համար: Նրանք տաշում էին, իսկ ինքը, նրանց կողքին նստած, խոսում էր իրեն ծանոթ Աբդիշո քահանայի մասին: Ասացին. «Զորապե՛տ, կարգալույծ է արված Աբդիշո քահանան ընկնավորության պատճառով, եկեղեցական խորհուրդը այդպես է որոշել, ու արդեն չորս-հինգ օր է՝ բուժարանի խնամքի տակ է, նրան տեսնելն այդքան էլ դյուրին չէ»: Քանի որ Ներսես կաթողիկոսն էլ Աշտիշատում էր, զորապետ Գորութը գնացել է նրա կացարանը՝ Աբդիշո քահանային որոնելու և գտնելու համար, արքունական տնից ստացած իր արտոնագիրն է ցույց տվել ու կաթողիկոսից նրան բուժարան այցելելու թույլտվություն է վերցրել: Բուժարանում, երբ տեսել է մահակներով կանգնած հոգևորականներին ու գլխի գագաթի մազերը թափված հիվանդներին, զարմացել է: Նրան բուժարանի տարածքում ուղեկցող կարգված երեցն ասել է. «Մահակը հանգստացնելու համար է, եթե Աստծու մարդկանց ծնրադիր աղոթքը չի օգնում ցավագար, պատերը ճանկռտող հիվանդներին, ապա նրանց խնամող հոգևորականը մոտենում է թիկունքից ու հարվածում գլխին, որը շատ կարճ ակնթարթի մեջ է կատարվում, աղոթքի պես զորավոր ազդեցությամբ ու անզգա՝ հատակին փռված հիվանդը մի քանի ժամով ազատված է լինում դևերի հալածանքից»:
Վանդակից վանդակ Գորութ զորապետը Աբդիշո քահանային որոնելիս բուժարանի հեռավոր խորշերից մեկում տեսավ մահակի հաճախակի հարվածից գագաթների մազը թափված, սև կակաչի դառնահամ հյութը օգտագործելուց խելահեղության և հյուծախտի հասած հիվանդների, որոնք եթերային անուրջներ ունեին և բուժարանի վերակացուին ասում էին, որ բոլոր կանայք գիշերները կարապներ են դառնում: Ավելի խորքի կացարաններում, իրենց թագավորներ, զորավարներ ու կաթողիկոսներ հռչակածների մեջ, Աբդիշո քահանային տեսավ: Իրեն ուղեկցող նշանակված երեցի հսկողությունից դուրս մնալու համար՝ պատճառ գտած նրան ուղարկեց ախոռ՝ ձիու թամբի վրա մոռացած քսակը բերելու, հիվանդներին ողորմություն բաժանելու համար: Զորապետ Գորութը ճաղերի արանքից Աբդիշո քահանայի ձեռքերն է սեղմել ու ափի մեջ պահած, Տիրան թագավորից բերած առյուծակնիք աղն է ցույց տվել: Քահանայի տանջահար աչքերին է նայել, ասել է. «Մինչև կեսօր դիմացիր, այստեղից դուրս կգաս, ես գնում եմ կաթողիկոսի հետ այդ հարցերը կարգավորելու»: Եկել, զորապետին զեկուցել էին, որ ճաշը պատրաստ է, կաթողիկոս Ներսեսը նրա պատվին ճաշի սեղան է բացել: Բայց նրանք դեռ սեղանի շուրջը նստած՝ աղմուկ է բարձրացել: Եկել, Ներսես հայրապետին զեկուցել են, որ Աբդիշո քահանան է մահացել, մահակը սպանել է նրան: Բոլորը փութով բուժարան են գնացել: Հիվանդանոցի վերակացու Վաչեն զորապետ Գորութին տեղեկացրել է, թե. «Դժբախտ քահանայի մահվան համար այդքան էլ խռովահույզ լինել պետք չէ, հիվանդությունն էր այդպիսին: Մահակը պետք եկածից մի քիչ ամուր է կպել, ու Աստծու մարդը ուղեղի կաթված է ստացել»: Աբդիշո քահանայի ականջներից ու քթից շիթ տված արյունը մաքրեցին: Հոգեհանգստի համար եկեղեցու կոչնակները թաթերով խփեցին ու ժամերգություն անցկացրին: Երբ խաղաղվել են ու բոլորը հանգստացել, զորապետ Գորութը Աշտիշատի եկեղեցին խուզարկության է ենթարկել ու քահանաներին հարցաքննել: Իսկ Աբդիշո քահանայի գլուխը ճաքեցնող խնամակալ երեցին, կատարած հանցագործության դիտավորությունը խոստովանել տալու համար, երեք օր ժամանակ է տվել: Նրան խոստացել, ասել է. «Ղևո՛նդ քահանա, խոստանում եմ երեք օր հետո քեզ եկեղեցու հրապարակում կախել»: Սուրհանդակ է ուղարկել՝ գավառի ճամփեքին զորավարժություններ անցկացնող իր զորագնդին անհապաղ կանչելու: Ինքը վրան է խփել եկեղեցու պարիսպներից դուրս, սպասել գնդերի գալստյան ու երեք օրվա ժամկետի լրանալուն: Ներսես եպիսկոպոսը բողոքել է, նրան մեղադրել է հոգևորականության դեմ կազմակերպած բռնությունների համար: Լրատարի միջոցով բողոք նամակ է ուղարկել արքունիք՝ թագավորին: Երրորդ օրը Գորութ զորապետին սպասարկող անձնակազմը լացուկոծ է բարձրացրել: Սուրհանդակներ են ուղարկել արքունիք, թե՝ «Քնած տեղը զորապետը մահացել է: Գիշերը կարիճը խայթել է նրան»:
Դրաստամատը Արշակ թագավորին ասել է. «Արքա՛, ինձ զարմացնում է կարիճը: Վստահորեն կարող եմ ասել, որ եթե այս դեպքը չպատահեր զորապետի հետ, նա կգտներ գաղտնարանը»: Արշակ արքան լռում էր: Դրաստամատն ասել էր. «Մեր աշխարհում շատ քչերը կգտնվեն, որ կարողանան օգտագործել այդ զենքը: Հեթանոս աշխարհում կարիճը քներակի վրա օգտագործելը մեծագույն արվեստ էր համարվում: Ինձ վախեցնում են իրար հաջորդող դեպքերը: Կարիճը կարող է մի օր մայրաքաղաքում հայտնվել»: Մատռվակ տղան գինի էր բերել, թագավորի լռությունը թախծոտ էր. գինի էին խմում: «Զորագնդերը չպիտի հանել Տարոնի գավառից: Դրաստամա՛տ, լրտեսներին նույնպես հրահանգավորեք՝ Աշտիշատի եկեղեցու բոլոր հոգևորականներին, անկախ նրանց աստիճանից, ամենքին հետամուտ լինեն»: «Կկատարվի, արքա»,– ասել է նա:
Իսկ Աշտիշատի եկեղեցուց դեպքի վայր փութով եկած հոգևորականներն ու բուժարանի վերակացու տեր Վաչեն լացուկոծ անող, արյունակոխ աչքերով զորապետ Գորութի ծառաներին և լանջպանները ծեծող գնդերի հրամանատարներին բացատրել են, թե. «Զորապետի ակնթարթային մահվան վրա այդքան էլ զարմանալ ու մոլորության մեջ ընկնել պետք չէ, քանի որ կարիճը խայթոցը քներակի վրա է դրել»,– տեր Վաչեն ասել է. «Տեղանքն է այդպիսին: Նույնատիպ մահացու դեպքեր էլի են պատահել: Մենք որ զորապետին այդքան թախանձագին խնդրում, աղաչում էինք, թե վրանում մի գիշերի, ձեր կարծիքով, ինչի՞ համար էր»: Գնդերի հրամանատարները նրան չեն ցանկացել լսել. գավառի ճանապարհներին զինավարժություններ անցկացնող զորագնդերը բերել են, Աշտիշատի եկեղեցին ու հոգևորականներին շուրջկալի մեջ են վերցրել: Եկեղեցու տիրույթներում ելք ու մուտքը արգելել են անխտիր բոլորի համար: Որոշողը արքունի խոսքը պիտի լիներ: Զորագունդը, պատրաստ բոլոր կարգի հրամաններին, սպասում էր թագավորի խոսքին:
Թագավորի հրամանը չուշացավ, գրել էր. «…Խաղաղություն թող լինի, Ներսես կաթողիկոս, խաղաղություն…»: Աշտիշատը շուրջկալի մեջ վերցրած զորագնդին գրել էր. «Զսպեք ձեր ցասումը, երկրին ու գահին հավատարիմ զորապետին բերեք իր գավառը ու արքունի պատիվներով թաղեք: Ձեզ հետ միասին մենք ու ամբողջ մեր երկիրն է երեք օր սգալու: Խոսքս ձեզ էլ հասանելի՝ խաղաղություն թող լինի…»: Ներսեսին գրել էր. «Մենք ավելի կարևոր գործեր ունենք: Երկրի ճանաչված և աստիճանով արժանի մարդը դու ես, որ գնաս Բյուզանդիա՝ Հունաց աշխարհի հետ արդեն ժամկետը լրացած խաղաղության, միաբանության և առևտրական ու ապրանքափոխանակության դաշնագիրը վերանորոգելու: Կաթողիկո՛ս, խաղաղությամբ վերադարձիր մայրաքաղաք, որ այստեղ քեզ սպասող մեծապատիվ տասը դեսպան սատրապների հետ գնաս քո առաքելությամբ…»:
Այս դեպքից հետո էր, որ Ներսես կաթողիկոսը գնաց Հռոմ: Նաև մասնակցեց Անկյուրայի հունաց Պոնեմոս, հայոց Քաղոց ամսի տասնութին կայացած դավանաբանական տիեզերաժողովին: Բյուզանդական կայսերը մեղադրեց արիանոսության աղանդին հարելու մեջ, այդ պատճառով որդու վայրի տանձով հեղձամահ լինելու համար, Աստծու աններողամտությունը ապացուցեց: Եվ տիեզերաժողովում էլ ներողամիտ չէր, ասաց ու իր ասածին մնաց, համաժողովի կողմից դավանաբանական հարցերում որպես աղանդավոր ճանաչվեց: Կոստանդիոս կայսրն էլ չուշացրեց, նրան մեղավոր ճանաչեց ու նույն տեսակետը ունեցող եկեղեցու ինը այլ հայրերի հետ աքսորեց այն կղզին, որտեղ ուտելու նույնիսկ արմտիք չկար, սակայն ինը կաթողիկոսների՝ Աստծու առաջ ծնրադիր աղոթքներից ու ալելուիաներ երգելուց հետո ծովն ամեն անգամ, նրանց համար հանապազօր կերակուր՝ ձուկ էր նետում ափ, և այդպես շարունակ տարիներ՝ մինչև Կոստանդիոս կայսեր մահը և մինչև հայրապետ Ներսեսի հայոց աշխարհ վերադառնալու օրը: Դարձյալ այդ օրերին էր, որ նրա տեղապահ Խադ եպիսկոպոսը գավառների բնակչության առաջ ճառ էր արտասանել, թե. «Ներսես հայրապետի կալանքի պատճառը Արշակ թագավորն է»: Գավառները ոտքի էր հանել ու Հռոմի դեմ պատերազմ էր պահանջում: Կամավորներին բորոտանոցների ու անկելանոցների մահճակալներից հանել և ուղարկել էր մայրաքաղաք՝ արքունի հրապարակ, ասել էր. «Ձեր բարերարին աքսորել են, թագավորը չէ, գոնե դուք տեր կանգնեք, թագավորը գիտե՝ ինչի համար են աքսորել, դուք նրանցից պահանջեք ձեր առաջնորդի աքսորի գինը»,– ասել էր. «Մի փորձեք հիշել Աշտիշատի համաժողովի երրորդ կետը, որ ձեզ համար մեծ դժվարություններով հաստատեց մեր Հայրապետը: Միայն նա էր մեր ամբողջ աշխարհին պատվիրում՝ սկսած թագավորից ու մեծամեծերից, որոնք իշխանություն ունեին ձեզ վրա, լինել մեղմ ու անհիշաչար, գութ ունենալ ձեզ նման ծառաների նկատմամբ, ներել ձեզ պես փոքրերին ու ձեր պարտքերը և անիմաստ ու տարապայման հարկերով չափից դուրս չնեղել ձեզ, ուստի ժամանակն է, որ հիմա էլ դուք հիշեք ու ոտքի կանգնեք ձեր բարերարի համար,– ասել էր,– ձեր պահանջները մեր Հայրապետի համար ճշմարիտ են, ձեր զայրույթի աղաղակը լսելի է ամենուր, բայց անտերունչ: Իմ մեղադրանքներն ու հանդիմանություններն էլ արքունի տունը ձեր աչքին անարժեք դարձնելու համար՝ ինձ փոխարինաբար մեղադրում է պճնասիրության մեջ: Ահա այս պահից, ձեր աչքի առաջ Ներսես հայրապետի համար ես խոր սուգ եմ մտնում, ակնազարդ զգեստների փոխարեն մազեղեն եմ հագնում, իսկ սպիտակ նժույգի տեղակ ճերմակ ավանակով կշրջեմ մինչև ի մահ»: Միանգամից հայր Շաղիտան, Եպիփանը, Եփրեմը և Գինդը՝ Սլկունյաց ցեղից, նրան մազեղեն հագցրին ու դրին սպիտակ էշին: Արծաթե կոնքերից բռերով մոխիր վերցրին ու շաղ տվեցին գլխին ու մորուքին: Նա դարձյալ խոսեց, ասաց. «Ձեր պահանջների մեջ դուք ճշմարիտ եք, չհրաժարվեք ձեր ցանկացածից ու ոտքի կանգնեք»:
Այդ օրերին էր, որ արքունի հանձնարարությամբ Աշտիշատի եկեղեցի, Աբդիշո քահանային որոնելու գնացած Հայր Մարդպետը վերադարձի ճանապարհին թիկնահար նետից սպանվել էր Խոռխոռունիք գավառում, հետո էլ Շավասպի դին էին գտել բյուզանդական սահմանի վրա՝ Հայաստանից փախչելու պահին նետահարված: Լսողները հավատում էին, ազնվականությունը պատմելիս անթաքույց ցնծությամբ ասում էր. «Իսկ ինչո՞ւ ոչ, մարդը բա ի՞նչ պիտի աներ: Հայր Մարդպետը չէ՞ր, որ Տիրանի թագավորութան ժամանակ նրա ամբողջ տոհմը կոտորել տվեց: Շավասպը իր արյան մեծ վրեժն է լուծել: Միայն թե, ափսոս, որ չի հասցրել Բյուզանդիա անցնել»:
Խոսողների հետ համաձայն չէր Մերուժան Արծրունին: Նրա այրուձին եռում էր: Սուրը պատյանից չէր հանել, բայց արձակ էր թողել սանձերը ու ձիերի սմբակների տակ վարում էր նախարարների ցորենի դաշտերն ու բանջարանոցները, նույնիսկ մի քանի տեղ մտել էին արքունական ոստանը:
Լուր էին բերել թագավորին, որ Մերուժան Արծրունու նման վճռական ու գործնական մարդու և Խադ եպիսկոպոսի միջև տեղի է ունեցել միաբան գործելու վերաբերյալ պայմանավորված հանդիպում:
Այդ ժամանակ էր, որ Արշակ թագավորը հրաման տվեց Վասակ զորավարին՝ զորքը կենտրոնացնել մայրաքաղաքում և սպասել հրամանի: Իսկ Մերուժան Արծրունուն երեք նամակ էր ուղարկել. «Վերջ տուր արտերը տրորելուն…»: Նա վերջ էր տվել: Թագավորը երկրորդ անգամ էր նամակ գրել. «Վերջ տուր այրուձին թիկունքդ գցած՝ թրև գալուն…»: Վերջ էր տվել: Երրորդ անգամ գրել էր.
«Խաղաղվիր և արձակիր այրուձին իրենց տները…»: Արձակել էր:
Այդ ժամանակ էր, որ երկնքում արևի պայծառությունը չքացավ, գնդի լույսը արծաթի նման դարձավ և չուներ ճառագայթներ, գետնատարած գանգուր մառախուղ իջավ:
Այդ ժամանակ էր, որ մայրաքաղաքում եկող-կուտակվող, պատերազմ պահանջող, քաղաքը թալանի տվող, ծայրամասային թաղամասերում արդեն արյունալի կռիվներ տվող, զենքը գործածող քաղաք ներխուժած ամբոխից սարսափած՝ ազնվական տները, ունեցվածքը սայլին կապած, քարավաններով ծածուկ հեռանում էին թագավորից ու մայրաքաղաքից:
Այդ ժամանակ էր, որ թագավորի հրամանով բացվեցին արքունական ցորենի շտեմարանները: Գյուղերից եկածներին ասացին. «Ով ինչքան ցանկանում է, թող վերցնի ու գնա իր գյուղը»: Այդ օրերին իրար պատմում ու խոսում էին, թե մայրաքաղաքում երեք վհուկներ են թափառում:
Դարձյալ այդ ժամանակ էր, որ թագավորի հրամանով հրկիզվեցին ցորենի դատարկ շտեմարանները, ու լուրեր տարածվեցին, թե այնտեղ մայրաքաղաք ժամանած շատ խռովարարներ են վառվել: Ու արքունի մարդիկ հրդեհի կարմիր լույսի տակ վառվող պարկեր էին տանում ու բերում՝ պատրանք ստեղծելով, թե հրդեհի զոհերին են այնտեղից հանում: Ահաբեկված խռովարարները թողեցին մայրաքաղաքն ու գնացին: Մնացողների համար ասվեց՝ մի քանի ախտավոր հիվանդներ որսացին փողոցներից, նրանց ուռուցքավոր մաշկի վրա ճերմակած մազերը ցույց տվեցին, ասացին. «Ահա նրանք՝ բորոտները, Ծաղկոց դարպասով լցվել են մայրաքաղաք ու արդեն ամբողջ թաղամասեր են վարակված»: Եվ քաղաքի մուտքի ու ելքի չորս դարպասներն էլ փակեցին թագավորի հրամանով: Խռովարարների առաջնորդները հանկարծ զգացին, որ մայրաքաղաքի չորս դարպասներն էլ փակվեցին իրենց վրա, և իրենք շրջափակման մեջ են ու միանգամից հասկացան իրենց սպառնացող ահավոր վտանգը: Հետո խճապակե դռները բացվեցին, թագավորը արքունական պատշգամբից հրապարակում հավաքվածներին ասաց. «Հա, թող Ներսես կաթողիկոսի համար պատերազմ լինի,– ասաց,– բյուզանդական Գամիրքին՝ իր շրջաններով զարկենք ու ավերենք ձեր ասածի պես, ձեր ասածի նման»:
Այդ ժամանակ էր, որ թագավորի սուրհանդակը հասավ Ատրպատական՝ Վասակ զորավարի մոտ: Նա էլ սահմանապահ զորքը հապշտապ հանեց Պարսից երկրի սահմանամերձ գոտիներից, սպառազինեց Լազիկայից ու Հոնաց աշխարհից բերված պահեստավորված զենքերով և վայրկյան վայրկյանի հետ զորքը հասցրեց մայրաքաղաք, արքունական տան հրապարակը ու քրտնաթոր այրուձին կանգնեցրեց թագավորի ելույթին ու ճառին չհավատացող, արդեն առաջացող խռովարարների դիմաց ու աքաղաղներ էր պահանջել, որ աքլորականչի հետ սկսի պատերազմը Բյուզանդիայի դեմ:
Այդ ժամանակ էր, որ Դրաստամատը հաշվարկեց ու առաջին անգամ տեսավ Արեգակի, Լուսնի և Արշակ թագավորի եռյակ աններդաշնակությունը տիեզերքի կառուցվածքի մեջ: Քանի որ Հրատը հակադիր տեսքով գտնվում էր Արեգակին ընդդեմ, Կարիճ կենդանակերպի մեջ էր և լուսնի քսանութերորդ աստիճանում հասել էր իր բարձրագահությանը՝ երկնքի երրորդ տանն էր, ու Լուսինը չարատու Երևակ և Հրատ աստղերի հետ լուսնային չորս ժամ պիտի տանջանքների ենթարկեր Արշակ արքային: Դրաստամատը տեսավ թագավորի կապույտ, սևացած մարմինը, զգաց նրա քներակի թույլ, քանի գնացող թելանման դարձող զարկերը, տեսավ ճակատին մահառաջի դալկությունը ու շատ ազդու առավ նրա հանգչող մարմնի տագնապ արձակող բուրմունքը: Գավառներից մայրաքաղաք լցված խռովարարների դեմ մաքառման, տասնհինգ անքուն գիշերների ընթացքում աչքերին չոքած մշուշը ցրելու համար՝ Արշակ թագավորը տեսավ իր երակից փղոսկրե փողորակով թողնված, քլթքլթացող, սև, ծանր ու թունավոր արյունը, հետո տեսավ իր քթարմատն ու ճակատը տրորող Դրաստամատի տագնապալի աչքերը, տեսավ իր գահավորակի կողքին կանգնած, իրեն դիտող հարալեզ շանը, նրան գաղտնիք բացվեց, մեծ խորհուրդ էր, որը խոսքի սահմանից դուրս է ու միանգամից չի ասվում, չնայած հասցրեց, հրե փայլատակումից որսաց չորս խոսք. հողագունդը կարող է լինել երկինք: Այդ բառերով նա հանկարծ զգաց իր պառկած մարմնի ներկան, հետո տեսավ արևն ու աշխարհը:
Իսկ Վասակ զորավարը հասել էր բյուզանդական Գամիրք սահմանագլխին, կազմ ու պատրաստ ճամբար էր դրել, ու հետախույզների միջոցով հետևել էր Խադ եպիսկոպոսի և Մերուժան Արծրունու տեղաշարժերին ու թագավորի հրամանին էր սպասել: Այդ ընթացքում Արշակ արքան հակառակորդների հետ բանակցություններ էր վարել, մեկին իշխանություն ու աստիճանաբարձ էր շնորհել, մյուսին՝ արքունի տան սեղանի ճաշկերույթին էր հրավիրել, էն մյուսի ոստանն էր բռնագրավել: Հազարապետ Գնունի Վրիվն էլ՝ պատժիչ գնդերը վերցրած, անհնազանդներից շատերին սև նոխազներ էր ուղարկել, սեռահատել ու բնաջինջ էր արել: Մինչև որ վեց ամիսը լրացել, խաղաղությունը երկրի ներսում կատարյալ էր դարձել, ու Վասակ զորավարը՝ ուղտերի ոտնաթաթերը բուժած, ջրի տիկերը կպցրած, զրահաօղերի փախած հատերը կապած՝ ցորենի հունձքի երրորդ֊չորրորդ, Մանի֊Ասակ օրերին մայրաքաղաք էր վերադարձել:

Երբ դեռ Տիրանն էր Հայոց աշխարհի թագավոր, երբ դեռ հաջող ու հաղթական մարտեր էր մղում ասպատակության ելած վայրենի հյուսիսական հոների, փոխերի, թավասպատների, իժամախների, գաթերի դեմ ու բանակցություններ էր վարում հարևան երկու խոշոր երկրների՝ Պարսից և Հռոմի հետ և երբեմն ճակատամարտերում դարձյալ բախվում էր նրանց հզոր ու մեծաքանակ զորքերի հետ:
Երբ դեռ հայոց իշխաններն ու մեծամեծերը նրանից խռովել ու նրան միայնակ չէին թողել ու դեռ պարսից Վարազ իշխանն ընդամենը երեք հազար զինվորով Հայոց աշխարհի կենտրոնը չէր մտել՝ գերեվարել Տիրան թագավորին ու աչքերի լույսը ածուխով չէր դաղել, երկիրը, այդ ծանր ու կործանարար պատերազմների համար, արտաքին պարտքերի դիմաց արդեն կորցրել էր իր բոլոր ոսկեբեր հողերն ու տնտեսապես սկսել էր քայքայվել, ու վարձկան հեճմատականներն ու գուգարները արդեն շատ ամիսներ վարձը չստանալու պատճառով, հայոց բանակից իրենց գնդերը հանած, հեռանում էին, ու վտանգված էր Հայոց աշխարհը, և ոսկին ճակատագրական նշանակություն ուներ. մի օր արքունի արագագիր դպիր Աբդիշոն թագավորից ընդունելություն էր խնդրել ու արքունի դիվանի փաստաթղթերի միջից հայտնաբերած հիշատակաց մատյանը՝ անհայտ տեղում գոյություն ունեցող բազում հարստությունների մասին, հաշվարկային աղյուսակներով ցույց էր տվել Տիրան թագավորին ու գիրը կարդացել: «Երբ քրիստոնյա առաջնորդը լսեց, թե Վահեվանյան մեհյանը մնացել է Տարոնի երկրում՝ մեծագանձ մեհյանը՝ լի ոսկով ու արծաթով և մեծամեծ թագավորների ձոնած բազում նվերներով, որը պաշտամունքի ութերորդ հռչակավոր վայրն էր Վիշապաքաղ Վահագնի անվամբ, Մեծ Հայքի թագավորների զոհերի տեղը, Ցուլ լեռան լանջին, հացենիների պուրակում, որը և պաշտամունքի հաճախաշատ լինելու պատճառով անվանված էր Աշտիշատ, քանզի այնժամ դեռևս շեն էին նրանում երեք բագինները, քրիստոնյա առաջնորդը այնտեղ ուղարկեց ասորի ազգի Դանիել քորեպիսկոպոսին՝ որպես դատավարության գործակալ, ու այն ևս քանդեցին, կործանեցին բագինները, մկնդումներով ու մուրճերով տապալեցին շինվածքը ու տարան բազմահարուստ գանձերը: Երեք օր ծառացած ծուխը մինչև ամպերն էր հասնում»: Հիշատակաց Աբդիշո դպիրն ասել էր. «Գանձարանը հիմա էլ կա, թագավո՛ր, Դանիել քորեպիսկոպոսին գտնել է պետք: Այդ մեծահարուստ գանձերը մեր երկրին փրկություն կբերեն»,– ասել էր. «Դուք Դանիել քորեպիսկոպոսին գտեք, իսկ ինձ, արքա՛, իրավունք և հրաման տվեք՝ որպես քահանա, ծառայության գնամ Աշտիշատի եկեղեցի»:
Արքունի հետախույզները սփռվել են աշխարհով մեկ ու մեկ տարի անց Քարքե լեռան ստորոտում՝ աղբյուրի մոտ, գետնափոր խցիկից գտել են Դանիել քորեպիսկոպոսին ու բերել Տիրան թագավորի մոտ, իջեցրել են արքունի նկուղների զնդանը: Իսկ այդ ընթացքում Պարսից Մեծ դուռը իր մարտական ուժերն էր կենտրոնացնում Հայոց սահմանի վրա: Երկիրը չէր խաղաղվում, Տիրան թագավորը չէր կարողանում իր տերության բնակիչների տագնապը ցրել: Հյուսիսում ու հարավում, արևելքում ու արևմուտքում նորանոր խռովություններ էին ծագում: Ոչ միայն թշնամիները թշնամիներին, այլև բարեկամները բարեկամներին, ընկերները ընկերներին ու Հայոց աշխարհն էին մատնում, ու օտար տերություններից՝ որպես պարգև կալվածքներ, հարստություն ու պատիվ ստանում: Տիրան թագավորն ու Հայր Մարդպետը պարսկամետության համար, էգերով հանդերձ, ոչնչացնել տվեցին երկու ավագ՝ Ռշտունյաց ու Արծրունյաց անհնազանդ տոհմերին: Մամիկոնյանները կարողացան կոտորածից փրկել միայն Մեհենդակ Ռշտունու և Վաչե Արծրունու Տաճատ ու Շավասպ որդիներին և վերցրին իրենց խնամակալության տակ: Մանուկ տարիքում նրանց տեղից տեղ էին փախցնում, որպեսզի Տիրան թագավորի հրամանով գավառը գավառի հետևից խուզարկության ենթարկող Հայր Մարդպետն ու լրտեսները չգտնեն նրանց ու արքունի կողմից ուրացող ճանաչված տոհմերի մնացորդ վերջին արուներին չմեռցնեն: Հետամտողներից խույս տալու՝ հետքերը կորցնելու համար, հոգևոր հայրերի խորհրդով, Տաճատին ու Շավասպին տեղավորեցին Աշտիշատի եկեղեցու բուժարանում, և երկար տարիներ Տիրան թագավորն ու Հայր Մարդպետը նրանց չէին կարողանում գտնել:
Հետո, երբ պարսից Վարազ զորապետն ընդամենը երեք հազար զինվորով մտավ հայոց երկրի խորքը՝ Տիրան թագավորի աչքերը դաղեց ու ձիու թամբից պարանով կապած՝ գերի տարավ, արքայից արքա Շապուհն էլ, Հայոց աշխարհից թիկունքը ապահոված, տասը երկար տարիներ պատերազմ մղեց Բյուզանդական կայսրության դեմ՝ զենքի ուժով պապենական վեճեր լուծեցին և սահմաններ ճշտեցին ու նորից վերաբաժանեցին: Ու երբ Պարսից ու Հունաց աշխարհների միջև էլ վիճելի հարցեր չմնաց, ու խաղաղություն հաստատվեց, ու նրանք երկուստեք, գրավոր համաձայնությամբ, Արշակին թագավորեցրին ու Հայոց արքունական գերդաստանին, նրանց կանանց ու բոլոր գերիներին արձակեցին ու վերադարձրին նաև նրանց գանձերն ու ստացվածքը և ճանապարհեցին իրենց երկիրը, Հայաստան աշխարհի թագավորությունը նորոգվեց ու պայծառացավ, մեծամեծերը իրենց գահերին նստեցին, գործակալներն իրենց աստիճաններին կարգվեցին: Արքունի հրամանով հավաքեցին նաև երկրում ցրվածներին, երկրից փախածներին, երկրից խռովածներին, երկրի հավատարիմներին, երկրի վստահելիներին, Հայոց աշխարհի այն մարդկանց, որոնք կորել էին, հեռացել ու թաքնվել էին՝ մեկտեղ ժողովեցին և ապահով ու խաղաղ կյանք ստեղծեցին:
Արշակ թագավորն իր դպիրներից պահանջեց արքունի դիվանից հանել մեծ թագավորության կարգը հաստատող, նախարարների աստիճանաբարձը նշող ցուցակները, նայեց ու ասաց. «Գտեք Ռշտունիների ու Արծրունիների տոհմերից մեկական ժառանգորդներ»: Մամիկոնյանները բերեցին, Տաճատին ու Շավասպին կանգնեցրին գահի առաջ, ասացին. «Ահա մնացածներից վերջին մարդիկ, որոնց մորուքն արդեն գոտիներին է հասնում: Մամիկոնյանները իրենց աղջիկներին կնության են տվել, ու նրանց կանայք երկրին, թագավորին ու նրանց տոհմերին արու զավակ են պարգևել»: Որպեսզի նախարարության աստիճանակարգը վերականգնվի, թագավորը Տաճատին ու Շավասպին ասել է.
«Գնացեք ձեր տոհմական արտերին ու դաստակերտներին տեր կանգնեք, ծառայեք տերությանը, թագավորությանը Հայաստան երկրի՝ նախնյաց կարգով»: Արքունի հրամանով թագավորական ոստանին Տիրան թագավորի ժամանակից բռնակցված հողերը անջատվել էին ու տիրոջ իրավունքով վերադարձվել Տաճատին ու Շավասպին: Նրանք երկրպագել էին թագավորին ու Ավետարանի վրա ուխտ էին տվել, որ մինչև իրենց կյանքի վերջը հավատարմորեն կծառայեն գահին: Թագավորն ասել էր. «Իշխանության նշանները վերադարձնելու համար դեռևս շտապելու կարիք չկա»,– ասել էր. «Նախարարներ, թող Աստված տա՝ իրար լավ ճանաչենք, նշաններն էլ կլինեն, շտապելու ի՞նչ կա, ճիշտ չէ՞»: Տաճատն ու Շավասպն ասել էին. «Ինչպես միշտ, թագավորը ճիշտ է»:
Եվ երբ ոսկին դարձյալ երկրի համար ճակատագրական նշանակություն ունեցավ, երբ նրանով Արշակ թագավորը ցանկանում էր արևմուտքից արևելք գնացող առևտրական մեծ քարավանները կանգնեցնելու համար քաղաք կառուցել, նրանով, երբ ցանկանում էր վայրի ցեղերի դեմ Ճորա պահակը բացել, նրանով, երբ ուզում էր Լազիկեից ու Պաղեստինից զինամթերք գնել, ոսկով, երբ ցանկանում էր հյուսիսականներից վարձկան կռվողներ բերել, երբ երկրի չորս ծագերի վրա սահմանապահ ամրություններ էին կառուցում ու նրան ծախսերը անհրաժեշտ էր ոսկով վճարել, նրա խուզարկուները, երկիրը ոտնատակ տված, եկեղեցու թաքցրած գանձարանն էին որոնում:
Այդ ժամանակ էր, որ Անգեղ դաստակերտում Տիրան արքայահոր և Արշակ թագավորի միջև բանակցություններ եղան: Գնելի կյանքը փրկելու համար Տիրան թագավորահայրը Արշակ արքային տասնչորս ջորեբեռ ոսկի տվեց, հոգևորականների թաքցրած գանձարանի գաղտնիքը իմացող, ծպտված քահանա՝ իր Աբդիշո դպիրին առյուծագիր կնիքով նշանաբան ուղարկեց Աշտիշատի եկեղեցի, որ գտած գանձարանի գաղտնիքը Արշակին հաղորդի, իսկ Հայր Մարդպետին, որ երկրի խռովահույզ՝ իր կողմնակից նախարարների առաջ իր ներկայացուցիչն էր, ու նրանց աջակցությամբ Գնելին թագավոր պիտի հայտարարեին, տվեց Արշակ արքայի ձեռքը:
Դարձյալ այդ ժամանակ էր, որ Հայր Մարդպետը շրջում էր ազնվական տներում ու իբրև թե գինովցած՝ Արշակ թագավորի, Առյուծ լեռան տակ, Ներսես կաթողիկոսի կառքի առաջ ձիով պարելու զուսպ քմծիծաղով պատմությունն էր անում և ծաղրուծանակի ենթարկելով Արշակ արքային՝ փորձում էր ազնվականների դիմադրությունը և այդ հնարքի միջոցով իմանում, թե էլի ով ու ովքեր կդառնան Գնելին կողմնակից: Դարձյալ այդ ժամանակ էր, որ Կոշ ավանում Գնելի ուսերին ծիրանի գցելու և նրա դաստակերտում առաջին աստիճանաբարձին բազմելու համար Հայր Մարդպետը դատապարտվեց մահապատժի՝ որպես գահին դավադիր, իսկ Տարոնի տաճարի Արամազդ աստված, քրմերն ու հայեցողները ասացին. «Չէ՛,– ասացին,– թագավո՛ր, նա պիտի ապրի»: Թագավորը համաձայնեց, ասաց. «Թող ապրի»: Գոտուց հանեց սպիտակ թաշկինակը, ասաց.– «Ահա նրա ապրելու նշանը, թող ապրի»:
Տարոնի տաճարից ոտաբոբիկ արքունիք եկավ Հայր Մարդպետն ու ասաց. «Թագավո՛ր, թույլ տուր գնամ Աշտիշատի եկեղեցի, գահի առաջ իմ մեղքը քավեմ: Ձեր մեջ եղողներից միայն ես եմ Տիրան արքայահոր Աբդիշո քահանային ճանաչում, ես կգտնեմ նրան»:
Սակայն ճանապարհին նրան կանգնեցրին. դեպքերին լավ տեղյակ Ներսեհ Կամսարական նախարարն իր աշխարհով անցնող Հայր Մարդպետին ճաշի հրավիրեց: Դրանիկ ծառաները լվացին նրա ոտքերը, աղախինները անուշահոտ յուղերով օծեցին վարսերն ու սանրեցին մորուքը և բազմեցրին գահավորակին: Ներսեհ Կամսարականը հրամայեց՝ գինի մատուցեցին ու հարճերը պարեցին, ասաց. «Հայր Մարդպետ, երկրի առաջին աստիճանավոր, դու այս ո՞ւր ես շտապում, երբ դեռ եղջյուրներից էիր բռնել ու քեզ էիր փրկում, քո տոհմը չորացավ կացինն արմատին առած ծառի պես, երբ քո զույգ արու զավակների ամորձիքը որդեսերման սերմից ցամաքեցին, փչկեցին ծակ տիկերի նման»:
Հայր Մարդպետը ճանապարհից շեղվել, եկել իր դաստակերտն է հասել, երեք օր ու գիշեր գլուխը ափերի մեջ առած, բերանը մի փշուր հաց, մի կում գինի չի առել: Չորրորդ օրը փողհարը նրա հրամանով շեփորն է փչել, Հայր Մարդպետը իր բերդաքաղաքի բնակիչներին է հավաքել, երկու որդիները կենդանի, իսկ ինքը, հեթանոս իրավասովորության համաձայն, երկու սպիտակ աքլորների ոտքերից բռնած է պարի մեջ մտել ու իր սեռահատված որդիների կենաց պտուղի մահվան արարողություն կատարել: Հավաքված ժողովուրդն էլ փողերով, վիներով ու փանդիռներով ողբացել էր մեռելներին, Հայր Մարդպետի շուրջը կոծի պարեր են բռնել ու մորուքներն են կտրել: Հետո նա շրջանագծի մեջ է թողել աքլորներին, տղամարդիկ ու կանայք դեմ առ դեմ աքաղաղների շուրջը գալարապտույտ պարեր են խաղացել ու ծափ զարկելով, երեսները պատառոտելով՝ տարել, կենդանի-կենդանի թաղել են զույգ սպիտակ աքլորներին: Հայր Մարդպետը բնակիչների ներկայությամբ կնոջ վարսերն է կտրել ու մեխել իր դաստակերտի դարպասին, ասել է. «Թող իմ կինը, ձեր նախարարության այս հարգված տիկինը բոզ կոչվի, և այս վարսերը ցած չառնվեն, մինչև ես իմ վրեժը չլուծեմ»: Իր մորուքն էլ է կտրել ի տես ամենքի, ասել է. «Թող սրանք ձեզ ու աշխարհին ժամանակը ցույց տան, մինչև նորից աճելը ես իմ գործը կատարած կլինեմ»։
Ձին քշել՝ գնացել, հասել է Աշտիշատ, Ներսես հայրապետին ասել է. «Ե՛լ, կաթողիկոս, մի հապաղիր, քո թաքցրած գանձերի տեղը Աբդիշո քահանան գիտե: Նրան թագավորն է ուղարկել, մնացածը դու գիտես»: Կաթողիկոսը հոգևորականներին հավաքել է, Հայր Մարդպետը անցել է միագիծ կանգնած քահանաների առջևով, ցուցամատը դրել է Աբդիշո քահանայի ճակատին, ասել է. «Ահա նա, լրտեսը»:
Իսկ Արշակ թագավորը սուրհանդակ էր ուղարկել, Շավասպին կանչել էր արքունիք, ասել էր. «Շավասպ, մենք տեսանք, որ հավատարմորեն ես ծառայում գահին: Քո տոհմական դաստակերտներն ու հողերը վերադարձրել ենք քեզ: Այսօր էլ, արքունի սեղանի մոտ, քո նախարարական բարձն ու աստիճանակարգն ենք վերադարձնում, այսուհետ էլ եղիր հավատարիմ գահին»: Հրամայել էր՝ նվիրակ պաշտոնյան բերել էր իշխանության նշան կնիք մատանին, վարսակալ պատիվը՝ հյուսածո երեք տակ մարգարիտներից: Վարսակալը թագավորն իր ձեռքով էր դրել նրա գլխին ու ասել էր. «Հայր Մարդպետը գնացել է Տարոնի գավառ, Աշտիշատի եկեղեցի, մեր տեղեկություններով հիմա վերադարձի ճանապարհին է, եթե Խոռխոռունիքով գնաս, դեմ կդիպնես նրան, վարվիր քո իմացածի պես»:
Շավասպը ձին հեծել, թամբին մի բեռ լավ լվացած սպիտակ բուրդ է դրել, գնացել, հասել է Խոռխոռունիք գավառ: Անտառում՝ մամխի թփերի մեջ, բուրդը լցրել է կոճղին, պառկած արջի տեսք է տվել: Ինքը անտառից դուրս է եկել ճանապարհի վրա, սպասել կառքին: Հայր Մարդպետը եկել, սպառազինված Շավասպին հարցրել է. «Իշխան, մի՞թե այս կողմերում որս կա դարանակալության արժանի»: Շավասպն ասել է. «Տեր, որսը զարմանահրաշ է, արդեն մի շաբաթ է՝ հետապնդում եմ նրան ու չեմ կարողանում որսալ: Սպիտակ մի արջ է թափառում այս կողմերում: Տեղի բնակիչները պատմում են, թե տարվա որոշ ժամանակ սպիտակ արջը լեռներից գալիս, անցնում է անտառով, հանդիպում է վայրի տանձ ու մամուխ հավաքող գյուղացի կանանց ու խառնակվում է նրանց հետ: Կանայք հղիանալով, ծնում են երկվորյակներ, որոնցից մեկը լույս աշխարհ է գալիս որպես սպիտակ քոթոթ, մյուսը՝ աղջիկ, քոթոթները անցնում, գնում են այ էն լեռը, իրենց հայրերի մոտ, իսկ աղջիկները մնում են մայրերի հետ»,– Շավասպն ասել է. «Բայց ես տեղացիների այս զրույցը, կարծում եմ, այլաբանություն է»: «Ես էլ եմ այդպես կարծում, մի՞թե այդպիսի դեպքեր են լինում»: Շավասպը ձեռքի ափով աչքերին հովհար է արել, նայել է անտառի հեռուն, ասել է. «Տեր, տես, դարձյալ հայտնվեց, հանգստանում է մամուխի թփերի մեջ ու փայլատակում է սպիտակ ձյան նման»: Հայր Մարդպետն ասել է. «Կասկածելի է, ես կասկածում եմ, տեսիլքը մի բեռ լավ լվացած սպիտակ բուրդ է՝ կոճղի վրա դիզած,– ասել է,– Շավասպ, ես կարծում եմ՝ դու այսօր ստացել ես քո աստիճանաբարձը և իշխանության նշան կնիք մատանին,– ասել է,– իշխան Շավասպ, ես համոզված եմ, որ մամխի թփերի մեջ ճերմակ փայլատակողը արջ չէ, այլ դու փտած կոճղը բրդով փաթաթել, արջի տեսք ես տվել»: Կառքից չի էլ իջել, մտրակել է ձիերին ու անցել առաջ, կառքը գնացել է, բայց նրա մեջքը բաց է եղել Շավասպի աչքի առաջ, մեջքը չի էլ թաքցրել՝ Շավասպը տեսել է նրա մեջքի բացը, բացը պահել է աչքի մեջ ու նրա վրա անվրեպ արձակել է նետը:
Այդ դեպքից հետո, երբ Շավասպի դին էլ գտան Բյուզանդական սահմանի վրա, Մերուժանն ասաց. «Դավ է»,– ասաց. «Հայրս երկրից փախչելու պատճառ չուներ, խարդավանք է»,– ասաց. «Արքունիքի նյութած դավն է…»: Այրուձին ոտքի հանեց ու սկսեց սմբակի տակ տալ իրեն չաջակցող նախարարների դաշտերը, որպես թագավորին մարտահրավեր՝ մի քանի տեղ մտավ արքունի ոստանը: Գաղտնի հանդիպման ժամանակ Խադ եպիսկոպոսը նրան ասել էր. «Մի հապաղիր, շարժվիր մայրաքաղաք, գավառներից ժողովուրդն էլ կգա: Արդեն գալիս է: Ես կկանգնեմ մայրաքաղաքից դուրս՝ դաշտի ճանապարհի վրա, իմ սպիտակ ավանակը թող քեզ հեռվից նշան լինի, որ արքունիքը շրջապատված է, ու լավ իմանաս, որ քո հերթն է մայրաքաղաք մտնելու»:
Բայց Մերուժանը, երբ նոր էր հասել ճանապարհի կեսին, Մարդպետական գավառում նրա հետախույզները կանգնեցրին, ասին. «Արդեն ուշ է: Մեկ օրով ուշացել ես, տեր: Վասակ զորավարը ավելի արագաշարժ գտնվեց, հասցրեց պարսից սահմաններից վերադառնալ, արդեն մայրաքաղաքում է: Այնպիսի մի զորաբանակի գլուխ է կանգնած, որ մեր երկիրը այդպիսի սպառազեն բանակ երբեք չի ունեցել: Մի ակնթարթի գործ կլինի նրանց համար մեր դեմ կռվելը»,– ասին. «Պահը թողել ես, տեր»:
Մերուժանը, գլուխը սեղմած ձեռքերի մեջ, նստել էր ճանապարհամերձ թմբին: Հետախույզներն ասին. «Մենք նրանց նման հաշվենկատ չեղանք: Նրանք ոչ միայն արքունական ցորենը բաժանեցին ժողովրդին և ուղարկեցին տները, այլ թագավորի հրամանով, լավագույն հացթուխ հրեա կանայք պետական ալյուրով հաց էին թխում ու անվճար բաժանում աղքատներին: Նրանք օգտագործեցին նաև Ներսես հայրապետի համար հայտարարած սգո հինգ օրվա ժամանակն էլ: Պետական դիվանի կողմից, փողոցներում ու հրապարակներում հսկողություն իրականացնող կարգապահ տեսուչներն այդ հինգ օրը թույլ չէին տալիս զենք կրել, ձի հեծնել ու զանգվածային տեղաշարժեր կատարել: Իսկ այդ ընթացքում Վասակ զորավարն արդեն հասցրեց, Ատրպատականից արքունի հրապարակ էր ժամանել, չնայած նրա գալու օրը հրապարակում համարյա մեզ կողմնակից ժողովուրդ էլ չէր մնացել: Ցերեկը արքունի մունետիկներն ամենուր հայտարարեցին, թե ցորենի շտեմարանները հյուրանոցներ են դարձրել հեռվից եկած անօթևանների համար, ու գիշերը այդ հյուրանոցներում ահավոր մի հրդեհ բռնկվեց. սարսափահար մարդիկ սկսեցին խոսել իրենց աչքով տեսած հազարների հասնող մոխրացած դիակների մասին, ու խուճապի մատնված Խադ տեղապահի ուղարկած մարդիկ՝ չանսալով ոչ մի սպառնալիքի ու հրամանի, ծածուկ փախան մայրաքաղաքից: Արծրունյաց իշխան, մեզ համար նաև անհասկանալի մնաց Խադ տեղապահի՝ մայրաքաղաքի փողոցներում իր իսկ մարդկանց առաջնորդ չլինելը: Իսկ հյուրանոցներում իրականում ոչ մի զոհ էլ չկար. նրանք հայտարարել էին շտեմարանների գիշերատներ դարձնելու մասին, բայց չէին բնակեցրել, դա խելամիտ հնարամտություն էր՝ մեր կողմնակիցներին ահաբեկելու և մայրաքաղաքից դուրս քշելու համար: Իսկ հոգևորականների հանձնարարությամբ գավառներից նորանոր եկող կամավորականները դարպասներից ներս չէին էլ կարողանում մտնել, քանի որ մի օր առաջ կառավարական դիվանի կողմից հայտարարվել էր, թե ժողովրդի մեջ բնակվելու իրավունք չունեցող բորոտները վեր են կացել պարիսպների շուրջը եղած իրենց գետնափորներից, լցվել են մայրաքաղաք, ու նրանք ժանտախտի արագությամբ վարակ են տարածում: Իսկ գավառներից եկած համարձակների մեծ մասը, որ ուզում էին զոռով մտնել, հեղձամաղձուկ եղավ: Հանկարծ արևելյան Ծաղկոց դարպասի դիմացի հասարակական բաղնիքի թիկունքից հեծելազոր մի գունդ դուրս եկավ ու առանց խնայելու՝ սկսեց նիզակահարել ու մտրակել ներս խուժողներին: Նրանք աղաղակ բարձրացրին ու սկսեցին փախչել, այդ պահին էլ պահակազորը սկսեց դարպասները փակել, ու խուճապից շատերը ձիերի, իրար ոտքերի տակ ու դարպասների արանքում հեղձամաղձուկ եղան: Տեր, իրականում բորոտները լցվել էին մայրաքաղաք, բայց մենք տեղեկություն ունենք, որ դա էլ, ըստ ամենայնի, կազմակերպված գործ էր:
Արծրունյաց տեր, իսկ նրանք, ովքեր անմնացորդ նվիրված էին ու դեռևս զենքը ցած չէին դրել, այդ համարձակների համար էլ հունաց դեմ պատերազմելու միտքը հնարվեց: Նրանց Վասակ զորավարի զորքը իր մեջ վերցրեց ու իր հետ տարավ Գամիրք: Սահմանի վրա նրանց զինաթափել էին ու ճամբարի մեջ առած՝ ոչ մեկին դուրս չէին թողել ու բանակի պետքերի համար աշխատացրել էին անխնա: Լուր ունենք, որ օղազրահներն են կարկատում, անասուններին են խնամում ու բուժում, ջրի տիկերն են կպցնում: Տեր, դուրս է գալիս, որ քեզ նվիրված վերջին մարդիկ էլ գերյալներ են արդեն: Այդ օրվա արևի խավարումն էլ մյուս կողմից էր սարսափեցրել ժողովրդին,– ասել էին,– անհնարինության հետ պիտի կարողանանք հաշտվել, տեր: Այլ ելք չունենք, և դա իր պահանջների մեջ գիտակցում է արքունիքը»:
Մերուժանը հետ դարձավ: Այդ ժամանակ էր, որ թագավորից երեք նամակ էր ստացել, երրորդով խիստ ու վերջնական նախազգուշացումով ասվում էր. «Այրուձիու սմբակը պարապ տեղը չմաշել՝ ազնիվ մարդկանց ագարակները տրորելով»: Կտրուկ և արքունի վավերագիր հրամանով պահանջվում էր. «Արձակել այրուձին՝ սուրհանդակի նամակը տեղ հասցնելուն պես»: Նա հենց այդտեղ, Մարդպետական գավառում արձակել էր հեծելազորը ու ինքը թիկնապահ գնդով վերադարձել էր տուն:
Առավոտյան արթնացել է անզգա քնից. արևի պայծառությունը վերականգնված է եղել ու ճառագայթները՝ տաք: Տագնապով ներս ընկած լրաբերն ասել է. «Տեր, ամբողջ երամակը կաղում է,– ասել է,– ընդամենը երեք ձի են թողել, երկուսը՝ կառքի, մեկը հեծնելու համար, մնացած երեք հարյուրը ջլատված են, կտրել են սրունքների մկանները,– ասել է,– առավոտյան աղ տարանք ձիերին, տեսանք՝ ձիապահներից մեկը սպանված է, երեքը չկան»: Մերուժանը ոչինչ չի ասել, ձին նստած՝ բարձրացել է լեռները՝ մահացած հոր վշտի հետ միայնակ մնալու:
Տեսավ՝ ձին խրվում էր հողի մեջ: Ոտքով հողը թփթփացրեց, տեսավ՝ պինդ ապառաժ տարածք է, ու էլի խրվում է քարերի մեջ. «Էհեյ»,– գոռաց, արձագանք չկար: Արծրունյաց մեծ նախարարությանը օգնության կանչեց. «Հասեք, օգնեք, փրկեք»: Հորը՝ Շավասպին կանչեց, լռություն էր: Հասկացավ, որ իր տոհմը, նախարարությունը չկա, ու ինքը աշխարհի ու Արշակ թագավորի երեք գրությունների դեմ միայնակ է: Եկավ տուն, պառկեց թախտին, ու գինի մատուցող տղան սարսափով նկատեց, որ թախտի ոտքերը խրվում, իջնում են սալածածկ հատակի մեջ: Գոռաց, Մերուժանին սթափեցրեց. «Տեր,– ասաց,– հողը ձեզ չի պահում, մեղքն է ծանրանում ձեր մեջ, մոմ է պետք վառել Սուրբ Աստվածածնի առաջ»: Մերուժանը նրա սարսափը չնկատեց, ասաց. «Դու ձին թամբիր»: Կարմիր ձին փոխեց, սահմանն անցնելու ժամանակ ճերմակ, սպիտակաթույր նժույգով էր Պարսից երկիր մտնում: Ապստամբեց հայոց թագավորի դեմ: Սպիտակ ձին նստած՝ գնաց ներկայացավ Շապուհ արքային և երդումով ուխտ դրեց, որ այդ պահից նրա հպատակն ու ծառան կլինի: Ասաց. «Ես քրիստոնյա չեմ,– ասաց,– չի կարող պատահի, որ ձեր Աստվածը մարդուն մխիթարող մի կենդանի շունչ, հարազատ չթողնի»: Ասաց. «Ես ընդունում եմ Մազդեզաց կրոնը, Արեգակը, կրակն ու ջուրը տաք են, արքա, կերկրպագեմ նրանց,– ասաց,– չի կարող պատահի զարգացած ժողովրդի այս հավատը՝ ընտանիքի, բազմամարդության, առատության, հողի կրոնը դավի: Փառաբանելի է Ահուրա-Մազդան, որ ասում է. «Սուրբ է այն մարդը, որ հողի վրա բնակարան է շինել և այդ բնակարանում պահում է կրակը, անասուններ, իր կնոջը, իր երեխաներին և լավ հոտեր: Ով հողին աճեցնել է տալիս ցորեն, ով մշակում է դաշտերի պտուղները, նա մշակում է մաքրությունը»: «Չի կարող պատահի՝ կյանքի այս տաք աղբյուրին երկրպագող թագավորը սեռահատի իմ տոհմը: Արեգակը Աստված է, ես տեսնում եմ նրան, երբ նրա նախաստեղծ լույսը լցվում է աշխարհի վրա, խավարի մեջ, մեզ ցույց տալիս առարկաները, և մենք նրանց ճանաչում ու անուններ ենք տալիս, կրակը մաքրածին ազատություն է, արքա,– ասաց,– աստվածները նրանք են, ում պաշտում է արքայից արքան»: Շապուհը հավատաց նրան, քանի որ պալատական խորհրդատու մոգերն ասացին. «Նրա ասածները ոչինչ են, մենք հավատացած ենք, ոչինչ են խոսքերը, Արեգակի ու Աստղերի ընկեր Շապուհ, բայց պիտի պատկերացնել, թե ինչ է նշանակում շրջել հայրենի հողի վրա ու խեղդվելու նման խրվել նրա մեջ»: Այնուհետև Մերուժանն ասաց. «Եղբայր Արևի և Լուսնի, արքայից արքա Շապուհ, ես գիտեմ հայերի դեմ կռվելու գաղտնիքը, միայն թե, ափսոս, ես չեմ կարող այնտեղ գնալ, հողից վախենում եմ»: Շապուհն ասաց. «Հողն էլ նահանջել գիտե, հողի դեմ մոգերը կմտածեն, դու գաղտնիքն ասա»: Ասել է. «Հայ իշխանները կենտրոնախույս են, հայ նախարարները չեն ուզում թագավոր ունենալ, հայ հոգևորականները իշխանության առաջնայնություն են ուզում: Արշակը, նրանցից կախման մեջ չլինելու համար, հզորացնում ու ավելացնում է քաղաքների թիվը՝ բյուզանդական աշխարհի նմանությամբ: Ուզում է Հայաստան աշխարհին առաջավոր տնտեսական դիրքի հանել: Մենք նրան այդ դիրքից պիտի գցենք, պիտի խափանենք այդ ընթացքը, պիտի ավիրենք նրա Վաղարշապատը, Դվինը, Արտաշատը, Կարինը, Տիգրանակերտը, Երվանդաշատը: Քաղաքների անմիջական ենթակայությունը գահին՝ նրա իշխանության զորացումն է: Նրա ծաղկող տնտեսությունը կխորտակվի, եթե մենք Տիգրան Մեծի ժամանակներից Հայաստանի քաղաքներում գերությամբ բնակեցրած հրեաներին հանենք: Ծաղկող տնտեսության մենաշնորհը նրանց ձեռքն է, հրեաներին պիտի հանել, որպեսզի, եթե Արշակին հաջողվի անգամ իր ավերված քաղաքները վերակառուցելու առանց հրեաների՝ տնտեսության նորոգման համար դարեր պետք լինի: Գործը հենց քաղաքներից ու հրեաներից էլ պիտի սկսել, արքայից արքա, Աստղերի ու Լուսնի ընկեր Շապուհ»: Քանի որ Շապուհի արագագիր դպիրներն այդտեղ էին, ոտքի վրա գրի էին առնում խոսվածն ու լսածը, ոտքի վրա էլ դեպի այդ քաղաքները՝ պարսից զորքի հարձակման անցնելու մի գծագիր գծեցին՝ ճանապարհները, դարանակալ վտանգներն ու կամուրջները մանրակրկիտ ստուգած ու ճշտած Մերուժանի խորհուրդների հետ: Մոգերն էլ այդ ընթացքում Լուսնի, Արեգակի և հողագնդի ձգողականության աղյուսակներն էին հետազոտել ու գտել էին հողին խաբելու գաղտնիքը:
Մերուժանին նստեցրին պատգարակը, պատգարակը ստրուկների ուսերին դրեցին, որ հողը չգողանա նրան: Մոգերը Մերուժանի մորուքն օծեցին աստվածներին հաճո նարդին անուշահոտ յուղով, իսկ արքունի վարսավիրները Շապուհի հսկողությամբ նրա մորուքի ու մազերի ծայրերը գանգրացրին՝ պարսից ազնվականության նմանությամբ և ուղարկեցին ասպատակելու Հայոց աշխարհը:
Մի օր, թագավորանիստ սահմանափակ խորհրդի ժամանակ, արքունական գործերի կառավարիչ հազարապետ Վրիվ Գնունին զեկուցեց, ասաց. «Թագավոր, երկիրը վատ է կառավարվում, շատ հարցեր պարզաբանման կարիք ունեն: Գիշերը հոները երկու քարավան զենք են բերել, բայց արքունական գանձարանը չի դիմանա այդ վճարումներին: Մոտակա օրերին նրանցից սպասվում է երկու երամակ, հինգ հարյուրական գլուխ ձիեր, նոր հեծելազոր գնդի համար:
Թագավոր, արքունական գանձարանի՝ ոչ այնքան էլ բարվոք վիճակը թեթևացնելու համար, անհրաժեշտություն զգացվեց նախարարներից գանձվող տուրքերի չափը բարձրացնել, բայց արդեն իսկ դժգոհություններ կան, տրտնջում են նախարարները: Առանց այն էլ լարված քաղաքական իրավիճակը չսրելու համար՝ ստիպված փոխեցինք մեր որոշումը, գանձումներն իջեցվեցին նախկին չափերին: Արտաքին շուկաներում էլ առևտուրն ընկել է, հույս դնել չի լինի այնտեղից ստացվող հարկերի վրա, հունաց և Պարսից ծոցերում տեղ չկա մեր աշխարհի վաճառական նավերի համար: Նրանք մեզ արհամարհում են, երբ Տիրան թագավորի ժամանակներից ի վեր կորցրինք մեր ոսկեբեր հողերը»: Արշակը հետ ու առաջ էր քայլում դահլիճի երկու պատերին զուգահեռ մարմարյա նստարաններին, բարձերին նստած իշխանների առջևով, նրանց հայացքը թագավորին համընթաց տեղից տեղ էր գնում ու գալիս: Վրիվ Գնունին ծանրությունը ոտքից ոտք փոխեց, ափի մեջ թույլ հազաց. «Արքա, մենք տեղեկություններ ունենք, որ Պարսից Մեծ դուռը, ամեն ջանք գործադրելով, Բյուզանդական կայսրությանը ստիպում է առևտուր չանել մեզ հետ: Մեր վաճառականների մեջ դժգոհություններ կան մեր իսկ դեմ: Տե՛ր, դեպքերի ընթացքին հետևելիս թվում է, որ Պարսից երկիրը պատերազմը սկսելու է գարնանը, երբ մենք, այս ընթացքով գնալու դեպքում, խարխլված կլինենք»: Ստրուկները նախարարներին օշարակ էին մատուցում: Արշակ թագավորը, սև փայտե սեղանին կռթնած, նայում էր Վրիվ Գնունուն, հետո հայացքը փոխեց քամուց տատանվող կապույտ վարագույրին, ասաց. «Առանց հաշվի առնելու նախարարների դժգոհությունը՝ բարձրացրեք գանձվող հարկերը»: Նախարարները՝ Աղձնիքի բդեշխը և Նոշիրականի իշխանը, նայեցին իրար, հետո սկսվեց հայացքների գնալ-գալը պատերի տակ բարձերին նստած նախարարների մեջ, Մահկերտունի իշխանը հազաց: Թագավորը նորից քայլում էր. «Մեր բանագնացները նոր են վերադարձել Լազիկայից: Լազիկան պղինձ, աղ, գինի չունի, իսկ մենք ունենք: Ճիշտ է, դժվար կլինի Պարխար լեռներով անցնել, բայց մի քարավան բեռնեք, թող անցնի: Ես նրանց թագավորից տեղեկություններ ունեմ, նրանք ուրախ կլինեն մեր ապրանքը զենքի հետ փոխանակելու համար»: Վասակ
զորավարը խոսք է վերցրել: «Զեկուցիր, սպարապետ»,– ասել է թագավորը: «Նոր դժվարություններ են ծագել, արքա, վերջին ստացված տեղեկություններից իմացանք, որ սպիտակ հոների Գուբարես և Աղվանքի Ուռնայր թագավորները սկսել են դաշնակցել Պարսից աշխարհի հետ: Իսկ խորհրդակցության հավաքվածներդ գիտեք, թե գիշերային հարձակումներ կատարելու ռազմական ինչ գիտելիքներ ունեն սպիտակ հոները: Այդ նույն ժամանակ մեր երկրում, փոխանակ ռազմական ուսումնարաններ բացվեն, օր օրի հռոմեական ու ասորական դպրոցներն են շատանում, հոգևորականների թիվն է բազմապատկվում, մանկամարդ աղջիկները կուսանոցներ են մտնում: Վերահաս պատերազմի վտանգը առած՝ ազատանին լքում է երկիրը, առևտուրը պատճառ գտած՝ վաճառականների քարավանների հետ մեկնում է օտար աշխարհներ ու այլևս չի վերադառնում: Չգիտեմ՝ երբվանից է բարոյալքությունը խրախուսելի դարձել, բայց մեր երկրում փառաբանվում է, գովելի է տգիտությունը՝ այստեղ ու այնտեղ, ազնվական տներում ասվում է, թե Արշակ թագավորն ու Վասակ զորավարը իրենց փառքի ու շահի համար անհավասար ուժերով պատերազմ կմղեն Պարսից դեմ ու կոտորել կտան մեր զավակներին: Հասկանալ է պետք, իսկ ես չեմ հասկանում, թե ով է պատերազմելու այս տերության համար»: Ձայնը համաչափ էր, հայացքը չէր կանգնում մի կետի, նախարարներից անցնում էր թագավորին, փոխնեփոխ նախարարներին էր նայում. «Դուք գիտեք, եկեղեցին արդեն օրենսդիր մենաշնորհներ է վերցրել ձեռքը: Նախարարները, Գնելի ու Տիրիթի՝ բյուզանդական պատանդությունից վերադառնալուց հետո, վարանոտ են դարձել: Նրանց շուրջը կուսակցություններ են ստեղծվում ու գնալով հզորանում են: Նրանց դաստակերտներում գաղտնի հանդիպումներ են կազմակերպվում: Իշխանները բանակի համար հարկվող տուրքերից հազար ու մի կեղծիքներով խուսափում են…»: Դարձյալ հայացքները պտտվեցին, մեկը հազալով բարձի վրա շարժվեց, նստածները մեջ ու մեջ իրար նայեցին, վերև բարձրացող արևի շողը ուժգնորեն անդրադարձնում էր յոթնաջահ պղնձե աշտանակը. «Այդ պատճառով էլ զինվորական ռոճիկների անկանոն վճարումներից բանակում ընկել է կարգապահությունը: Պարենի մատակարարումները ժամանակին չեն կատարվում՝ զինվորները քաղցած են մնում, բանակատեղերի շրջակայքում կողոպուտներ են կազմակերպում կամ փախչում են տները, հետո մտնում հոգևոր ծառայությունների մեջ ու էլ բանակ չեն վերադառնում: Իրավիճակը արքունիքից որոշակի գործողություններ է պահանջում»: Արշակ թագավորը քայլում էր մինչև բոլորակ սյունը և հետ, խորհրդի հավաքված նախարարներին էլ խոսք տվեց, խոսեցին միակարծիք ու տարակարծիք:
Արշակ թագավորն ասել է. «Սպարապետ, բանակի կարգապահության համար դու ես պատասխանատու, կերակրման ու ռոճիկների համար՝ Վրիվ հազարապետը,– ասել է,– իսկ վերահաս պատերազմի համար բոլորս պիտի մտածենք, պիտի կարողանանք նրա սկիզբը ձգելով հասցնել ամռանը: Սպիտակ հոները հետարևադարձային երկու ամիսներին իրենց Աստծուն՝ լեռները ուխտի են գնում և չեն միաբանի նրանց հետ: Այսպիսով, բացառած կլինենք հոների վտանգը: Չնայած, նաև տեղեկություններ ունենք, որ պարսից դեսպաններն արդեն երկու անգամ եղել են սպիտակ հոների թագավորի մոտ, նշանակում է՝ պատերազմելու վարձը նրանք արդեն ստացել են: Եթե մեզ չհաջողվի էլ ձգձգել պատերազմը, մենք Պարսից աշխարհին հարկադրելու ուժ ունենք,– ասել է,– Դրաստամատը վերադարձել է Ճորա դռնից, մեր ցանկացած ժամանակ լեռնանցքը կբացվի Մազքութների առաջ, ու նրանք կթափանցեն Պարսից երկիրը,– ասել է,– մեզ հիմա պետք է, որ Հռոմ գնանք,– ասել է,– Հունաց աշխարհ պիտի գնանք, պիտի բանակցենք ու նրանց կայսեր միջոցով ձգենք մոտեցող դիպվածը: Հայոց կաթողիկոս Ներսեսին ու իր կուսակից նախարարներին պիտի խնդրենք, որ մեղմեն իրենց ցասումը: Բոլորին պիտի հորդորենք, որ ժողովուրդ-պետություն դառնալու համար հույսներս չպիտի դնենք դավանակից կամ որևէ ուժի վրա, մենք պիտի կարողանանք մեր պատերազմը ինքներս մղել: Երկրի սահմանանց դռների վրա, արքունի հրամանով թող ստուգվեն վաճառականների քարավանները, ու երկրից փախչելու փորձ անող զինակոչիկը թող պատժվի պատերազմական օրենքով: Աշխարհի խաչմերուկին, երբ ունենք մեր երկիր պետությունը, որի հետ հաշվի կնստեն՝ հավասարը հավասարի հետ, և կընդլայնվեն մեր շուկաները՝
արծաթն ու ոսկին գետի պես կհոսեն, այդ ժամանակ արվեստներ կզարգանան, կստեղծենք մեր սեփական նշանագրերը, ճարտարապետության տարբեր դպրոցներ կառաջանան, կլինի աշխարհ, որը կունենա իր պատմության մեջ մեռնող ու հառնող ժողովուրդ,– ասաց,– Գնելին կանչեք, իմ եղբոր որդի թագաժառանգ Գնելը հիմա է պետք: Նա բյուզանդական երկրում է դաստիարակվել, հասկանում է նրանց քաղաքականությունը և ընդունելի է նրանց ազնվականության կողմից, թող գնա բանակցելու»: Խորհուրդը չէր արձագանքում, թագավորն առաջարկել էր, լռությունը երկարում էր, հավաքվածները համամիտ չէին, ցածրաձայն մեջ ու մեջ էին խոսում, ափերի մեջ սուտ հազում էին: Անձիտի տեր Սաղամուտն ասաց. «Արքա՛, առաջարկությունը բոլոր կողմերից քննելու կարիք ունի, մենք հենց նոր լսեցինք Վասակ զորավարի խոսքը նրանց դաստակերտներում կազմակերպվող գաղտնի հավաքների մասին, նրան վստահել կարելի՞ է»: «Թագավո՛ր, Գնելի հետ կապված այս բոլոր իրադարձություններից հետո ես չեմ կարող նրան վստահել»,– ասաց Վասակ սպարապետը: Թագավորը կտրուկ ասաց՝ գահից բարձրանալու պահին. «Հենց նրան պիտի վստահենք, նա գիտի Բյուզանդական երկրի քաղաքականությունը: Խորհուրդն ավարտված է»: Հավաքվածները քիչ էլ մնացին, իրենց բարձերից ելան, խումբ-խումբ խոսում էին, հետո նորից խորհրդակցեցին ու հավանություն տվեցին Գնելի Հռոմ գնալուն:
Քանի որ նախնյաց կարգի և Արշակ թագավորի հրամանի համաձայն թագաժառանգը մինչև թագավոր օծվելն իրավունք չուներ մայրաքաղաքում կամ պետության կենտրոնական մասերում ապրելու, որպեսզի գահի դեմ դուրս չգա, այդ պատճառով էլ Գնել թագաժառանգը, արքունական ռոճիկով ու հրամանով, գործակալների հսկողության տակ բնակվում էր Աղիհովիտ գավառի Առավյուտ գյուղում:
Թագավորը և իր ավագանու խորհուրդը այդ օրը գիշերը երկար նստեց, արդեն լուսաստղն էր ծագել, ու աքաղաղներն էին կանչում, երբ նրանք որոշեցին, որ Գնելի մոտ բանակցությունների ուղարկեն Հայոց աշխարհի պատվարժան Նահապետ Վարդանին, որ նա թագաժառանգ Գնելի հարգին վայել նվերներ տանի՝ իր արժանապատիվ խոսքի հավաստիությամբ նրան ու ընտանիքին հրավիրի Նավասարդի տոնին թագավորի հետ հանդիպման:

Գալիս էին՝ Հայոց աշխարհի բոլոր չորս ծագերից: Գալիս էին սայլերով, ուղտերով, ջորիներով, ավանակներով. ապրանք էին բերում վաճառելու և փոխանակելու: Կածաններով ծանրաբեռ ջորիներով գալիս էին լեռնաբնակները:
Հեթանոս տաճարի քրմերը արևի խորհրդանիշը՝ հսկա, հուրհրացող սկավառակը, ամրացրել էին պատգարակին ու դրել երկու սպիտակ եզների ուսերին: Արևին ծառայող ուղեկից սպասուհիները՝ մարմինները զարդարած վայրի ծաղիկներով ու խաղողի ողկույզներով, թմբուկների համաչափ հարվածների տակ ծիսական պարեր էին կատարում Շահապիվանի փողոցներով անցնող սրբազան արևի շուրջը:
Ազատանին ու իշխանորդիք, հագած հեռու երկրներից բերված կրկնակի կարմիր ու կապույտ տոնական կապաները, ուսերին լոդիկ ձգած, ատլասե պարեգոտները պիրկ մեջքներին կապած՝ հեծնում էին դեռևս թամբի տակ չմտած, կողերին ասպանդակ չառած, ազնվացեղ, ծտի թևաբախումից խրտնող, պատեպատ տվող ձիերը, ոտնատակ տալիս, ոտնատակ էին ընկնում, մեջք ու ոտք էին ջարդում ու արքունի և նախարարաց ազնվազարմ տիկնանց ու կույսերին ապացուցում իրենց ասպետությունը: Ու նրանց ժպիտից ծնված խանդից սուր էին քաշում և իրար փոր էին կտրտում: Այծի տիկերից գինի էին խմում, նիզակները ձեռքերին կանգնում արյան հոտն առած կատաղած ցլերի առաջ: Թագավորը՝ պալատականներով շրջապատված, ձիարշավարանի իր օթյակից դիտում էր խաղերը: Հեծյալները մրցման մեջ էին մտնում ու թագավորի ձեռքից պարգևներ ստանում: Քոչվոր ցեղերը արջեր էին պարացնում բոժոժների ծլնգոցների տակ: Զինագործները զենք էին վաճառում: Գյուղերից ու լեռներից եկած հովիվները տունտեղի, կայքի վրա գրազ էին գալիս ու գալարապտույտ պոզերով խոյեր էին կռվեցնում:
Շրջիկ անառականոցներ էին կառքերով գալիս ու սեռական կյանքի նորությունները ապրանքափոխանակության տալիս:
Անապատում խոտաճարակ դարձած, առյուծների և ինձերի հոտերի մեջ բնակվող շատ ճգնակյացներ՝ քրձեր ու մազե շապիկներ հագած, անապատներից իջան ցած ու վանքերից եկած սևազգեստ, վեղարավոր հոգևորականներ նրանց միացած՝ ժողովրդի մեջ հսկայական խաչեր էին ման տալիս ու թաթերով խփելով՝ փայտե կոչնակներ հնչեցնում, պղնձե կոնքերից մոխիր էին վերցնում ու շաղ տալիս գլխներին: Տիրոջ անունից ահասարսուռ մեղքեր էին թվարկում՝ ժողովրդին հետ պահելու հեթանոս, անբարո սովորույթներից: Նույնիսկ ճգնակյացներից մեկը, որ 15 տարի անապատից չէր իջել ու ամառները շրջել էր ոտներին խսիրից հեսկ հագած, ձմեռներն անցկացրել էր խոտից ոլորած չվանկեմ փաթաթած, ժողովրդին գործած մեղքերի մեջ վախեցնելու համար մերկացած պառկեց խաչի վրա, երկու հոգևորականներ նրան ոտքերից ու ձեռքերից մեխեցին ու խաչը կանգնեցրին: Մեխերի տակից արյուն էր հոսում, իսկ խաչյալը, առանց զգալու մահվան սարսափը, հավաքվածներին մեղադրում էր շնության ու Աստծուն հաճո ազգ չլինելու համար: Անառականոցների աղջիկները, մեռելահարցուկներն ու հավահմաները հավաքվեցին ու նրան քարկոծելով՝ մեռցրին խաչի վրա:
Օձահմաները մարդկային ճակատագրի վերաբերյալ գուշակություններ էին կատարում, մեկնաբանում, թե ինչպես է ծնվածը կապված լուսնի օրերի հետ, նրա հիվանդությունների պահին երակ թողնելու գաղտնիքների մասին ստույգ տեղեկություններ էին տալիս՝ օձերի ավազի վրա դաջած շրջանագիծը նմանեցնելով մոլորակների տեղաշարժերին ու ամբողջական փուլերին:
Անտառաբնակները կաղնուց դնովի ոտքեր ու պարանոցներից թոկերով սայլերի ճաղերից կապված՝ աղջկա դեմքով, թռչնի մարմնով կենդանիներ էին վաճառում, որոնք, չնայած իրենց հսկայական թևերին, չէին կարողանում թռչել։ Իսկ տերերը չհավատացողներին մի քանի հեղինակավոր, աշխարհի չորս անկյուններում գործ ունեցած վաճառականներին ապացուցում էին, որ իրենք ոչ թե վայրի ցեղերից աղջիկներ են գողացել ու սագի փետուրներով հրեշտակներ սարքել, այլ իրենք հաստատապես տեսել են, թե ինչպես են այդ կենդանիները երամներով թավուտ անտառներում վայրէջք կատարում, ու միանշանակ գիտեին, որ դրանք երջանկություն պարգևող ծեր ու հոգնած հրեշտակներ են։
Այդ օրը՝ Նավասարդի տոնին, տաճարներից եկած քրմերը, Անահիտ աստծու պղնձաձույլ արձանի առաջ նստած, կարմիր ներկով տղամարդկանց առնանդամներին Անահիտ դիցուհու անունն էին գրում, կամ նրանցից՝ պղնձյա դաջվածքներով դիցուհու պատկերն էին ձիու մազով կախում, որ այրերի՝ կանանց հետ մերձեցումը անմիջապես Աստծու մասնակցությամբ լինի: Կույսերն էլ իրենց կուսությունը նվիրում էին Անահիտ աստծուն, մեհյաններից բերված սուրբ, ամրակազմ ստրուկների հետ՝ քրմերի հնչեցրած թմբուկների ազդու հիմների տակ ծիսական, խորհրդավոր պարեր էին պարում ու տրվում նրանց, որ ժամանակից ու ծնունդից Աստված չբացակայի, տարին արգասավոր, բեղուն ու առատ լինի:
Երկրի չորս ծագերից եկած չբեր կանայք, խումբ կազմած, գիշերով բարձրանում էին Կապուտկող լեռան լանջերը՝ պտուղ պարգևող կենաց սրբերին պաշտելու: Նրանք լիալուսնի ամբողջական փուլի ժամանակ մերկանում էին ու կարմրածուփ աքլորներ մորթում, դանակի շեղբից կաթացող արյունը ամոթանքներին ու փորերին էին քսում, պառկում էին օրվա արևի ջերմությունը դեռևս պահած երկար քարերի վրա՝ իրենց ամուլ արգանդները հղիացնելու համար։
Ցլեր ու խոյեր էին ողջակիզում, գառներ ու տատրակներ մատաղում և բաժանում անկելանոցներից ու բորոտանոցներից փախածներին: Աչքից փուշ քաշող բուժակներ, դանակ ու սուր խաղացնողներ, որսկան բազեներ վարժեցնող վարպետներ էին գալիս ու իրենց բանիմացությամբ զարմացնում հավաքվածներին: Աչքի առաջ հասակ առնող կենաց ու չարի ծառեր էին վաճառվում:

Գնելը շաբաթ գիշերը ճանապարհ էր ընկել, որ կիրակի առավոտյան լիներ Շահապիվանում՝ Նավասարդը Արշակ թագավորի հետ անցկացնելու համար: Նրանք ուշանում էին, ու թագավորն անհանգիստ էր: Նա չգիտեր՝ տագնապի պատճառը Գնելի ուշանա՞լն էր, թե՞՝ որ Ներսես եպիսկոպոսապետը գիշերը մնացել էր արքունական բանակի կացարաններում՝ կրքերին չդիմացող զինվորներին զսպելու հեթանոսական տոնի մեղքերից: Կաթողիկոսը հեթանոսական տոնի բուռն արբունքի գիշերը զինվորների հետ աղոթելով ու ալելուիաներ երգելով էր լուսացրել, նրանց խռովահույզ կրքերը պարփակել էր քրիստոնեության զուսպ կանոնների մեջ ու զինվորների համար հաղորդություն էր կատարել: Իսկ թագավորը գիտեր, որ նա ավելին կարող էր անել:
Հետո աղմուկ է բարձրացել, ստրուկների ուսած պատգարակից Փառանձեմը իրեն գետին է նետել, թավալգլոր, ճանկռոտած հողը վարսերին ու եղունգներով պատառոտած մերկ ստինքներին լցնելով՝ գոռացել. «Հասեք, հե՜յ, ամուսնուս սպանեցին»: Անտանելի լռություն է իջել: Օդի մեջ Փառանձեմի աղեկտուր ճիչն էր, Գնելի տաք արյան հոտն ու երկնքի կապույտի մեջ՝ մինչ այդ չտեսնված երկու սև արագիլի թևատարած սահքը, հետո մի պահ ամպը արևի երեսը ծածկեց, ու հարավից հանկարծ ոռնոցով մի վիշապ հայտնվեց, գալարապտույտ պոչը դեռ Առյուծ լեռան գագաթին էր, ահռելի գլուխը կախվեց միջնաշխարհի վրա, հարձակվեց կովերի նախիրների, այգիների ու կալերի վրա: Շեղջ-շեղջ, կալսած ցորենն ու գարին մինչև վերջին հատիկը բարձեց գրաստների մեջքներին, առաջն արած՝ քշեց, գնաց: Մտավ արոտատեղերում արածող նախիրների մեջ, չոքեց, կովերի կաթը ծծեց, ցամաքեցրեց կրծքերը, ու կաթի համը փոխեց, եկավ խաղողի այգիները՝ ընկավ ու հրե լեզվով թափահարեց ու լիզեց վազերը, մտավ կանանց ու նորահարս աղջիկների փեշերի տակ, շոշափեց ու անցավ նրանց որովայնի ու ստինքների միջով, պատերի տակ արևկողի նստած ծերունիների ծնկների վրայով անցավ, հետո ահռելի երկարության պոչն էլ քաշեց Առյուծ լեռան գագաթից, պտտահողմի կերպարանք առած՝ Տիրան թագավորահորն էլ անդունդի վրայից, հանդիսատեսի աչքի առաջից իր սուրբ աղավնու հետ առավ, դրեց թևի տակ ու մի ակնթարթում հեռացավ, գնաց երկրից: Այդ պահին երկրում ինչքան կարագ հարող խնոցիներ կային, հարեցին՝ մերունը կարագ, կաթը թան չդարձավ: Ծերունիները բարձրացան արևկող քարերից, տեսան՝ ծնկների ուժը կորցրել են, ոտքերը հողին չի բռնում՝ ցուպերին կռթնած, այգեպանների հետևից վիշապի անցած ճանապարհով այգիները մտան, տեսան՝ խաղողը ցամաքել, չորացել ու սմքել է ողկույզի վրա, երկնքին հայհոյեցին ու բեղները կրծեցին:
Տատմերերը որդեբերման ժամանակը կորցրած կանանց ու նորահարս աղջիկների չցամաքող ամսեկանը տեսան, խփեցին ծնկներին, ափով ճակատներին հովար արած՝ նորից հայտնված ու երկնքում շրջապտույտ սահող երկու սև արագիլներին նայեցին, ծնկներին խփեցին, ասացին. «Թող ողորմա Աստված, մի տարով աշխարհին առել է չարաղետ սևը ու կանանց արգանդը գերեզմանոց է դարձրել»:
Այդ պահին Ներսես կաթողիկոսը, Փառանձեմի աղեկտուր ճիչը առած, առավոտյան ժամերգության արարողությունը խափանած, ներս է մտել արքայի կացարանը, ասել է. «Արշակ թագավոր, դու քո եղբորը, արյունակցին, ծառային, ընկերակցին ու հարազատին սպանեցիր»: Գլխին քաշած սամույրների տակ, վիշապի հետ հանդիպումից, քթի արյունահոսությունից ուժասպառ ընդոծին տեսիլքների մեջ էր Արշակ թագավորը: Վիշապը նրան էլ էր հանդիպել, նրա հետ տեսնվել էր կապույտ սյունազարդ դահլիճի պատշգամբում և ահռելի թաթը նրա քիթուբերանին դրած՝ գլուխը սեղմել էր մարմարյա պատին:
Ներսես կաթողիկոսն ասել է. «Մորթիների տակ քո հեղձամաղձուկ վիճակը հուշում է, որ Գնելին անմեղ տեղը ոչնչացրիր»: Թագավորն ընդոծին տեսիլքներից պրծել է, ուժասպառ մահառաջի դալկությամբ ձեռքով մորթիները քաշել է դեմքից ու նստել Ներսեսի դիմաց: Արշակ արքան նրան ասել է. «Ես գիտեմ՝ ինչ ես ուզում, Ներսես եպիսկոպոսապետ»: Նրան էլ չի լսել, ներս մտած Երազմակ դահճապետին ասել է. «Խոսի՛ր»: «Տեր, իրոք սպանություն է
կատարվել որսատեղի պարսպի տակ, թիկունքից արձակված նետն անցել է ուղիղ սրտի միջով: Նետաձիգը չկա, որոնում են, այսքան մարդու մեջ փախստական հանցավոր կգտնվի՞»: Ներսես հայրապետը գոռացել, աղաղակել է. «Տեսա՞ր, թագավոր, Երազմակի խոսքերից հաստատվում է, որ սպանություն է եղել: Իսկ գիտե՞ս՝ զորանոցում ինչ է կատարվում, զորքը եռում է, զորքին միայն սանդալները հագնելն է մնացել»։ Արշակ արքան ասել է. «Ներսես կաթողիկոս, եթե քո կարծիքով ես այնքան միամիտ եմ, որ այդ խոսքերի համար քեզ ձերբակալել տամ, սխալվում ես, ու առավել ևս, եթե կարծում ես, թե ես չգիտեմ՝ ինչու գիշերը զորքի հետ անցկացրիր»: Ներսես կաթողիկոսի հետ այլևս չի խոսել, ասել է. «Մենք կպարզենք, դու գնա: Դու գնա, կաթողիկոս, մեռելի տեր ենք, արիանալ է պետք»։ Երազմակին ասել է. «Թագավորական ամենալավ հեծելագունդը և ազատանուն դուրս հանեք ու շրջափակեք գավառը»:
Հետո զորանոցներից զենքի աղմուկ, ձիերի խրխինջ ու մետաղյա պայտի սայթաքում սալարկած հրապարակում, հրամաններ, քայլքի ամբողջական դմփդմփոց, ճիչ, իրար որոնել, երգվող ալելուիաների հնչյուններ, սուգ, դագաղ, եպիսկոպոսապետ, քահանաներ, ծնծղայի կորած հնչյուն, կանթեղների վրա մոմեր, ծնծղաների ղողանջ, չընդհատվող ծնծղաների ղողանջ, սափրված գլուխներով քրմեր, լալկան կանանց ողբ, կանթեղների վրա քամուց փախչող բոցեր, Փառանձեմը՝ ողբի մայր դարձած, քամին՝ արևի ու շոգի միջով անցնող։ Տաք արյան հոտ, արգելանոցում՝ ռունգերը օդի մեջ խրած խելագարվող ցլեր, արքունի լաց, սուգ, ցանկապատի տակ խոյերի իրար պոզահարել, զանգ, քամու քաշքշուկ փարաջաների փեշերից, զգեստների պատռտուք, վախ, Փառանձեմը՝ կուրծքը բաց, ստինքը եղունգով պատռված՝ արյան կաթիլ ճերմակի վրա, խռիվ մազեր՝ քամու բերանն ընկած, դագաղ-գերեզմանոց, լաց, Փառանձեմը անեծքը շուրթերին՝ թագավորի ականջի տակ, թագավորի հրաման՝ կոծը սաստկացնող: Թագավորի լաց: Մեռելի ողբ՝ փողերով, փանդիռներով ու վիներով: Մորուքները կտրած՝ կոծի պար բռնել: Տղամարդ ու կին դեմ առ դեմ, փոր փորի խփելով, գալարապար խաղալով ու ծափ զարնելով։ Արցունքոտված աչքեր: Ծափը ծափին խփելով՝ թագավորի լաց, քամի՝ շոգի, փարաջաների, արցունքների, փոշու, կանթեղների, զանգերի միջով հոսող։ Կարկտի պես հողի ու քարի հարված փոսը իջեցրած դագաղին:
Գավառը ոտնատակ տված հեծելազորը վերադարձավ՝ թևերը թիկունքին, նիզակի վրա կապված աղեղնավորին առաջները գցած։ Զինվորները, շուրջանակի շղթա կազմած, նիզակներով ու վահաններով հազիվ էին պաշտպանում նետաձիգին ժողովրդի հարձակումից։ Մի քանիսը կեռերով ուզում էին նրան դուրս քաշել զինվորների վահանների տակից։ Նրանց նետած քարերն ու վաղրերը արդեն զինվորներին էլ էին վնաս հասցնում, երբ ռազմական արագընթաց, երկանիվ կառքը մտավ ժողովրդի մեջ։ Նրան թիկնազոր դասակը
գոռաց. «Ճանապարհ զորավար Վասակին»: Վասակ զորավարը ինքնադատաստան կատարել ցանկացող ժողովրդին ասաց. «Դատի իրավունքը թագավորինն է»: Թևերը կապած տղային գցեցին կառքի հատակը, Վասակը ոտքը նրա վրա դրեց: Թիկնազորը գոռաց. «Թագավորի զորավար Վասակին ճանապարհ տվեք»: Փայծաղները ղռղռացնելով՝ ձիերը վարգեցին, կառքի հետևից փոշի բարձրացավ։ Նետաձիգին մտցրին թագավորի կացարանը:
Թագավորը նրա ձեռքերն է արձակել տվել, անունն էր հարցրել, տղան սարսափից սփրթնել էր: Իմացել էր, որ զինվորի հայրը հովիվ է եղել, մի գիշեր սարակինոսները ոչխարի հոտի հետ սարերից տարել են, ու ահա յոթ տարի է՝ լուր չկա: Թագավորն ասել է. «Զինվորության համար երիտասարդ չե՞ս, տղա»։ Նա ասել է, արցունքը կուլ է տվել ու ասել է. «Մի մատ երեխա եմ, տեր արքա: Զինվորները կոտակ են ասում»,– մտածել է ու դարձյալ ասել. «Մայրս չի կարողանում քայլել, երկու տարի առաջ ոչխարի բուրդն է լվացել գետում, լպրծուն քարին է կանգնել, ընկել, անրակն է ջարդել, տասը մանր երեխաներ կան տանը: Արքունական գնդի աշխատավարձն ու սնունդը լավ է։ Ամեն շաբաթվա վերջում համարյա երկու նկանակ հաց էի տնտեսում երեխաների համար»: Թագավորն ասել է. «Աբել տղա, դու չգիտեի՞ր, որ թագաժառանգին մեռցնել չի կարելի: Բա Աստված կների՞, երբ իր ընտրյալի վրա նետ ես արձակել: Դու պատերազմ ես հայտարարել թագավորական տան դեմ»: Աբելը լացել է, նրան տարել են բանակի հոգևորականի մոտ:
Խոստովանեցնող երեցը Սուրբ գիրքը նրա գլխին է դրել, ասել է. «Լաց, լացը թեթևություն կբերի: Աստծու երկինքը հողագնդից վաղ է ստեղծվել: Քո հոգին այնտեղից է ծնվել: Խնդրիր Աստծուն, որ օգնի քո հոգուն հետ գնալու իր տեղը: Մխիթարվիր՝ լավը պիտի գնա աշխարհից, որ չարը չծառայեցնի նրան: Մենք էլ այս աշխարհում կաղոթենք քեզ համար»։
Արշակ թագավորը Վրիվ Գնունուն հանձնարարել է՝ զինվորական գործերի վերակացուի հետ գտնել Աբելի հարազատներին ու այդ դժբախտ ընտանիքին մարտում զոհված զինվորի թոշակ նշանակել բավարար չափով, որ առանց նեղություն քաշելու ապրեն։ Մինչ այդ չլսված, չտեսնված արտոնություն էլ է տվել նրանց ընտանիքին՝ տան աղջիկները մարդու գնալուց օժիտ պիտի ստանային արքունիքից, տղաները չափահաս տարիքում ազատներ պիտի անվանվեին ու եկեղեցու և արքունի տուրքերը չպիտի վճարեին:
Երբ ոտքերը տակին ծալվող Աբելին արիության համար սև կակաչի հյութի հետ խառնած ցքի խմեցրին ու Շահապիվանի հրապարակի ծառից կախեցին, նրա հարազատները գյուղից եկան դիակը տանելու: Աբելի մայրը աղաչեց, նրան թույլ տվեցին թագավորի առաջ ընդունելություն գտնել, ու իր ընտանիքի տասը անդամների հետ, ինքը պատգարակին պառկած, տասը մանր երեխաները թագավորին շրջապատած, երգեցին «Չարաշխանքե հալածեն», որ Աստված թագավորին երկար կյանք տա ու պահպանե: Երբ նետաձիգի դիակը ծառից իջեցրին ու գյուղ ուղարկեցին, Գնելի եղերական մահվան համար լաց ու կոծը մեղմացավ, հետո դադարեց:
Դիտորդները, հետո արքունի կարապետները եկան ու ասացին. «Թագավոր, Փառանձեմի հայրը՝ Սյունիքի նահապետ Անդովկն է եկել: Գնելի՝ իր փեսայի արյան հետևից է եկել: Նրա փրփրակալած այրուձին ճամբար է խփել Շահապիվանից չորս փարսաղ հեռու, ինքը թիկնապահներով է, արքունիք մուտք է պահանջում: Խոսքերը պաղ են, աչքերի մեջ արյան նիշ է իջել, պնդում է, որ պիտի մտնի»: Լուրն անհանգստացրեց ու իրարանցման մեջ գցեց նաև Նավասարդի տոնակատարությանը ներկա ազնվականությանը: Նրանք գիտեին՝ ինչ է նշանակում հարևանությամբ սպասող հեծելազոր և փառատենչ Անդովկ: Հայոց աշխարհում բոլորն էլ տեղյակ էին Շապուհ թագավորի սեղանի շուրջը՝ իր սրտով նստելու տեղ չստանալու համար Տիզբոն քաղաքում նրա սարքած ավերավարին: Տեղյակ էին ու դրա համար էլ նահապետին վայել կեցվածք չունենալու համար չէին սիրում նրան և կերպասի ու թանկագին կտորեղենի ժամանակաշրջանում նրա հովազի մորթով շրջելը համարում էին վայրենաբարո լեռնցու կեցվածք։ Ասում էին. «Սեղանի շուրջը նստելու տեղի համար էլ մարդը այդպիսին լինի՞»:
Մի անգամ Անդովկին հրավիրել էին Պարսից երկիր: Նրա հետ խոսել ու մեծ վարձով համաձայնության էին եկել, որ Շապուհ արքայի զորաբանակի հետ նա էլ մասնակցի քուշանների դեմ պատերազմին։ Արքայից արքա Շապուհը, պատերազմական արշավի դուրս գալուց առաջ, մեծ ճաշկերույթ է կազմակերպել իր ավագանու և բազում ճակատամարտերում խիզախությունների համար շքանշաններով ու պատվո նշաններով պարգևատրված հերոս զորավարների համար ու սեղանի շուրջը Անդովկին նրանցից առանձնացած նստելու մի ստորադաս տեղ է նշանակել։ Խորապես վիրավորվել է Սյունյաց իշխանը, վիրավորանքն այնքան մեծ է եղել, որ նույնիսկ մի կում գինի, մի փշուր հաց էլ չի դրել բերանը: Սպասավորները, մատռվակները, նկատող ավագանին իմաց են տվել արքայից արքային, թե՝ «Տե՛ս, որքան խոժոռ ու դժգոհ է Անդովկը»։ Շապուհն իբրև չի նկատել, շարունակել է կերուխումը նույն թափով։ Հաջորդ օրը պարսից զորքը Շապուհի առաջնորդությամբ դուրս է եկել մայրաքաղաքից պատերազմական արշավի։ Ճանապարհի կեսից, պարսից բանակի վերջնապահ Անդովկը, իր հազար յոթ հարյուր զինվորներով, աստիճանաբար հետ է մնացել, հետո շրջվել է ու վերադարձել, հանկարծակի հարձակվել է պարսից Տիզբոն մայրաքաղաքի վրա ու մեծ ավարառություն է կազմակերպել։ Այնուհետև մտել է Շապուհի պալատը, մինչ նրա հարստությունը կհանեին ու կբարձեին ջորիներին, ինքը արքունական պարտեզում ողջակեզի համար արածող արջառներն է մորթել ու իր զինվորների հետ նախադեպը չունեցող մի խրախճանք է սարքել:
Այդ պահին Քուշանների երկրում մոգերը մի կարմիր շուն էին տեսել տաճար մտնելիս։ Նրանք Շապուհին ասել էին. «Կարմիր շունը մոգության ամենավատ նշանն է, արքայից արքա, քո պալատն ու արքունիքը հրի է մատնվելու, վերադարձիր երկիր»։ Շապուհը մտածել է, թե պատերազմական դժվարին ու վտանգավոր երթերից հոգնած մոգերը հայրենիք վերադառնալու պատրվակներ են հորինում։
Բայց մինչև Շապուհը կվերադառնար արշավանքից, Անդովկը, պարսից գանձերն առած, արդեն ամրացել էր Սյունյաց լեռնաստանի Բաղաբերդ ամրոցում։ Շապուհը գնացել ու եկել է։ Բաղաբերդ ամրոցի նորից ու նորից պաշարումը անարդյունք՝ ամիսներ ու տարի է ձգվել, զորքը հավաքել, թողել հեռացել է։
Ահա այս պատմությունն էր, որ ցնցել էր բյուզանդական պատանդությունից վերադարձած Գնելին։ Գնելը գնացել էր Անգեղ դաստակերտ՝ Տիրան պապի մոտ, բոլորին հակառակ, Տիրան թագավորահոր պատճառաբանություններին չանսալով, թե. «Ազնվականության հարգը չիմացող, վայրենաբարո է Անդովկը»: Ասել էր. «Տիրան թագավորահայր, Սյունյաց Անդովկի աղջկան եմ ուզում, ցանկանում եմ, որ իմ կինը վագրի ձագ լինի ու չհաշտվի աշխարհի հետ»:
Երբ արյունակոխ, կարմրատակած աչքերով Անդովկ իշխանին առաջնորդեցին Արշակ թագավորի կացարանը, այդ պահին արքունի ծառաները, պալատականները, հյուրերը, ազնվականները հավաքված աղաչում, խնդրում էին, որ Արշակ թագավորը դադարեցնի աչքի լույս տանող լաց ու կոծը, վերջացնի պաղ սալերի վրա ինքնասպան գալարվելը, իրենից հեռացնի ցնորվածության հասցնող սև կակաչի հյութով խառը ցքու գավը, խնայի սալջարդ ծնկները այդքան երկար, գիշերուզօր ծնրադիր աղոթքներից, ողորմա իր հետ հանդերձները պատառոտող ողբասացներին, Աստված արդեն վաղուց լսած կլինի նրա ողբը։ Նա իրեն բռնադատող ստիպողներին ասաց. «Չէ՛ ու չէ՛, թող Աստծու պատիժը թափվի իմ գլխին, թող իմ տոհմի վրա մաշվի սրի շեղբը, Արշակունի կանանցից անպակաս լինի ընկեցիկ արգանդը, եթե ես մինչև երրորդ արևածագը սուգը դադարեցնեմ։ Այսօր Աստծու ընտրյալ՝ թագավորների տնից թագաժառանգ ընկավ»։ Բայց դարձյալ ժողովրդի մեջ մի իրողության պես բան էր տարածվել, համարյա իրողության նմանվող մի բան էր հռչակվել, բերնեբերան պտտվում էր, թե՝ «Արշակ թագավորը Գնելին միայն ու միայն սպանել տվեց, որ նրա կնոջը տիրանա»։ Ասում էին. «Փառանձեմը շատ է սիրուն, իսկ թագավորն ուզում է գեղեցիկ կին ունենալ, իսկ մնացած ասուխոսը դատարկ պատճառաբանություններ են»։ Այդ կարծիքին հակառակվողները պնդում էին, թե՝ «Ինչ գեղեցկության մասին է խոսքը, Գնելի հետ իր քաղաքական հարցերը վերջացնելուց հետո թագավորը Փառանձեմին կնության չէր կարող չառնել: Նա թույլ չէր տա, որ Փառանձեմի խնամարկուն օտարը դառնար։ Նա Գնելին հասանելիք ժառանգությունը, արքայազուններին պատկանող Աղիհովիտ ոստանը կթողնե՞ր, որ արքայական տնից կտրվեր, Փառանձեմի հետ՝ որպես բաժինք, գնար օտար տուն: Իհարկե ոչ։ Դրա համար էլ գործը այսպիսի ընթացք ունեցավ»։
Արշակ արքան երեքօրյա ապաշխարանքն է անցկացրել, երեքօրյա սգից հետո Անդովկի հետ առանձնացել է ու նրան կարգել հարավային զորքերի հրամանատար։ Ասել է. «Քեզ ի՞նչն է պակասում, ոսկին, հարստությունը ունես, դի՞րքը, դիրքն էլ, իմ դիրքը՝ քո դիրքը կլինի,– ասել է,– գիտեմ, որ կարող է նեղություն լինի քեզ, բայց, Անդովկ իշխան, հարմար է, որ նաև Տիգրանակերտի կառավարիչը դու լինես,– ասել է,– հիմա շտապիր, հովազի մորթու տեղակ կարմիր կերպասե կապա հագիր, դու գնա։ Կարևոր է, որ ես այնտեղ երկրին հավատարիմ, ինձ հարազատ, բարեկամ մարդ ունենամ»։ Նրան ճանապարհել է, ու ինքը դուրս է եկել ժողովրդի մեջ։
Այդ ժամանակ էր, որ Սուրբ աղավնու ոտքը թելով կապած ու թելից բռնած՝ ինքը երկրի վրայով, աղավնին՝ երկնքի միջով, Տիրան թագավորը եկել, հասել էր Շահապիվան, Արշակ թագավորին ասել է. «Գիշերը, երբ եկան, եկան տապալեցին ու ատամներս թափեցին բուռս ու սալքարերի վրա ջարդոտված մատներիս մրմուռն էի խեղդում, հետո դուրս եկա ու խոտերի մեջ արյուն էի թքում, բուն էր կանչում մթան մեջ, ու պատի տակով վազող քամին անցավ մեջքիս վրայով, ես լսեցի ձայնը, ձայնը մտել էր գլուխս ու միաժամանակ ուղեղիս երկու կողմերից ինձ օգնության էր կանչում, լրաբերը մինչև գույժը կհաղորդեր, ձայնը լրաբերից առաջ գլխիս մեջ աղաղակեց. «Գնելը չկա»: Հասկացա, որ գիշերվա մի ակնթարթի մեջ մի ծանրություն կա, անկշիռ մի բեռ, որ իմ ուսերը չեն դիմանալու։ Թագավո՛ր, դու էլ ես հանդիպել այդ ծանրությանը, երբ մեր միջև Գնելի անվտանգության համար կապած ուխտը խախտեցիր, հանդիպել ես նրա հետ, աչքերդ մատնում են, որ հանդիպել ես անկշիռ ծանրությանը ու տեսել նրան, բայց չգիտեմ, նրա խայթոցը սրտիդ՝ կարո՞ղ ես կանգնած մնալ»։
Հետո Արշակին ու Փառանձեմին է կանգնեցրել դեմ ու դեմ, ասել է. «Ձեր հերն եմ անիծել, եթե աշխարհի առաջ արժանապատվություն ունեք, ամուսնացեք իրար հետ։ Թույլ չտաք, որ թագաժառանգը կտրվի աշխարհի երեսից»։ Փառանձեմն ասել էր. «Չէ՛»: Հավաքված ամբոխը՝ Գնելի կուսակիցներն էլ են գոռացել. «Չէ՛»։ Շուրջբոլորակի զորաբանակին Ներսես կաթողիկոսը բացատրել էր, որ. «Սուրբ գրքի ասածով՝ դա արյունապղծություն կլինի: Դա հեթանոս իրավասովորության վերականգնումն է»: Զորաբանակը սրերով ծեծել էր վահանները, որը բացատրվել էր իբրև՝ «Չէ՛»: Լրաբերը Վասակ գորավարի ականջին է փսփսացել, Վասակ զորավարը Արշակ արքային ասել է. «Չէ՛, գավառները եռում են, Գնելի կողմնակից նախարարները իրենց գնդերը պատերազմի կհանեն, նրանք սպասում են Սյունյաց իշխանին։ Թագավո՛ր, շրջահայաց եղիր, նրանք Անդովկի խոսքին են սպասում»։ Արշակ արքան ոչ մեկի աչքերի մեջ չի նայել։ Զինվորի ձեռքից վերցրել, նիզակը գետնին է խրել, գլխից հանած մարգարտաշար բեհեզյա խույրը նիզակին է հագցրել, ծիրանագույն պատմուճանի ճարմանդն է արձակել, գցել ոտների տակ: Ոսկեկար, սպիտակ վերնաշապիկն է հանել, մերկացել մինչև գոտկատեղը, էլ չի սպասել, որ ծառաները բազկաթոռը բերեն, նստել գետնին, ոտքից քաշել հանել է արքայական կարմիր, երկարաճիտք կոշիկները. հարալեզ շունը եկել, նստած տեղը նրա ոտքերն ու ձեռքերն է լիզել, ոտքով խփել, շպրտել է նրան։ Ծառաները գիշերվա ու ցերեկվա խորհրդանիշ՝ սև ու սպիտակ խոյեր են մորթել նրա ոտների տակ, արյունը լցրել եռոտանու մեջ։ Արքան բռով վերցրել արյունը, ումպերով խմել է, քսել թևերին ու կրծքին, սրտի վրա կարմրով նշան է դրել։ Պարանոցի՝ ակներից հյուսածո քառամանյակներն ու ականջի գինդերը փայլատակել են արևի դիմաց: Ծառաները եռոտանու՝ նույն արյունով կատաղեցրել, տրորել են ցլի դունչը։ Արշակ արքան գնացել է, ընթացիկ ասել է. «Հեռացրեք շանը, թող մեկը պահի շանը»: Ցանկապատի վրայով թռել է մարտահրապարակ, ասել է. «Բա՛ց թողեք չենթարկվող, պոզերով պատերը ծակող ցլին»: Հավաքվածները լռել են, զորաբանակը գլուխն է կախել, ծառաները հապաղել են։ Արշակ արքան ոչ մեկին չի նայել, գոռացել է. «Բա՛ց թողեք»։ Ծառաները դանդաղել են: Դրաստամատը մոտեցել, Վասակ զորավարն ու մեծամեծ նախարարները մոտեցել, ասել են. «Արքա՛, ցուլը միանգամից ձեր կուրծքը կտեսնի, ձեր սրտի կարմիր նշանը մաքրենք, կարմիրը աչքի առաջ ունենալը նրա առավելությունը կլինի»: Թագավորը լռել է, ասել են. «Արքա՛, գոնե նիզակ վերցրու»։ Թագավորը նայել է նրանց, տեսել են, որ աչքերն արյուն է լցված։ Ասել են. «Թողեք ցուլը»։
Սուրբ աղավնին գլխին՝ Տիրան թագավորը տեսածով շնչասպառ լինող Փառանձեմին ասել է. «Հաստատապես պրծում չկա, նա կհաղթի»։ «Ո՞վ»,– հարցրել է Փառանձեմը: «Թագավորը»,– ասել է
Տիրանը։ «Ախր ինչո՞ւ, դու կույր ես, դու չես տեսնում»։ «Որովհետև նա գիտե, որ ինքը երկրի թագավոր է»: Ցուլը եկել ու վազքի ընթացքից միանգամից տեսել է Արշակ արքային։ Կտրուկ կանգնել է,
առել է նրա կրծքին քսած արյան հոտը ու ճանաչել իր հակառակորդին, ուռել է նրա բաշը ու ցցվել մազերը: Ցլի քթանցքներից խոտի ու ծաղիկների պայթող փնչոցը դեմքին, Արշակ արքան պոզերից բռնած, փոշին երկինք֊գետին պատած, Գնելի տաք արյան հոտը դեռևս ռունգերին՝ կատաղած ցուլը դոփել, պատառոտել է հրապարակը, կարմիր նշանը աչքերի մեջ պահած՝ Արշակ թագավորին քաշան֊քաշան, հող ու փոշուն խառնած տարել, դեմ է տվել ցանկապատին, Արշակի երակները թևերի մեջ փքվել, շարժվել են անձրևաորդերի պես, սարսափած Դրաստամատը մոտեցել, ասել է. «Հապաղում ես, ժամանակն է, արքա, վիզը ոլորիր, քաշիր մի քիչ դեպի քեզ ու ոտքով մի թեթև խփիր կոճին»։ Արշակ արքան այդպես չի արել, Դրաստամատին ու ժողովրդին գոռացել է. «Դու, որ ինձ ես հուշում, իսկ ցլին ո՞վ պիտի ասի»։ Հավաքվածները ծիծաղել են, զինվորներն աղաղակել են։ Արշակ արքան կռիվը նորից է սկսել: Տիրան թագավորը սարսափած Փառանձեմին ասել է. «Որ ամուսնանաք, տղա կծնվի»։
«Ինչո՞ւ»,– ասել է Փառանձեմը։ «Որովհետև նա գիտի, որ երկրին թագաժառանգ է պետք, կարհամարհի անձնական երջանկությունը»։ Արշակ թագավորը ցլին հաղթել է։ Ժողովուրդը գոռացել է.
«Թող ամուսնանա»։ Շուրջբոլորակի տված զինվորներն աղաղակել են. «Երջանկություն արքային»: Թրերով ծեծել են վահանները, ծեծին համաչափ գոռացել են. «Կեցցե թագավորը»։ Դրաստամատը
մոտեցել, ասել է. «Թագավոր, արյուն է գալիս, ցուլը ձեր ոտքն է տրորել»,– ասել է. «Նստեք գահավորակին, թող կապեն»։ Թագավորն արհամարհել է, ասել է. «Թող ոսկե դրամներ շաղ տան զինվորների գլխին»։
Հորիզոնի վրա, դեղին, նարնջագույն լույսով, անձայն կեծմխտում էր կայծակը, արքունի ծառաներն ու ստրուկները Շահապիվանի տների պատերին հաղթանակած նոխազի պղնձաձույլ պատկերն էին փակցնում, հեռվում բառաչում էր կովը, օրը պաղում էր, իսկ իջևանատան հրապարակում՝ խարույկների շուրջը հանգստացող ժողովրդի առաջ մարգարեացավ Եպիփանը, ասաց. «Այսօր նոխազը հաղթեց ցլին, եթե նշանը մեկնելու լինենք, կնշանակի, թե թագավորը աստվածամարդ է, հնարավո՞ր է այդ»։ Ժողովուրդն աղաղակեց. «Հնարավոր չէ, Աստված մեկն է ու երկնքում է ապրում»։ Շաղիտան, Եպիփանը և Գինդը, որ Սլկունյաց ցեղից էին, ասացին. «Ճիշտ է»։
Հեռվում բառաչում էր կովը, օրը պաղում էր։
Առաջին գիշերը, երբ Արշակ արքան գնացել է Փառանձեմի մոտ, նա բազմոցին է պառկած եղել ու շուտ է մերկացել՝ աչքերը թաց, քիթ-բերանը թաց, մազերը թաց, ստինքները թաց, ամբողջովին թաց, մարմինն էլ է լացած եղել: Արշակ արքան պառկել, պառկել է նրա կողքը ու թողել-գնացել է։ Առավոտյան Փառանձեմի մայրապետը եկել է՝ նրա շորերը հագցնելու, տեսել է՝ բազմոցը ջուր, Փառանձեմը ջրի մեջ։ Ձեռքերը ծնկներին է խփել, ասել է. «Վույ, կուրանամ, էս ինչքան է լացել,– ասել է,– նա չի կարողանում թագավորին սիրել, որովհետև նրա մարմինը թուխ է, ինքը՝ թավամազ»։ Հաջորդ օրը՝ բաց դաշտում զինավարժությունների ժամանակ, գնդից գունդ անցնելու պահին, զինվորների հետ խորոված ուտելու, գինի խմելու, հարճերին պարեցնելու, նրանց հետ գինարբուքի պահին հանկարծ թևերը թուլացել են, Փառանձեմի մասին է մտածել թագավորը։
Գիշերը գնացել է նրա մոտ, նա բազմոցին է պառկած եղել ու շուտ է մերկացել, աչքերը շոշափել է՝ պաղ, քիթ-բերանը շուրթերի մեջ է առել՝ պաղ, մազերը դեմքին է հոսեցրել՝ պաղ, ստինքները լեզվին է հպել՝ պաղ, մատների տակ ողնաշարի փոսիկներն ու հետույքը՝ պաղ, ամբողջ մարմնով օտարացած է եղել։ Արշակ արքան պառկել, պառկել է նրա կողքը ու թողել, գնացել է։
Առավոտյան Փառանձեմի մայրապետը եկել է՝ նրա շորերը հագցնելու ու մարմնի խնամքը հոգալու։ Տեսել է՝ բազմոցը ջուր, Փառանձեմը ջրի մեջ, զնգռտոցից կուրծքն է պատռվում։ Իսկ դրանիկ ծառաները, աղախիններն ու պալատական ազնվականները զարմացած են այդպիսի գիշերից, այդպես թագավորին տրվելուց, այդքան անկարող կին ու թագուհի լինելուց։ Մայրապետը ծնկներին է խփել, բազմոցին լճացած արցունքներն է սրբիչով արծաթյա կոնքի մեջ հավաքել, ասել է. «Նա չի կարողանում թագավորին սիրել, որովհետև նրա մարմինը թուխ է, ինքը՝ թավամազ»։
Հաջորդ օրը առավոտյան Արշակ արքան ախոռապետին ասել է. «Կառքը լծեք, գնում ենք ուրց քաղելու»։ Սպիտակ կառքն ու սպիտակ ձիերը երեք օրվա ճանապարհ են կտրել, եկել-հասել են Արագածոտն, բարձրացել Ամբերդ։ Փառանձեմ թագուհուն բերդի շինություններն ու կամարներն է ցույց տվել, աշտարակների մարտունակ զինվորներին է տեսցրել, պարիսպների պղնձակուռ, անխորտակ դարպասներին է նայել տվել, մտել են եկեղեցի ու սրբապատկերների աչքերի առաջ թագուհու շուրթերն է համբուրել։ Բերդի տիրոջը, կայազորի պետ Զարմայր նախարարին չի լսել, նրա մոտ չի հյուրընկալվել, ոտքերի տակ մորթված սպիտակ ցուլի տաք արյան եռոտանու մեջ լցվելուն չի սպասել, թիկնապահներ ու ծառաներ չի վերցրել, ասել է. «Գնում ենք ուրց քաղելու, թագուհին ուրց է ուզում»։ Գնացել, հասել են դաղձախառը աղբյուրներին, արևից շիկացած քարերից հալվող, կաթկթացող քարաքոսներին ու թավալվել են ուրցերի մեջ։ Հետո սև, մութ ամպեր են հորդառատ հոսելով եկել, ցածրացել, քամին ու փոթորիկը ցնցել, գետնից պոկել ու գետին են գցել կառքը, թափահարել ու արթնությունը քնի են նմանեցրել, քիչ է մնացել վերցնեն կառքը գցեն ձորը, ու հորդառատ անձրևը շփշփացրել է կառքի տանիքը. լեռներից, սարերից, անդունդներից ու երկնքից եկել, ուժ է կուտակվել Արշակ արքայի մեջ, ու նա, ճկվել-բացվելով, սրթսրթալով, գալարվելով ու դողալով, պառկել է կառքի հատակին Փառանձեմի հետ այնքան ժամանակ, մինչև որ թագուհու մեջքը փորից փափուկ է դարձրել: Ու երբ բացել են կառքի դուռը, պայծառ, թանձր դեղինով արև է եղել, հենց կառքի դռան առաջ, տաք արևի մեջ, ճաղատ, կարմիր մորուքով հովիվն է կանգնած եղել, իսկ հովվի առաջ՝ չորեքթաթ տալով, կառքից դուրս եկող երկու մերկ մարմին: Հովիվն ասել է. «Կառքի վարագույրներն էլ փակ էին, կառքի միջից ահավոր վնգստոց էր գալիս, հալածված շան վնգստոց, ես ասի՝ մեր շներից են գողանում»: Հետո կառքի զինանշանն է նկատել ու փռվել ծիրանին ուսերին գցող Արշակ թագավորի ոտքերի տակ, ասել է. «Տե՛ր, ներող եղիր խոսքերիս համար, իրոք անցյալ շաբաթ քոչվորները մեզանից շուն էին գողացել»: Կարմիր մորուքով հովիվը նրանց գավով կաթ է հյուրասիրել: Արշակ թագավորը, երբ վերցրել է Փառանձեմ թագուհուց կաթով գավը, զգացել է, որ նրա ձեռքերից տղամարդու սերմի, կավի ու ուրցի բուրմունք է գալիս: Հետո նրանք Արագածից ցած են իջել, ու նրանց հետևից անձրև է բռնել, նրանց հետևից անձրևը եկել, իջել է բերքատու դաշտերին, հանդերին ու պտղատու այգիներին: Ամբողջ մի շաբաթ անձրև էր գալիս, իսկ տարին երաշտով էր սկսվել, եթե Արշակ արքան ու Փառանձեմ թագուհին տարվա այդ եղանակին լեռները չբարձրանային, Հայոց աշխարհում սով կլիներ, ու չէր ծնվի Պապ թագավորը: Գետնի տակ սգում էր դժոխքը, իսկ վերևում ցնծում էր երկինքը:
Թագավորական տան գործերի կառավարիչ Վրիվ Գնունին և Դրաստամատ ներքինին արքունական զինանշանով կառքը կանգնեցրել են Ներսես եպիսկոպոսապետի կացարանի առաջ: Կաթողիկոսի օրհնությունն են ստացել, հետո ասել են. «Վեհափառ, տղան ծնվել է, թագաժառանգը մի տարուց մեծ է, երկիրը ինչքա՞ն պիտի մնա առանց թագուհի»: Կաթողիկոսն ասել է. «Լինելու բան չէ, հնարավոր չէ, որ այդ գործը գլուխ գա, ես այն ժամանակ էլ եմ չէ ասել»։ Դրաստամատն ասել է. «Թագավորական խորհուրդը, նախարարներն ու մեծամեծերն էլ են ասում՝ եկեղեցական կարգը անենք, վերջացնենք, ինչի՞ նման է, երբ թագաժառանգի մայրը օրինական մայր չի ճանաչված եկեղեցու և Աստծու առաջ»։ Ասել է.
«Ես չգիտեմ՝ մենք կարո՞ղ ենք Աշտիշատի համաժողովում ընդունված օրենքը խախտել, իհարկե ոչ, այնտեղ պարզ ասված է, թե ինչպիսի ամուսնություններն են արյունապղծություն նկատվում։ Դուք էլ լավ գիտակցում եք, որ ձեր պահանջածը հեթանոս տաճարների իրավասովորության վերականգնումն է, որ այրին պետք է գտնվի ամուսնու մերձավորագույն ազգականի խնամքի տակ։ Տիրան թագավորի ցանկացածն էլ այդ էր, բայց մեր շուրջը ժողովուրդ, աշխարհ կա: Բյուզանդական արքաները, եկեղեցին ինչպե՞ս կնայեն նման բարբարոսությանը։ Իմ պատասխանը միանշանակ բացասական է»:

Երբ թագավորի ավագանու սահմանափակ խորհուրդը որոշեց Գնելին՝ որպես դեսպան, բանակցությունների առաքել Հռոմ, Վարդան Նահապետը՝ որպես վստահելի մարդ և արքունի լրաբեր, եկավ Աղիհովիտ գավառ՝ Գնելի հետ բանակցելու։ Իր ժամանելու պատճառի վերաբերյալ խոսակցությունը բացել էր ուշ գիշերը, երբ սյունազարդ դահլիճում արդեն ոչ ոք չկար: Ծառաներն էլ վերջին սպասքն էին հավաքում հյուրասիրության ճաշկերույթի սեղանից։ Հարճերը տաք ջրով արդեն լվացել էին նրա ոտքերը ու գոմեշի կաշվից կարած սանդալները տարել էին չորացնելու։ Գնելը երկմտել՝ տատանվել էր, գլուխը ափերի մեջ՝ խորհել էր։ Դահլիճում քայլել ու լռել էր: Վարդան Նահապետն ասել էր. «Դու խորաթափանց, քաղաքական դեպքերի դիպվածը հասկացող մարդ ես։ Նահանջելու տեղ չկա, չես կարող խուսափել։ Արշակը, երբ քո Տիրան պապի տասնչորս ջորեբեռ գանձարանը վերցրեց, էլ ո՛չ զենք գնելու հնարավորություն կա, ո՛չ երկիրը վարձկաններ մտցնելու, ո՛չ էլ՝ նախարարներին կաշառելու: Էլ ի՞նչ ելք ունեք։ Խելացի կլիներ, ընդունեիր արքունի առաջարկը՝ դու միաբանեիր նրա հետ։ Արշակն էլ է նույն կերպ մտածում։ Ասում է՝ ինչ եղել, եղել է։ Արշակ արքան ասում է. «Ափսոս… եթե Գնելը հիմա գնար Բյուզանդիա՝ կայսրության հետ բանակցություններ վարելու, ինչքան օգուտ կբերեր երկրին»։ Եկ հաշտության ձեռք մեկնիր քո թագավորին, դու գնա,– ասել է,– Նավասարդի տոնակատարությանը հասցրու լինել Շահապիվանում, թագավորական տունը մեծ պատիվներով կընդունի քեզ։ Կասկածամիտ լինել պետք չէ, բոլոր դեպքերում նա քո հորեղբայրն է: Ժամանմանդ օրն էլ մեծ հանդիսավորությամբ քեզ կհանձնեն Հռոմ մեկնելուդ հրովարտակը: Դու գիտես՝ երկիրը քաղաքական և ռազմական ինչ վիճակի մեջ է, և քո աճապարելը ինչքան է անհրաժեշտ։ Երկրի մեծամեծերն ու բոլոր ազնվական տներն էլ են հրավիրված տոնին, ինձ թվում է՝ ճաշկերույթի սեղանի շուրջը բոլոր կողմերից կատարյալ միաբանություն կկայանա։ Վախը հանիր սրտիցդ, ի՞նչ դարանակալություն պիտի լինի, այդպիսի դիպվածները բացառված են։ Անգեղ դաստակերտում քո ապահովության համար կայացած բանակցությունները վաղուց արդեն ավարտվել են, և ուխտ է կնքվել, դու լավ գիտես, որ քեզ համար էլ վտանգ չկա: Արշակը փակել էր նահանջի բոլոր ճանապարհները՝ ընտրության հնարավորություն էլ չէր թողել քո Տիրան պապին։ Տիրանը երկուսիցդ մեկին պիտի պահեր՝ խնայեց քեզ։ Նա քո փոխարեն Արշակ թագավորին՝ Խոռխոռունիք գավառի ճանապարհին զոհաբերեց իր համար քեզ նման թանկ, իրեն հավատարիմ Հայր Մարդպետին։ Գործարքը պիտի որ քեզ համար բավարար երաշխիք լինի, սակայն Արշակը այդքանով չբավարարվեց, նա ցանկանում էր, որ քո կյանքի դիմաց թագավորահայրը մինչև վերջ վճարի։ Տեղյակ էր, որ Տիրանն արդեն տասը տարիների որոնումներից հետո գտել է եկեղեցու թաքցրած գանձարանը ու գաղտնի է պահում, որպեսզի հարստությունը հոգևորականներից վերցնի քո գահակալության ժամանակ։ Բայց նա ստիպեց Տիրանին գաղտնիքը իրեն փոխանցելու նշան ուղարկել Աշտիշատի եկեղեցում՝ ծպտված քահանայի պաշտոնով ծառայող Աբդիշո դպիրին։ Տիրանը առյուծագիր նշանաբանը դրեց աղի վրա, նա ստիպված էր այդ նշանը ուղարկել իր Աբդիշո դպիրին։ Դու գիտես՝ քաղաքականությունը և թագավորների պատմությունը քեզ համար նոր բաներ չեն, և հասկանալի են նրանց բոլոր կանոնները, Արշակին էլ, քեզ էլ հասկանալի է, որ վտանգը անցել է, երկուստեք էլ վտանգ չկա»։
Տիրիթը՝ Գնելի հորեղբորորդին, ճիճու ուներ և գիշերները շատ անհանգիստ էր քնում, այս խոսակցությունը լսել էր և մանրամասն հասցրել կաթողիկոս Ներսեսին։ Նրանք Հայրապետի հետ դատական վեճի մեջ էին մայրաքաղաքի մոտակայքում ընկած մի հողակտորի պատճառով։ Արքունական տան աքսորի և նրա պատանդության տարիներին Տիրիթի անտերունչ մնացած հողերը բռնակցվել էին եկեղեցական կալվածքներին։ Կաթողիկոսը նրան խոստացել էր զիջել այդ հողակտորը՝ անհրաժեշտ լուրեր ստանալու դեպքում: Ասել էր. «Տիրիթ, մենք էլ գիտենք, որ Տիրան թագավորը երկար չի կարողանա զսպել այդ հարճին։ Մեր կարծիքով՝ նրա ջանքերը մշտական չեն կարող տևել»։ Ներսես կաթողիկոսը Տիրիթից լուրեր լսելուն պես սուրհանդակ էր ուղարկել Գնելի մոտ: Լրատարն ասել էր. «Հայրապետն ասում է՝ թող չգա Նավասարդի տոնին։ Բյուզանդիա գնալը Գնելի գործը չէ, եթե Արշակ թագավորը ցանկանա, Հռոմ գնացող կգտնի»։ Գնելը լրաբերին
ասել էր. «Կասկածել պետք չէ, ես չեմ կասկածում, Վարդան Նահապետն իր խոսքի ճշմարտությամբ նույնիսկ արտաքին աշխարհում է հայտնի»: Շքախումբ էր կազմել, վերցրել էր դրանիկ ծառաներին, տիկնոջը՝ Փառանձեմին, նստեցրել էր պատգարակը, պատգարակը ստրուկների ուսերին էր դրել ու Նավասարդի տոնին գնացել էր Շահապիվան։
Տիրիթն էլ, քանի որ ճիճու ուներ և նրան թվում էր, թե դեռ թագավոր չդարձած, Վարսենիկ հարճին չվայելած՝ մի քանի տարի հետո իրենից բան չի մնա, ճիճուները ներսիդին կուտեն, որոշեց համագործակցել Ներսես կաթողիկոսի հետ։
Նավասարդի տոների՝ սգի վերածված օրերից հետո, թագավորական ավագանին խորհրդի նստեց, որոշեց ու միակարծիք հաստատեց և խաղողաքաղի հինգ֊վեցերորդ՝ Ցրոն, Նպատ օրերին, եղերական մահով սպանված Գնելի փոխարեն, Բյուզանդական կայսրություն՝ բանակցությունների ուղարկեց արտաքին աշխարհում ճանաչված և բանակցությունների վարման կարգի նրբություններից հասկացող Վարդան Նահապետին՝ Հայոց երկրում հարգանք ու վստահություն վայելող յոթ իշխանների հետ:
Այնտեղ տասը օր մնալուց հետո վերադարձան Հայաստան, ու փոքրաթիվ թագավորանիստ խորհրդին Վարդան Նահապետը զեկուցեց, որ. «Հունաց աշխարհի կայսրը ու սենատի ավագների խորհուրդը և՛ խորամանկ է, և՛ կասկածամիտ,– ասաց,– նրանք մեզ չեն ուզում կորցնել և չեն ցանկանում մեր պատճառով Պարսից աշխարհին թշնամի դարձնել…»: Վարդան Նահապետն անհրաժեշտ հաջորդ բառը գտնելու համար մտածեց։
Գնունյաց իշխան Աբան ոչ մեկին՝ միտքը բարձրաձայն ասաց, բոլորը լսեցին. «Նրանց հզորությունն է այդպիսի քաղաքականություն թելադրում։ Նրանք դարձյալ այնպիսին են, ինչպես եղել են միշտ»: Ոչ ոք չպատասխանեց, նրա ասածը լռության մեջ էր։
Վարդան Նահապետն ասաց. «Պարսից հետ մեր պատերազմին նրանք նայում են որպես փոքր երկրի պատերազմի։ Մեր հաղթանակին կասկածում են: Հանկարծ, որ պատահի հաղթանակ էլ լինի, դա ճիշտ կլինի, բայց թող առանց իրենց մասնակցության լինի, սակայն հաղթանակի դեպքում՝ մեր փոքր երկիրը, իր ձևավորված ռազմական ուժով այս աշխարհագրական տարածքում ապագայում խոշոր նշանակություն կունենա, և նրանք գիտակցում են, այդ դեպքում մեր՝ որևէ երկրի աջակից լինելը հենց նրան էլ հաղթանակ կբերի,– ասաց,– Բյուզանդական կայսրության քաղաքական դիրքորոշումը այսպես նկատվեց, արքա՛…»: Նախարարները նստած տեղներում շարժվեցին, հատուկենտ խոսեցին, հետո բոլորը խոսում էին, Մեծ Ծոփքի իշխան Զարեհը պնդում էր, թե. «Մեր բռնած քաղաքական դիրքը այնպիսին պիտի լինի, որ ո՛չ բյուզանդացիներին գրգռի, ո՛չ էլ Պարսից աշխարհին»։ Թագավորը չէր խոսում, ձեռքը դատարկ գավին, այդպես մնացել էր, ձեռքն էլ էր մտածում։ Մյուս՝ Ծոփքի իշխան Նոյը, ասաց. «Թագավոր, մենք պիտի կարողանանք բյուզանդացիներին էլ պատերազմի մեջ ներքաշել»: Սյունազարդ դահլիճի յոթնաջահ աշտանակները վառեցին, թրթռացող կարմիրը տարածվեց բոլոր ուղղություններով։ Վարդան Նահապետը շարունակեց խոսքը. «Նրանք, այս ամենից բացի, իրենց հավատարիմ լինելու երաշխիքներ պահանջեցին, իսկ դավանակից լինելը՝ լավ է, բայց համարում են, որ քիչ է, բայց կա նաև ոչ պաշտոնական Հռոմի քաղաքականությունը, որը խիստ տարբերվող մի ուրիշ բան է։ Նրանց երկրի վաճառականները դժգոհ են կայսեր՝ մեր նկատմամբ բռնած դիրքից։ Մեր երկրի տնտեսական փլուզումներից վնասվում են նաև նրանց առևտրական գործերը։ Նրանց համար մավրերի երկրից նավերով ցորեն ու մորթիներ բերելը շատ թանկ գործ է։ Ասացին, որ Հռոմեական պետությունը Հնդկաստանին, Արաբիային և Չինաստանին արևելքից բերած ապրանքների համար, կարո՞ղ եք պատկերացնել՝ ինչքա՞ն է մուծում,– նա նայեց նախարարներին, պատասխան չկար, ասաց,– հարյուր միլիոն սեստերտիուս։ Իսկ նրանց կապալառուները, որ նվաճող հռոմեական բանակի հետևից շարժվում էին օտար, ոտնատակ տված երկրներն ու կայսրությունից ստացած հատուկ հանձնարարությամբ հարկեր էին հավաքում, գերիների առևտուր էին անում, տեղերի հողային հարստություններն ու հանքերի բարեբերությունն էին հաշվառում ու լցնում էին Հռոմի գանձարանը և ծանրաբեռնված քարավաններ էին առաքում իրենց երկիրը, մնացել են ձեռնունայն: Նրանք, մեր երկրից արքունի որոշումով քշվելուց հետո, դժգոհում են կայսրից։ Վաճառականների հետ մի առանձին հանդիպման ժամանակ հասկացրինք, որ մեր պահեստները լցված են իրենց համար շահութաբեր պարենով և ապրանքներով։ Ասացինք՝ ապահովություն չունենք: Ասացինք՝ հարկավոր է, որ մեր առևտրական քարավանները Մծբին, Ուռհա ճանապարհով անցնեն ու հռոմեական սահմանամերձ ամրությունների կայազորները մեր քարավանները պաշտպանեն պարսից հարձակումներից։ Նրանց վաճառականները խոստացան մի քանի սենատորների կաշառելու միջոցով ներազդել կայսեր վրա։ Արշա՛կ թագավոր, պղինձն ու երկաթն էլ որպես բանակցության միջոց օգտագործեցինք, Կոստանդիոս կայսեր հասկացրինք, որ մեր հանքերը կարող են այլևս պղինձ ու երկաթ չարտահանել Բյուզանդական աշխարհ։ Մեր հայտարարությունը նրա վրա այնքան էլ ազդեցություն չունեցավ։ Հետո արքունի ծառայողներից ճշտեցինք, որ նրանց ամբարներում ավելցուկներ կան։ Ժամանակին հաշվենկատ չենք եղել, նրանց կապալառուների վրա հսկողություն չենք սահմանել, տարել են ինչքան պատահի»։ «Երաշխիքներ կլինեն,– ասաց Արշակ արքան,– ես պիտի մտածեմ»։ Նա դուրս եկավ սյունազարդ դահլիճից։
Մի քանի օր հետո նորից հավաքվեցին խորհրդի։ Արշակ արքան հավաքվածներին հայտարարեց. «Բյուզանդական աշխարհի պահանջած երաշխիքը իմ Պապ որդին է։ Իմ Պապ որդուն պատանդ եմ ուղարկում կայսեր դուռը։ Ու կին եմ ուզում հռոմեական արքունի տոհմից՝ Օլիմպիային,– ասաց,– իշխաննե՛ր, թոթափեք խռովահուզությունը, նրանց երաշխիք ասածը՝ կոնկրետ ձև ու դեպքերից առաջ անցնել է պահանջում, դանդաղելը՝ ժամանակը մեզ չի ների, իսկ մեր բանակը դեռ մի կարգին այրուձի էլ չունի։ Խաղաղվեք, այսպիսի գործողություն է պահանջում դեպքն ու ժամանակը»:
Այս անգամ երաշխիքներով՝ թանկագին նվերներով, դրանիկ ծառաների, Փառանձեմ թագուհու և ճանապարհողների լաց ու կոծով Պապ թագաժառանգին՝ արքունական զինանշանով ռազմական կառքը դրած, երկու կողմերից թիկնապահ հեծելազորով պահած, Բյուզանդական աշխարհ ճանապարհվեց Դրաստամատ ներքինին։
Իսկ Արշակ թագավորը, քանի որ օր օրի սուրհանդակների միջոցով հրավերներ էր ստանում Շապուհ արքայից, ճանապարհվեց Պարսից երկիր՝ ժամանակ շահելու նպատակով բանակցություններ վարելու։
Արքայից արքա, Աստղերի և Լուսնի ընկեր Շապուհը, իր շքախմբով դուրս է եկել և հոր նման՝ կուրծքընդկրծքի է դիմավորել Արշակ թագավորին ու մեծարանքների է արժանացրել: Աշխարհի ու իրենց երկրների քաղաքականությունից են խոսել. դեմ, կողմ ու վեճ է եղել։ Բայց թույլ է տվել սեղանի շուրջը Արշակ թագավորի աստիճանաբարձը իր բարձի հավասարության դնեն: Դարձյալ նրանց միջև անհամաձայնություն, տարաձայնություններ են եղել, բայց Պարսից արքայի հրամանով՝ պալատական ոսկերիչները այդ օրերի համար Արշակին թագ են պատրաստել՝ Շապուհի թագի նմանությամբ, որ երկու թագավորները միատեսակ թագեր դնեին։ Շապուհը նրան պարգևեց նաև երկրորդական մեծ տունը Ատրպատական աշխարհում, ու նրանց ուրախությունը, նրանց կերուխումը չէր դադարում։
Մի օր, պարսից արքայից արքայի ախոռները շրջելու, ձիերով հիանալու ժամանակ, ախոռապետը, որ Արշակին լավ էր ճանաչում Պարսից աշխարհում երիտասարդական տարիներին աքսոր եղած ժամանակներից ու տեսել էր շիկացած արևի տակ, ստրուկների հետ արքունի կալվածքներում աշխատելիս, նրան ծաղրել, քթի տակ ծիծաղել է, թե. «Այծ հայերի թագավոր, եկ խոտի խրձի վրա միասին նստենք»: Վասակ զորավարը սուրը քաշել՝ նրան տեղն ու տեղը սպանել է։ Շապուհ թագավորը նրա արարքով, նրա տիրասիրությամբ, նրա ազգասիրությամբ հիացել, շշմել է: Զորավարին ընտիր պողպատից ձուլված սուր և մեծաքանակ նվերներ է տվել: Նույնիսկ Վասակ զորավարը ինքն է հուզվել ու շփոթվել, երբ առանձնացել են, ասել է. «Պատիվն ու հարգանքը շատ է, Արշակ թագավոր, իսկ լուրերը այլ բան են հուշում։ Նրանք գիշերով զորքերի տեղաշարժեր են կատարում դեպի մեր սահմանները, կարծում եմ՝ մեր հեռանալու ժամանակն է»։ Պարսից Շապուհ արքան չի համաձայնել, ասել է. «Չէ՛, հայր ու որդի իրարից այդքան շուտ կբաժանվե՞ն։ Մնացեք, մինչև հագենանք իրարից: Մինչև արժանին մատուցենք իրար»։ Հաջորդ օրը Պարսից երկրի մայրաքաղաք Տիզբոնի առաքելական եկեղեցու Մարի երեցին, Ավետարանով ու յոթանասուն
հոգևորականներով, կանգնեցրել է Արշակ թագավորի առաջ, թե. «Քո հավատով երդվիր Ավետարանի վրա, որ ինձ հավատարիմ կլինես և չես միաբանի հունաց կայսեր հետ»։ Միջանցիկ քամի չի եղել, շոգը կանգնած է եղել բոլորի ուսերին։ Արշակ թագավորն ասել է. «Իսկ ինչո՞ւ պիտի որևէ մեկի հետ լինեմ, ամեն ազգ իր պետությունը ունի»: Արքայից արքայի կոպը դողացել է, ասել է. «Վերցրեք թագը նրա գլխից»։ Սենեկապետն իջեցրել է ակնակուռ թագը: Շոգը կաթիլներով գլորվել է բոլորի և հոգևորականների մեջքներն ի վար։ Շապուհ արքան նայել է նրանց քրտնածոր դեմքերին, ասել է. «Հը, ի՞նչ է, շա՞տ է շոգ, ախր տարվա այս ժամանակ հարավային տաք քամիներ են փչում, ափսոս, պատուհանների բացելն էլ օգուտ չի լինի,– ասել է,– թող սառցով օշարակ բերեն։– Ասել է,– օշարակ բերեք»: Վասակը նայել է Արշակ թագավորին, թագավորը՝ նրա աչքերի մեջ: Շապուհն ասել է. «Տե՛ս, թե ավագ մոգը ինձ ինչ է հուշում, ասում է՝ նրան այստեղ պահիր, մարդ ուղարկիր Հայոց աշխարհը, բերել տուր այնտեղից՝ Հայաստանի սահմաններից մոտ երկու բեռ հող և մի ամանով ջուր: Հետո հրամայիր, որ քո խորանի հատակի կեսի վրա շաղ տան Հայաստանից բերած հողը, ապա դու ինքդ, հայոց Արշակ թագավորի ձեռքից բռնած, սկզբից տար խորանի այն տեղը, որտեղ բնական գետին է, և նրան հարցմունքներ արա։ Հետո տար հայկական հող շաղ տված տեղը և լսիր, թե ինչ կխոսի ու կիմանաս, թե եթե նրան արձակես Հայաստան, քո ուխտն ու դաշինքը կպահի՞, թե՝ ոչ,– ասել է,– էություն բացահայտելու ավանդական այս ձևը զզվեցրել է ինձ, կարծես մանկանց օրորոցի մոտ պատմվող հեքիաթ լինի»։ Արքայից արքան նրան հարցրել է. «Ո՞վ եմ ես, և ո՞վ ես դու, Արշակ թագավոր»: Արշակ թագավորն ասել է. «Հարցը միանգամայն հասկանալի է, պատասխանն էլ այնքան պարզ է, որ ամեն ոք գիտե»։ «Այո,– ասել է Շապուհը,– գիտեն նրանք, ովքեր ականջալուր են իմ խորհուրդներին և հնազանդ՝ իմ հրամաններին։ Բայց ես պահանջում եմ, որ դու ասես, թե ո՞վ եմ ես»։ «Ես,– ասել է Արշակ թագավորը,– ճանաչում եմ ձեզ, ինչպես բոլորին՝ բայց առավել ևս, որպես մեր տիրոջ, իշխանություն ունես Աստծու նման թե՛ մեզ վրա և թե՛ ամեն մեկի վրա, որ ապրում է քո թագավորության մեջ, կարող ես սպանել ու ապրեցնել»: Շոգը գլորվում էր, ու ոչ մեկի ուսերի
վրա չէր թեթևանում նրա ծանրությունը: «Բայց այդ նույնը չէիր ասում քո պատասխանի մեջ,– ասել է արքայից արքան,– քեզ թվում է, թե կան բաներ, որոնց վերաբերմամբ դու անպայման հնազանդ ես ինձ, բայց և կան այնպիսի բաներ, որ ո՛չ ես պիտի հրամայեմ քեզ և ո՛չ էլ դու պիտի ընդունես,– Շապուհն ասել է,– մինչև հիմա արածներիդ համար գոհ եմ։ Բայց հիմա պահանջում եմ, որ հետ դառնաս կորստյան ճանապարհից և ընդունես իմ ցանկությունը։ Այս է իմ կամքը, Արշա՛կ թագավոր։ Եթե հակառակվես, առ ոչինչ կհամարեմ մինչև հիմա քո մատուցած ծառայությունները և տված օգուտները ու պիտի անխնա կորստի մատնեմ ձեզ՝ ձեր կանանց, երեխաների և թագավորության հետ միասին»: Առանձնացել է Շապուհ արյաց արքան, ընթացիկ ասել է. «Գիշերը քեզ ժամանակ, մտածիր, Արշակ թագավոր։ Ահա քո հավատակից հոգևոր դասն ու մեծամեծերից՝ ավագանին քեզ օգնական, գիշերը նստեք ու խորհրդակցեք»:
Հետո Արշակ թագավորին ու Վասակ զորավարին չէ, հայ ավագանուն իր առանձնատունն է հրավիրել։ Վարդան Նահապետին պերճաշուք գանձեր ու Ասորիքից բերված իր ազնվացեղ ձիերի երամակից սպիտակ մի նժույգ է նվիրել: Նրա նախարարությանը՝ կալվածքներ նվիրելու հավաստումով, վավերագիր մատանիով կնքված թղթեր է տվել։ Մարի երեցին ու յոթանասունի հասնող հոգևոր դասին ասել է. «Թագավորին համոզեք ձեր բարօրության համար։ Գիտակցեք, դուք պիտի գիտակցեք, որ ընտանիքներով այս երկրում եք ապրում ու բոլորդ այս աշխարհին եք պատկանում»։ Առանձնության մեջ Վասակ զորավարը Արշակ թագավորին ասել է. «Տե՛ր, եթե երդման արարողությունը առավոտյան գրավոր պարտականություն դառնա, վտանգի կենթարկենք պատանդության մեջ եղող Պապ թագաժառանգին, ու մեր բանակցությունները Բյուզանդական աշխարհի հետ կփլվեն։ Հաստատապես համոզված եմ, որ երդման վավերագրերը կուղարկեն Կոստանդիոս կայսեր»։ Մարի երեցը ներս է մտել, գլխահակ նստել, Ավետարանն է ծնկների վրա բացել, փակել, ասել է. «Թագավոր, ձեր մեջ ուրացող կա, աչալուրջ եղիր, չվրիպես»։
Արշակ արքան ու Վասակ զորավարը հոգևորականի շորեր են հագել, հասել են արքունի տնից քիչ հեռու գտնվող թիկնազոր գնդի
օթևանը։ Ձիերին դուրս են քաշել, քաղաքի սալարկած փողոցներով անաղմուկ անցնելու համար նրանց ոտքերին թաղիք են փաթաթել: Վասակ զորավարը քառասուն թիկնապահներին հարդարել է սեպաձև, Արշակ արքան թագավորական ծիրանին է գցել ուսերին, նրա զինակիրը ոսկեկար դրոշն է բացել, ու նրանք մթան մեջ նետվել են առաջ։ Երբ հասել են քաղաքի արևելյան դարպասներին, դռնապանը դռները չի բացել, ասել է. «Ճիշտ է, խոնարհվում եմ քո արծվակար կապույտ դրոշի առաջ, բայց, թագավո՛ր, դարպասները չեմ կարող բացել»: Այդ ընթացքում ծածուկ սուրհանդակ է ուղարկել քաղաքապետի մոտ։ Մինչև քաղաքապետի գալը, թիկնազոր գունդը դռնապանին ու դարպասները հսկող նրա զինվորներին կապոտել է ու շարել պարիսպների տակ, ու իրենք անարգել դուրս են եկել։ Քաղաքագլուխը ահագին հեռու՝ արքունական ջրաղացների մոտ, հասել է նրանց: Արշակ թագավորին ծնրադիր խնդրել՝ ասել է. «Մնա, դու գիտես՝ Արևի և Լուսնի ընկեր արյաց արքա Շապուհի զայրույթը, որ մնաս՝ կկանխվի հաստատապես վերահաս վտանգը և իմ, և քո գլխին»: Արշակ թագավորը նրան ասել է. «Պարգևում եմ քո կյանքը, ողջ վերադարձիր քաղաք»։ Քաղաքագլուխը հասել է արքունիք ու գիշերվա կեսին եղելությունը զեկուցել արյաց արքային։ Շապուհը զարմացել է, հետո ոտքը խփել է գետնին ու փախստականների հետևից հազար թեթևազեն նետաձիգներ է ուղարկել: Նրա ուղարկած գունդը ճանապարհները ավելի լավ է իմացել ու արագընթաց է եղել, երբ նետընկեց հեռավորություն է մնացել, որ հասնի Արշակ թագավորին, նա իր թիկնազոր գնդով հանկարծ հետ է դարձել ու շեշտակի հարձակվել հետապնդողների վրա։ Հանկարծակիությունն ու թափվող նետերի տարափը սարսափեցրել է հետապնդողներին: Արշակ արքան ու իր թիկնազորը երրորդ օրվա գիշերը մինչև լուսաստղի ծագելը այնքան ճանապարհ էին անցել, որ Շապուհի նորովի ուղարկած թեթև սպառազեն երկու հազարանոց գունդը ձեռնունայն վերադարձավ ու զեկուցեց. «Եղբա՛յր Արեգակի և Լուսնի, արքայի՛ց արքա, նրանք արդեն Հայոց աշխարհն էին հասել, իսկ սահմանագլխին, մեզ գերազանցող, կազմ ու պատրաստ նրանց սպասող գնդեր կային»։
Շապուհ արքան Մարի երեցին այլևս չթողեց հոգևորականի զգեստները հագնել: Վերցրեց նրա ձեռքից Ավետարանը, հրամայեց՝ երկաթե լարեր բերեցին ու շղթայեցին Ավետարանը, կնքեց իր մատանիով ու բանտարկել տվեց։ Հոգևոր դասին ասաց. «Ափսոս, որ դուք գնալու եք այս աշխարհից, թե չէ նա՝ ձեր փախցրած մարդը ի՞նչ, նա կգա։ Այս նույն Ավետարանը ձեր թագավորին իմ մոտ կբերի ու կչոքեցնի իմ ոտքերի տակ»։
Մարի երեցը փախուստի ճանապարհներ չէր որոնել, արդարացման խոսքեր չէր ասել, չէր ընկել Շապուհ թագավորի ոտքերը՝ ներում չէր խնդրել։ Իրեն գործակից քահանա Ղուկասի հետ գնացել, նստել էր արքունական տան առաջի եռոտանու մոտ, որը նշանակել էր, թե ինքը գիտակցում է իր մեղքը և սպասում Շապուհի վճռին։ Յոթանասունին հասնող հոգևոր դասը մեկիկ֊մեկիկ եկել ու շուրջբոլորակի նստել էր Մարի երեցի ու Ղուկաս քահանայի հետ: Որովհետև Մարի երեցը, Արշակ թագավորի համար փախուստի հնարավորություն ստեղծելուց առաջ, նրանց հետ էր խորհրդակցել, նրանք միաբերան ասել էին. «Հայոց աշխարհին թագավոր է պետք»։ Շապուհ թագավորը օրերով նրանց նստած թողեց եռոտանու առաջ: Եվ նրանց հարցին չէր անդրադառնում ու թույլ էլ չէր տալիս, որ երկու մերկ քահանաներին զգեստներ հագցնեն: Իսկ նրանք, եռոտանու առաջ այդպես նստած, սաղմոսներ երգելով, քսան օր սպասեցին։
Երկու քահանաների մերկությունը բաց էր արքունիք մտնող դուրս եկողների աչքերի առաջ։ Շապուհի ավագանին, արքունի մանր ու մեծ ծառայողները ասում էին. «Ձեր մերկությա՞նը նայենք, թե զարմանանք կնոջ շորերով փախած ձեր թագավորով»։ Պարսից իշխաններն ասում էին. «Ի՞նչ տարբերություն կնոջ ու հոգևորականի շորերի մեջ։ Իրեն հարգող ո՞ր թագավորը նման չտեսնված, չլսված բան թույլ կտար»: Որպես պատասխան՝ Մարի երեցը իր ամբողջ մերկությամբ բարձրանում, կանգնում էր նրանց աչքի առաջ ու ասում. «Իսկ մենք թագավոր ունենք»: Քսանմեկերորդ օրը Շապուհ թագավորը հրաման տվեց: Նրա հրամանի համաձայն՝ քառասուն հոգևորականների ականջները կտրեցին ու ձեռքերին շղթա դրած՝ ուղարկեցին Ասորեստան՝ Շապուհ թագավորի արքունի կալվածքներում աշխատելու, իսկ մնացած երեսուն հոգուն տարան մարտիրոսության։ Սայլերին բարձած երեսուն դիակներից երկու Աստծու մարդիկ մերկ էին նոր ծնված մանկան նման։
Եվ քանի որ պարսից կրոնը պահանջում էր դիակի պես պիղծ բանով, մանավանդ եթե դիակը քրիստոնյայի էր, չարատավորել սուրբ հողն ու ջուրը, դրա համար էլ դիակները տարան անմարդաբնակ անապատում կառուցած «լռության աշտարակը» ու դրեցին բարձունքում, գուբի մեջ, ոտքերից ու մազերից կապեցին պատերից, որ երկնքի թռչունները նրանց մարմնի մասերը շաղ չտան գետերի ու հանդերի վրա: Սակայն արյաց Շապուհ թագավորն արդեն լսել էր, որ Հայոց եկեղեցին նահատակներին սուրբ է հայտարարել ու նրանց ոսկորներն է պահանջում, իր հազարապետին ասել էր. «Է՛հ, տվեք թող տանեն, ի՞նչ է, նրանք մեռածներին հարությո՞ւն են տալու,– ասել էր,– ոսկորները տվեք, եթե թռչուններն արդեն կերել են մարմինները»:

Ամիսներ անց Պարսից աշխարհից՝ ոտաբոբիկ, սպիտակ մորուքը սափրած Վարդան Նահապետն է եկել: Ասել է. «Արքա՛, ոտքով եմ եկել: Ինձ վայել չէր զինվորի նման սուր կապեի ու ձի նստեի»: Արշակ արքան չի խոսել, խոսակցությանը ներկա նրա եղբայր Վասակ զորավարը չի խոսել: Վարդան Նահապետն ասել է. «Դուք գիտեք, որ կինս երեխա է ունենալու, ես չէի կարող Պարսից աշխարհում մնալ, դրա համար էլ եկա: Երեխան՝ տղա է ծնվելու, տղան իմ սուրն է կապելու: Արքա՛, իմ սուրն եմ բերել,– ասել է,– այնտեղ ես ձեզ մատնեցի, տղայիս համար եմ եկել, դուք համբերող եղեք, դուք մի քիչ սպասեք»: Աչքերը անքնությունից բորբոքված ու կարմրած են եղել, շուրթերը չորացած ու ճաքճքված՝ անսնունդ հալածականի պես կաշի ու ոսկոր է եղել: Արշակ թագավորն ասել է. «Չպիտի պատահեր, պատահեց, Նահապետ, մեծագույն աղետ պատահեց բոլորիս համար։ Դու գայթակղվեցիր։ Գնա քո գավառը, տղա կծնվի, երջանիկ կլինես, այդ ժամանակ էլ պատրաստ եղիր, մարդ կուղարկենք»: Վասակ զորավարն ասել է. «Դու մեզանից լավ գիտես նախնյաց օրենքով սահմանված կարգը. բացառության տեղ չեն թողել, նրանք իմացել են, դու էլ գիտես, թե ինչ կարժենա բացառությունը մեր աշխարհի համար»։ Վարդան Նահապետն ասել է. «Հա,– ասել է,– գիտեմ, այդ ընթացքում ես պատրաստ կլինեմ»: Գնացել է Տայք՝ իր գավառը, որպես թագավորին ու երկրին մատնած՝ իրեն անարժան է համարել տուն մտնել։ Դաստակերտի տակ, ձորում՝ հացենիների անտառում, վրան է խփել ու սպասել որդու ծննդին։
Տայք գավառի դուռը պահող գնդի հրամանատարը եկել, Վարդան Նահապետին զեկուցել է. «Զորագունդ է մոտենում գավառին,– ասել է,– Նահապետ, ձեր տոհմական արծվակար զինանշանով դրոշներ են փողփողում նրանց առաջապահների ուսերին, իսկ զորագնդի գլուխը ձեր եղբայրն է բռնել»: Վարդան Նահապետը մերկացել է, բոլոր զինվորների ու ներկա գտնվողների աչքի առաջ ռազմի դաշտերում ստացած իր վերքերն է ցույց տվել, մարմնի վրա անգամ մի թաշկինակի մեծության անսպի տեղ չի եղել, հենց միայն առնանդամի վրա երկուսից ավելի սպի է եղել։ Նա լացել է, որ այդքան ճակատամարտերի է մասնակցել ու իրեն բախտ չի վիճակվելու ձիու վրա, սուրը ձեռքին՝ զինվորի նման մեռնել, այլ օր ծերության գողի պես պիտի հեռանա այս աշխարհից: Ափերով հող է վերցրել, շփել սպիները ու լվացվել աղբյուրի ջրով։ Նա գիտեր այդ հողի համը, մարտի դաշտում, երբ խոցված ընկել էր, բռով հող էր վերցրել, բերանի մեջ շաղախ էր սարքել ու դրել սրի կտրածին՝ արյունահոսությունն էր դադարեցրել, հայրենի հողի համը գիտեր, ինչպես հացի կամ աղի համն են իմանում։ Զինվորի հետ սուրն է ուղարկել կնոջը, ասել է. «Կտաք տղայիս, թող երկիրը պաշտպանի»։ Կինը, երբ սուրն է տեսել, սարսափել, ճչացել է. «Ամուսինս չկա»: Բազմոցից վար է վազել, վազելիս ծնել է երեխային: Երեխային հոր անունով Վարդան են կոչել։
Կանչել է իր շուրջը եղած ծառաներին, բոլորին մնաք բարով է ասել Վարդան Նահապետը: Իր զորագնդի հրամանատարին ասել է. «Մինչև հիմա պատվով ես ծառայել, այս պահից արձակում եմ քեզ,– ասել է,– բայց դուք էլ պիտի տեսնեք պատվավոր զինվորի մահը»: Զորահրամանատարը ծունկ է իջել, ասել է. «Տեր, մի անի, փրկիր մեզ դրանից»: Հետո նրանք վախեցել են Վարդան Նահապետի աչքերից, բոլորը միասին տեսել են աչքերը ու սարսափել՝ անտառ ու դղյակ են փախել։ Վարդան Նահապետը վրանի պարանն արձակել, ծառից է կապել, օղը գցել է պարանոցն ու ընկել:
Երբ արևը մայր է մտել, թռչուններն էլ չեն երգել, օրը պաղել է, Վասակ զորավարը եկել, հասել է նրա վրանին։ Վարդան Նահապետն ասել է. «Եղբայր, մարմինս թմրել է, բայց շունչս չի արձակվում, երկու մատ փորիր թաթերիս տակ»։ Վասակ զորավարը սրի ծայրով փորել է, Վարդան Նահապետի մարմինը երկարել, հեղձամահ է եղել։
Այս դեպքից հետո էր, որ ազնվական տներում ու ժողովրդի մեջ խոսում էին, թե. «Վասակ զորավարը եղբորը հեղձամահ արեց Խևա հարճի պատճառով»։ Ասողներ էլ եղան, թե. «Այդ սպանության մեջ աշխարհիկ կրքեր ու չարություն որոնել պետք չէ»։ Հակառակը՝ Վարդան Նահապետը սիրով խնայել է եղբորը, Վարդան Նահապետը նրան եղբայրասպանությունից փրկելու համար ասել է. «Միայն մի մատ հողը փորիր»: Ասացին, թե. «Բա ինչի՞ այդ դեպքից հետո նրանց միջնեկ եղբայրը՝ Վահան Մամիկոնյանը, իր ընտանիքն առած, գնաց Պարսից երկիր, ինքը վերցրեց տոհմի նահապետությունը, մոխրապաշտ դարձավ՝ ամուսնացավ արքայից արքա Շապուհի քրոջ հետ ու Մերուժան Արծրունուն միաբանելով՝ ասպատակեց Հայոց աշխարհը: Իր սպարապետ եղբոր ու թագավորի ամենաոխերիմ թշնամին դարձավ։ Հարցրել էին՝ եթե սպանություն չէր կատարվել, բա ինչո՞ւ նա իր երկրի ու հարազատ եղբոր թշնամին դարձավ։ Ինչո՞ւ, որովհետև սպանությունը կատարվել էր միայն ու միայն Խևա հարճի ու մանր կրքերի պատճառով»։
Իրոք, տարիներ առաջ Վարդան Նահապետը Քուշանների երկրից գերի բերված Խևային վերցրել էր Վասակ զորավարից ու տարել նրան իր դաստակերտը՝ նետել էր ոսկեկար բարձերի վրա: Խևան նրա ձեռքերը հանել է ծոցից, ստինքների միջից, նայել է նրա քրտնաթոր ափին, ասել է. «Քաղդե աշխարհի բախտագուշակ-ձեռնահման ասում է, նայիր, Նահապետ, դու ինքդ էլ կտեսնես բթամատի արմատի ցցվածքը, որ Լուսնի բլուր է կոչվում, ահա տեսնո՞ւմ ես նրա վրայով անցնող այս վարդագույն աղեղնաձև պսակը, սա, Նահապետ, նշանակում է անբնական մահ, դու կմեռնես վաղաժամ»,– ու հռհռացել է։ Վարդան Նահապետն ասել է. «Չէ, դե ոչ, դու պարզապես ինձ ատում ես ու չես ներում Վասակ զորավարից հեռանալու համար»։ Նրան իր հարճերի մեջ առաջիններից առաջինը լինելու շնորհ է տվել: Բայց ոսկեկար բարձերի վրա թավալվելով՝ Խևա հարճը, ժպիտը խոնավ շուրթերին, դարձյալ ասել է.
«Ես տեսա, դու կմեռնես պարանով, տարաժամ»։ Նա կարող էր նաև մի հայացքով գուշակել մայրացող կնոջ արգանդում պտղի տղա կամ աղջիկ լինելը, կամ, նայելով կովի հետևից վազող կարմիր աչք ցլին, մի ակնթարթի մեջ սպառել նրան՝ ձգելով սերմնագեղձը։ Մի սովորություն էլ ուներ. մարդկային մարմնից լեզվի վրա վերցված արյան կաթիլի համից կարող էր գուշակել ցանկացած մարդու ազգային պատկանելությունը: Իսկ երկու եղբայրների միջև ծանր, տագնապալի և անկանխատեսելի հետևանքներով վեճը չէր դադարում, մինչև որ գործին խառնվեց արքունիքը ու հրամանի պես որոշում կայացրեց, որ օտար երկրից բերված հարճը ոչ մեկին չի պատկանելու, այլ կավատության համար եկեղեցու դատին է հանձնվելու և ուրկանոցներում երկանք է աղալու: Քանի որ Խևան Աստծու հանգստյան յոթերորդ օրը սովորություն ուներ արձակ բաները հանգուստելու, նույնիսկ այդ օրերին ծառաներին ստիպում էր վարսերը կապել ու մահճակալների շուրջը կարմիր ու սև պարաններ ձգել և այնտեղից դուրս չգալ։ Իր քթին ու ոտքերին ոսկե օղեր էր հագցնում, որ ո՛չ տղամարդու բուրմունքը առնի, ո՛չ էլ նրա մերձեցմանը դիմակայի: Եկեղեցական հայրերն էլ հավաքվեցին խորհրդի, ասացին. «Ճիշտ է, հարճը կավատ է»:
Երբ հարսնաբեր շքախումբը Հայոց աշխարհի սահմանն է հասել, Դրաստամատը սուրհանդակ է ուղարկել, ասել է. «Գալիս ենք, թող թագավորը թագուհուն դիմավորի»: Լուրը գավառից գավառ, նախարարությունից նախարարություն է անցել, զուսպ տոնակատարության շեփորներ են փչել։
Ազնվական տներում մեծամեծերն ասել են. «Մեր մեկնությունը, որ լսող լինի, գործն այսպիսի ընթացք է ունենալու: Թագուհին Բյուզանդական աշխարհից է գալիս, նրա միջոցով մեզ կսկսեն այնտեղից կառավարել»: Դարձյալ ազնվական տներում հուզված խոսել են. «Չի կարող պատահի, որ թագուհին, իր երկրի նվաճողական, մեծապետական շահերից դրդված, ի վնաս մեզ՝ թագավորի վրա ազդեցություն չունենա»։ Այս երկու կարծիքներից նորից մեկն է
ծնվել, թե՝ «Որ մի քիչ դարերի խորքը գնանք, շոշափելի կհանդիպենք նաև թագավորի ծագման հարցին»: Հարսնաբեր շքախմբին ուղեկցող մետաքսե վիշապակիր հռոմեական զինվորները սպիտակ նժույգները լծած կառքն են կանգնեցրել, ընդառաջ եկող թագավորին ողջունելու փողեր են հնչեցրել, ստրուկները կառքի դուռն են բացել, ու Օլիմպիան է իջել, նրա ծնկի տակ բարձ են դրել, բարձին ծունկ է չոքել, Արշակ արքայի աջն է համբուրել, ճանապարհին դայակից սովորած հայերեն երկու բառն է ասել. «Իմ թագավոր»։ Արշակ արքայի անքնությունից կարմրակոխ աչքերին է նայել ու դողէրոցք է ունեցել։ Դայակին ասել է. «Նրա դեմքին կնճիռները շատ են, շնչառությունն անհամաչափ է ու ընդհատումներով»: Դայակն ասել է. «Դու սխալվում ես, նա առողջ է ցլի պես: Շնչառությունը պարզապես քեզ տեսնելու հուզմունքից էր, դու պարտավոր ես սիրել նրան: Իսկ աչքերի մեջ լցված կարմիրը գիշատչի արյան ծարավի կրքից չէ, ոչ էլ հարբեցողությունից, դու նրան ատելի մի դարձրու քեզ, իզուր ես այդպես մտածում, կարող է՝ փոշեհատիկ է ընկել աչքի մեջ, նրանց երկիրը մերի նման չէ, որ չորս կողմը օվկիանոսներ լինեն, այստեղ քարեր են ու սարեր: Հիշո՞ւմ ես, երբ փոքր աղջնակ էիր, քո հետ էլ էր այսպես պատահել, ու աչքերդ լցված արյունը հանելու համար բիբերդ հարճի կրծքի կաթով լվացինք: Նրա մեջքը կուզ չէ, ուշադիր եղիր ու կտեսնես, որ միայնակության պահին է, երբ միայնակ է մնում, այդ ժամանակ է ինքն իր մեջ խորասուզվում, ինքն իրեն կուլ գնում, ու մեջքը կլորանում է մյուս մարդուն էլ տեղ տալու համար: Իզուր էլ վախենում ես նրանից, սարսափելու ոչինչ չկա: Դու մի նրա ճակատից ճառագող վեհությանը նայիր, իսկական թագավորի կեցվածք է՝ հիացմունքի արժանի»:
Արշակ արքան նրան մայրաքաղաք է բերել արքունիք մտնելուց առաջ, շեմին դրված կավե պնակի առաջ է կանգնեցրել, ասել է. «Խփիր, թագուհի, թող ջարդվի։ Մեր աշխարհի սովորույթը երջանկություն է խոստանում»։ Օլիմպիա թագուհին խփել է, ափսեն չի ջարդվել: Ձախ ոտքով էլ է փորձել, հետո դարձյալ՝ աջ ու ձախով, եղջերվի մորթուց մույկերի մեջ ոտներն է ցավեցրել։ Արշակ արքան զայրույթը չի ցույց տվել: Չի ասել, որ դեպքը սարքած խարդավանք է, ասել է. «Թագուհի, մեր երկրի սովորույթի համաձայն՝ կրունկիցդ արյուն պիտի գա»: Ինքն է խփել, մետաղյա պնակը երկու կես է արել, թագուհու ձեռքից բռնած արքունիք են մտել, իսկ նախարարներն ու պալատականները հետևում էին նրանց՝ թագավորի երկարաճիտք կոշիկի կարերից կաթկթացող արյան վրայով:
Արշակ թագավորի հրամանով կապույտ, սյունազարդ դահլիճում խնջույքի ճոխ ու առատ սեղան բացվեց՝ փառաբանելու Օլիմպիա թագուհուն: Եվ ինը հարյուր նախարարներ, որոնք ունեին իրենց բարձ֊բազմոցները թագավորի սեղանի շուրջը, նստեցին ըստ աստիճանակարգի, և նրանք, որ սեղանի շուրջը կանգնած էին լինում ինը հարյուր պղնձե կոնքերով, անուշահոտ ջրեր բերեցին, լվացվեցին նախարարները, վերցրին արծաթե բաժակները ու գոռացին. «Կեցցե՜ թագավորը, կեցցե՜ թագուհին»: Այդպես մինչև ուշ երեկո գոռում ու գինի էին խմում, բացի նրանցից, որ սեղանի շուրջը ոտքի վրա կանգնած էին լինում: Թագավորի կողքին, թագավորի գահին մոտիկ նստած Ներսես հայրապետն էլ խոսք ասաց, թագավորից պահանջեց ամուսնական կարգ կատարել Օլիմպիա թագուհու հետ եկեղեցու և Աստծու առաջ ու գահին ժառանգորդ տալ: Ասաց. «Թագավոր, ժամանակները բարենպաստ են, Օլիմպիային թագուհի ճանաչիր Աստծու և աշխարհի առաջ: Եվ մենք Բյուզանդական քաղաքակիրթ աշխարհի շնորհը հարգած կլինենք»: Մինչ նախարարները գոռում էին. «Կեցցե՜ թագավորը, կեցցե՜ կաթողիկոսի ճշմարիտ խոսքը», Արշակ թագավորը թեքվեց Հայրապետի ականջին, Արշակ թագավորը մերժեց նրան, ասաց, «Դու գիտակցո՞ւմ ես, կաթողիկոս, այդ արարողությունից ու այդպիսի ծագումով թագաժառանգ ունենալն ի՞նչ կնշանակի»:
Այդ օրերին, երբ նախարարները գինի էին խմում՝ փառաբանում Օլիմպիա թագուհուն, երբ ազնվականներն ու երկրի մեծ ու փոքր պաշտոնյաները, շլացած նրա բարեմասնություններով ու գեղեցկությամբ, ասեկոսները թագավորի սիրո մասին նոր թագուհու վերաբերյալ կրկնում ու կրկնում էին, Փառանձեմն էլ իր թագուհու դիրքին ու մեծությանը չի նայել՝ դեսպաններ չի ուղարկել, անձամբ ինքը արքունի Մրջյունիկ քահանայի հետ գնացել է Ներսես կաթողիկոսի կացարանը, ընկել նրա ոտքերը, աղաչել, խնդրել է, որ թագավորի հետ իրենց ամուսնական կարգը կատարի։ Կաթողիկոսը նրան մերժել է, կաթողիկոսը նրան ասել է. «Ես ժողովրդին չեմ կարող խաբել: Դուք թագավորի հետ միասին խախտել եք Աստծու կարգը, իսկ Աստված կարգազանցներին չի սիրում՝ խափանում է նրանց աշխարհիկ գործերը»: Փառանձեմը արցունքահոս դեմքը ափերի մեջ է առել, չի կարողացել ասել, որ չի կարող այլևս հարճի նման թագուհի լինել: Օլիմպիայի անունը չի տվել, բայց ասել է. «Ատելությունը մեծ է, Վեհափառ, փրկիր ինձ նրանից»: Այս դեպքից հետո էլ Ներսես կաթողիկոսին ուզեց շրջանցել, Փառանձեմը շատ անգամներ փորձեց առատաձեռն նվերներով գայթակղել, խաբել նրա տեղապահ պճնասեր Խադ եպիսկոպոսին: Արքունական ճաշկերույթների էր հրավիրում նրան, ակնակար շորեր, ազնվացեղ նժույգներ էր ուղարկում: Սակայն արթուն էր Խադ եպիսկոպոսը, նա զգում էր իր շուրջը՝ հեռու և մոտիկ պտտվող սատանայի ներկայությունը ու երբեք սթափությունը չէր կորցնում, տված նվերները վերցնում, շատ էր հիանում նրանցով ու կարիքավոր ժողովրդին էր բաժանում: Իսկ թագավորի ու թագուհու ամուսնական ծիսակատարության հարցի վերաբերյալ լռում էր, ու այնպես էր ստացվում, որ ո՛չ չէ էր ասում, ո՛չ էլ՝ հա:
Երբ արքունական տան հավուր պատշաճի խնջույքներն ու տոնակատարությունները վերջացան, երբ թագավորին ու նոր թագուհուն փառաբանելու եկած նախարարներն ու մեծամեծերը ձիերը հեծան ու գնացին իրենց երկրները, հաջորդ օրը թագավորն իր կուսակիցներով հավաքվեց խորհրդի՝ Բյուզանդիայից վերադարձած Դրաստամատի զեկուցումը լսելու: Ասաց. «Արքա, Կոստանդիոս կայսրը, Օլիմպիա թագուհուն որպես շնորհ, զիջում է հռոմեական աշխարհին սահմանամերձ Հայաստան աշխարհի երկրամասերի հարկատվությունը, բայց պայման է դնում, որ բյուզանդացի վաճառականները սեփական թաղամաս ունենան Դվին մայրաքաղաքում և օգտվեն ազատ առևտրի իրավունքից, ու նրանց քարավանները Պարսից երկիր էլ մտնեն: Ասաց, իսկ ինքը կհետևի, որ մեր վաճառականները, առանց հարձակումների ենթարկվելու, իջնեն Միջագետք, Մծբին և Ուռհա ու վերսկսեն իրենց երբեմնի առևտուրը,– ասաց,– ինքը դեմ չէ, հասկացրեց, որ աչք կփակի իր երկրով անցնող ասորի զինավաճառների քարավանների վրա: Հրեա ակնավաճառներին թույլ կտա Բյուզանդիայով դարձյալ գալ մեր աշխարհ՝ Հնդկաստանից ու Չինաստանից բերած քարերի առևտուր անել»: «Շունչ քաշելու ժամանակ է ստեղծվում, տեր,– ասել է Դրաստամատը,– Լազիկայից էլ մեր քարավանը վերադարձել է: Լեռներում անցման ժամանակ ընդամենը երկու բեռնակիր ու չորս ջորի են կորցրել: Վասակ զորավարի ու Վրիվ հազարապետի հետ խորհրդակցել ենք, եթե աճապարենք, կհասցնենք մի անցում էլ կատարել»: Մինչ ստրուկների՝ գահին զուգահեռ երկու պատերի տակ մարմարե նստարաններին նստած նախարարներին գինի մատուցելն ու գնալը, բոլորը լռում էին: Արշակ արքան ասաց. «Շունչ քաշելու ժամանակ չկա, հարգարժա՛ն նախարարներ, շունչ քաշելու չէ, ժամանակ շահելու հնարավորություն կարծես թե ստեղծվում է,– ասել է,– ինձ ոսկի է պետք, մեզ ոսկի է պետք, նախարարնե՛ր: Կոստանդիոս կայսեր զիջած հարկերը զենք գնելու համար կօգտագործենք, իսկ մեր հանքահորերի ոսկով քաղաք կկառուցենք, նմանը չունեցող մի քաղաք»: Նախարարները զարմանքից կարկամել են, չեն հասկացել թագավորին: Ձորա աշխարհի նախարարը ձայն է վերցրել, չի կարողացել խոսել: Զորավար Վասակն ասել է. «Արգամ նախարար, ինչ ես կուչուձիգ անում, բան ունես ասելու, ասա հասկանանք»: Մարմարյա սեղանին թափված գինու կաթիլն է ափով մաքրել, թե. «Ես ինչ գիտեմ, թագավո՛ր, երկրի տերը դու ես, բայց այսպիսի պահի քաղաք կշինվի՞»: Վասակ զորավարն ասել է. «Ժողովուրդը կհասկանա՞, պերճանք չի՞ դիտվի, արքա»: Դրաստամատն ասել է. «Ես հաստատապես գիտեմ՝ եկեղեցին քաղաքաշինությունը կօգտագործի մեր դեմ»:
Արշակ թագավորը լռել է, հետո բարձրացել գահից, քայլել է դահլիճում, ասել է. «Միայն ժխտել գիտեք, հակառակվել: Ժամանակին Խոսրով ու Տիրան թագավորներին էլ, երբ մեր աշխարհի հարավում, Տիգրիսի և Եփրատի միջև Անգեղ բերդն էին կառուցում, նախարարներն ասում էին. «Ճիշտ չէ», բայց հիմա ինքներդ եք տեսնում, թե ինչ կարևոր նշանակություն է ունենում մեզ համար այդ ամրությունը Պարսից և Բյուզանդական աշխարհների պատերազմների ժամանակ: Հիմա ինձ հարցրեք, թե ինչո՞ւ ենք այդ քաղաքը կառուցում»: «Ինչո՞ւ»,– միաբերան հարցրել են նախարարները: «Մեր երկրով անցնող քարավանները կանգնեցնելու համար,– ասել է,– քաղաքը որ շինենք Կոգահովիտ գավառում, հենց Պարսկաստան գնացող առևտրական մեծ ճանապարհի վրա, հասկանո՞ւմ եք՝ ի՞նչ է լինելու: Ձեր կարծիքով՝ տնտեսական հարված կլինի՞ Պարսից աշխարհին, թե չի լինի: Ինձ թվում է՝ կլինի, այն էլ ինչպիսի: Մեր երկրի նոր մայրաքաղաքը հյուսիսից հարավ, Միջագետք իջնող և Հայաստանից Սև ծովի ափերը տանող գլխավոր ճանապարհների կենտրոնում է կառուցվելու: Բոլոր առևտրական քարավանները, որ գալիս էին այլ երկրներից ու անցնում Պարսից աշխարհ, կմնան մեզ մոտ կամ Պարսից Մեծ դուռը մեզ խոշոր հարկ կվճարի նրանց ճանապարհը բացելու համար: Խորաթափանց եղեք, նախարարներ, սա քարավանների միակ ճանապարհն է Արևելքի և Արևմուտքի միջև»: Երկար լռություն է եղել, հետո թե. «Լավ մտածված, հեռուն գնացող միտք է, բայց մեր այդքան խուսափած ու մեզանից վանած պատերազմը չէ՞, արքա»,– հարցրել է Գողթնի իշխան Ատոմը: «Թագավոր, միշտ էլ այդքան շատ ենք մոտենում կրակին, ինչքա՞ն կարելի է այրվել նույն կրակով»,– ձայնը պաղ էր Հաշտենյաց Գնիթ իշխանի: «Այդպես է, Ատոմ իշխան, հաղթանակ չի լինում, Գնիթ նախարար, երբ խաղաղության ժամանակ չես կռվում»: 0տարները մեր դեմ միշտ էլ իմ առաջարկած կռվելու եղանակն են օգտագործել: Բյուզանդական դեսպանությունից վերադարձած Վարդան Նահապետի զեկուցումն էլ այդ է հաստատում: Ավագների խորհրդակցության ժամանակ լսեցինք նրա հաշվետվությունը, որ Հռոմի զինվորը խաղաղության օրերին հռոմեական նվաճած տնտեսության ու գանձարանի պահապանն է: Նրանց երկրի կապալառուները, մատակարարները, վաճառականները և ազնվականները՝ ահա թե ովքեր են զինվոր պահում և հռոմեական լեգեոններին քայլեցնում աշխարհից աշխարհ, երկրից երկիր ու ազգեր ստրկության քաշում: Փոխվում են պատերազմելու կանոնները, ու ես հաստատապես համոզված եմ, որ մենք, ինչպես մեր երկրի հարավում, այնպես էլ Արևելքն ու Արևմուտքը իրար կապող տարածքում, պատերազմական օրերի համար պիտի ունենանք մեր հզոր հենակետը, իսկ խաղաղության ժամանակ այդ հենարանը նաև պիտի կարողանա պատերազմ վարելու չափ նշանակալից լինել երկրի տնտեսությունը ստեղծելու գործում»: Եկել, նորից բազմել է գահին, տեսել է իրեն հետևող հայացքները, խոսել է նրանց հետ. «Այսօր սուրհանդակները հաշվետվություններ են բերել երկրի հանքատներից, համարյա թե բոլոր կառավարիչները տրտնջում են, որ աշխատուժ չկա, եղածներն էլ մեռնում են թոքերի հիվանդությունից»: Հազարապետ Վրիվ Գնունուն ու Վասակ զորավարին ասել է. «Զորավա՛ր, այսօր ճանապարհ կընկնեք, կայցելեք Սպեր և Տայք՝ մեր ոսկու հանքերը: Անձամբ լվացման խորշերը կիջնեք, կստուգեք ոսկեբերությունը՝ կհրամայեք, կշտապեցնեք, կաղաչեք, որ գիշերուզօր աշխատեն: Հանքերի կառավարիչներին զգուշացրեք, որ նրանց պատճառաբանությունները արքունի կողմից դիտվում են որպես անհիմն պատրվակներ՝ իրենց անհավատարմությունը թաքցնելու համար,– ասել է,– նրանց աշխատուժ կհասցվի, մենք կարող ենք նրանց աշխատուժ տալ: Թող հազարապետ Վրիվ Գնունին այցելի երկրի բանտերը, ժամանակն է, որ մահապարտներին ու ցմահ բանտարկյալներին հանենք կալանքից:– Ասել է.– Հազարապե՛տ, ծակեք նրանց ականջները և ուղարկեք հանքատների կառավարիչներին՝ խորշերում աշխատելու»:
Թագավորը ծափ է զարկել, արքունի կարապետները ներս են հրավիրել ճարտարապետին: Ճարտարապետ Ղևոնդը կառուցվելիք քաղաքի գծագրերը փռել է սեղանին: Արքան ու ավագների խորհուրդը հակված նայել են լայն փողոցներին, առևտրական հրապարակներին, շտեմարաններին ու քարվանատներին, գոհ են մնացել: Արշակ թագավորը խորհրդակցությանը մասնակից նախարարներին ասել է. «Դուք էլ, մենք բոլորս էլ պիտի մասնակցենք քաղաքաշինությանը»: Հետո նոր քաղաքի շինարարության կառավարիչ կարգված Զվիթին ասել է. «Շինարարության վրա աշխատող բանվորների ու վարպետների օրավարձը համընդհանուր շինարարության մեջ ընդունված չափից բարձր կվճարեք: Արքունական ցորենի շտեմարաններից հացի աղունը վերցրեք: Թող մունետիկները աշխատանքի հրավերներ կարդան բոլոր գավառներում»: Արքունանիստ խորհրդակցությունից հետո, երբ նախարարները գնացել էին, ու նրանք երեքով էին մնացել, «Նախարարների դժգոհությունը կառաջացնենք, տե՛ր,– ասել է Վրիվ Գնունին,– մեզ կողմնակից նախարարներն էլ գոհ չեն լինի, խորհրդի վերջում նրանց մեջ արդեն խոժոռվածներ կային: Բոլորն էլ գիտակցում են, որ գավառները մարդաթափ կլինեն, գյուղը քաղաք կհոսի: Գյուղատերերի կողմից հուզումներ կլինեն»: «Հուզումներ կլինեն, բայց, հազարապե՛տ, թագավորություն ունենալու պայմանն է այդպիսին:– Ասել է.– Քաղաքները թագավորության հենարաններն են: Նրանց հզորացնելն ու քանակի շատացնելը միակն միջոցն է՝ նախարարներին գահին հնազանդեցնելու: Մի ավել զինվոր զորակոչելու համար՝ թագավորը նրանց առաջ խնդրարկու է, էլ չեմ ասում՝ հարկերի, տնտեսական ու ռազմական հարցերի շուրջ ծագող անհնազանդությունների մասին: Նախարարի հողի վրա աշխատող ռամիկը չգիտի, թե ինչ է թագավորությունը: Նրա համար միևնույն է՝ իր նախարարը հունամետ է, թե պարսկասեր, նրան չի տրված ընտրության իրավունք, որովհետև բացարձակ կախված է իր նախարարի կամքից, ահա թե ինչու մենք պիտի բացենք քաղաք բերող ճանապարհները»: Դրաստամատն ասել է. «Նախարարները կգնան Ներսեսի մոտ, իսկ Ներսեսը չի լռի, հիմա եկեղեցին քաղաքականապես ու տնտեսապես անչափ զորացել է, մանավանդ Աշտիշատի համաժողովից հետո»: Վրիվ Գնունին ասել է. «Լավ էլ հեղինակության է հասել, իզուր եք անտեսում, արքա՛, այդ ուժի հետ պետք է հաշվի նստել»: Վասակ զորավարը, Դրաստամատ ներքինին ասել են. «Մենք էլ ենք այդպես մտածում»: Թագավորն ասել է. «Իսկ ես՝ չէ: Մենք հոգևորականությանը տնտեսապես կթուլացնենք: Քանի հռոմեական կայսրությունը բարեհաճ է մեզ ու չի աջակցի Ներսեսին, եկեղեցու համար էլ պիտի գործի թագավորական օրենքը»։
Հաջորդ օրը Արշակ արքայի նոր քաղաքի շինարարության կառավարիչ իշխան Զվիթը աշխատող բանվորների ու վարպետների օրավարձը կրկնակի է վճարել, սնունդը պետական ամբարների պարունակությունից է տվել: Բանտերից ու զնդաններից մահապարտներին ու ցմահ կալանվածներին է հանել, հերոնով ականջներն է ծակել՝ որպես թագավորից ստացած ներման նշան: Նրանց միջից լավագույն վարպետներին ջոկել, գմբեթների վրա է հանել, աշխատել չիմացող դանդաղողներին հիմքեր է փորել տվել, ասել է. «Ձեր հայր թագավորը ձեզ ներել է, դուք էլ ձեր ազնիվ աշխատանքով ձեր մեղքը քավեք»:
Իսկ այդ նույն օրը մունետիկները Հայոց աշխարհի բոլոր կողմերում հրապարակել են թագավորական հրովարտակը: Գյուղերում և ավաններում հրովարտակը գործել է, թագավորի հրամանը կատարվել է, Տրդատ Մեծի ժամանակներից գործող օրենքը խափանվել է, ու հոգևոր դասից կրճատել են նրանց հասանելիք յոթ ծխի հողամասերը, ամեն մի գյուղում հողին համեմատ թողել են երկու հոգևոր անձ՝ մի երեց և մի սարկավագ: Թագավորի լիազոր ներկայացուցիչ Վրիվ Գնունին՝ իբրև անմիջական տեսուչ հարկերի և որպես դիվանի կառավարիչ, հրովարտակի հաջորդ կետն է կարդացել, ասել է. «Թագավորի և նրա ավագանու խորհրդի որոշմամբ՝ սահմանափակվում է նաև եկեղեցական դասի ազատությունը զինվորական ծառայությունից, և նոր օրենքով պահանջվում է, որ երեցների ու սարկավագների եղբայրներն ու որդիք մտնեն տերության բանակը ծառայության մեջ և ապրեն ու մեռնեն՝ ինչպես մենք»:
Հաջորդ գավառներում էլ է ճառ արտասանել: Կուսանոցների բարեպաշտ օրիորդների համար բացատրական աշխատանքներ է տարել, ասել է. «Երկրին ու թագավորին զինվորներ են պետք, իսկ դուք ձեր արգանդները անապատ եք դարձրել: Հանեք ձեր կուսակրոն շորերը և իջեք աշխարհ, երկրագործ մշակը ռազմիկ է դարձել, նրա շինած բնակարանում պահեք կրակը, ոտքի ուժը կորցրած ծերերին, երեխաներին, մանր ու խոշոր անասունների հոտերը: Հողին աճեցնել տվեք հաց ու մշակեք դաշտի պտուղները,– նրանց մայրապետին ասել է,– թող նրանք մտնեն աշխարհ, երկանքներ աղան, պաշարներ պատրաստեն ու կռվի գնացողների ուղտերը բարձեն: Վերքերով վերադարձածներին սպեղանի դնեն»:
Բորոտանոցների, անկելանոցների բնակիչներին ու նրանց տեսուչներին ասել է. «Մենք լավ գիտենք և տեղյակ ենք այստեղ կատարվող դեպքերին: Ձեր մեջ բանակից փախած, մահճակալին գամված անդամալույծ ձևացողներ էլ կան: Թագավորն ասում է՝ բավ է, այդ հիմնարկները պահելու ծախսը շատ թանկ է նստում պետության և երկրի բնակիչների վրա: Մեր տեր թագավորն ասում է՝ ժողովուրդը տրտնջում է այդ հարկերից, ասում է՝ ազատում ենք բնակչությանը բարեգործական հիմնարկներին տալիք տասնորդ տուրքերից: Այդ հիմնարկները եկեղեցին է բացել, թող եկեղեցին էլ իր կալվածքներից ստացված հարստության հաշվին պահի նրանց, մեր ժողովուրդը շատ գործ ունի անելու, ժողովուրդը պատերազմ է դիմակայելու:– Ասել է.– Մեր տեր թագավորն ասում է, եկեք սրանից մատի փաթաթան չսարքենք ու խռովահույզ չլինենք, երկիրը միաբանությունը կփրկի»:
Գնացել, հասել է Առյուծ լեռան անմարդաբնակ վայրերի եղբայրանոցները, այնտեղից Մեծ Սար՝ աստվածների նախկին մեհյանների Անահիտի աթոռ կոչվող տեղում՝ մենակյացների խրճիթներին, այնտեղից էլ Մեծ Ծոփք՝ Մանուշեղ գետի ափերը, Մամբրե կոչվող անապատը: Ասել է. «Դուք այս ի՞նչ եք անում, հրապուրված սքանչելիքներով ու տեսիլքներով՝ բնակվում եք առյուծների հոտերի մեջ, երբ ձեր թագավորին առյուծասիրտ զինվորներ են պետք: Արջերին ու ինձերին օրվա ձեր սովորական ընկերն եք դարձրել, երբ բանակին արջի ուժով և ինձի ճկունությամբ կռվողներ են հարկավոր: Թռչունների երամների նման բնակություն եք հաստատել քարանձավներում, այրերում և ժայռերի ծերպերում, երբ թագավորին թռչնի արագությամբ սուրացող սուրհանդակներ են պետք: Դուք այս ի՞նչ եք արել, ձեր մարմիններն ուժասպառ, խոտաճարակ եք դարձրել, երբ երկրին խնձորով զորացած այրեր ու կույսերին պտղավորողներ են հարկավոր: Հրաժարվել ու ապրում եք առանց գույքի, ստացվածքի, առանց խնամքի և դարմանի՝ չհոգալով անգամ մարմնի մասին, Աստծու սիրո համար հրաժարվել եք աշխարհից ու ձեզ զրկանքների տվել, բայց մխիթարության և սիրո ամենակարոտյալը ձեր թագավորն է, ձեր արքան ամենամեծ դարմանի ու խնամքի կարիքավորն է ու զրկվածը, որ դուք նրա հետ չեք և օտար աշխարհներից, չունեցած ոսկին ու արծաթը տալով, վարձկան զինվորներ է հավաքում, որ մի սուր ավելի բռնող ունենա»: Ասել է. «Մեր աշխարհի բարետես ու արգավանդ, ամենալավ տարածքում քաղաք է կառուցվում, համարյա ավարտում են, եթե ուզում եք, գնացեք ապրեք: Ասողին լսող է պետք, եթե ինձ լսեք՝ կգնաք»: Լսողները հասկացել են, համարյա հասկացել են: Թագավորի հազարապետության՝ ճառ ասողի հետևից, նույն ճանապարհներով ու գյուղերով, գավառները շրջող ևս ճառ ասողներ, բացատրող ու մեկնաբանողներ՝ հայր-վերահսկիչներ Շաղիտան, Եփրեմը, Գինդը, որ Սլկունյաց ցեղից էր, և Եպիփանն են անցել: Եպիփանը, որ անապատներում ճգնակյացների հետ շատ անգամ խոտաճարակ էր եղել, ժողովրդին ասել էր. «Ահա, մենք՝ սրբերս, ձեր առաջ ենք, եթե մեր խոսքն արժեք ունի, ուրեմն մեզ հավատացեք և իմացեք, որ ձեր հայր, առաջնորդ կաթողիկոսն ասում է. «Սատանան կարող է հրեշտակի տեսքով գալ»: Շաղիտան, որ հասել էր այնպիսի սուրբ կատարելության, որ ամեն ոք սպասում էր նրա մահվան, որ որպես նշխարք կարողանա նրա ոսկորները ձեռք բերել, քմծիծաղը դեմքին՝ նրանց բոլորի շուրթերին էլ քմծիծաղ կար, հեգնանքով ասել էր. «Նա ո՞վ է՝ Տիգրան Մե՞ծ է, Ներո՞ն է, փարավո՞ն է, որ նրանց նմանակելով քաղաք է կառուցում: Արշակը մինչև հիմա մի հաջող ճակատամարտ էլ չի տվել: Քաղաք կառուցում են նվաճած օտար երկրների ստրուկներով, գերեվարած զինվորներով ու ժողովրդով, բերած ոսկով, ավար առած բարիքներով ու նրանց հաշվին ծաղկեցրած սեփական երկրով, իսկ Արշակն ի՞նչ է արել, դեռևս ոչինչ, բացարձակ ոչինչ»: Գինդը, որ Սլկունյաց ցեղից էր, աբեղաների գլխավորը, միայնակաբնակների վարդապետը, վանքերի վերակացուն, անապատականների ուսուցիչը, ասել է. «Ի՞նչ է, ճիշտ չի՞ ասում հայր Շաղիտան, մի ինքներդ դատեք, թե այդ կառուցվող քաղաքն ինչ ծանր բեռ կլինի մեր երկրի համար: Ժողովուրդը տարիներ շարունակ աղքատությունից պրծում չի ունենա: Իսկ դուք մի նայեք՝ քաղաք կառուցողին, որ միշտ կերուխումների, խնջույքների մեջ է՝ աշխարհներ կործանած մեծ զորավարների նմանությամբ ու վարձկան երգիչների բերանով իր գովքն է երգել տալիս, իբրև թե՝ Աքիլլեսից էլ ավելի քաջ ու արի է, բայց իրականում նման է կաղ ու սրագլուխ Թերսիտեսին: Ի՞նչ է, վարձկանը որ երգեց, ու իր անվանակոչությամբ քաղաքը կառուցվեց, քաջությունը կգա ու կլցվի Արշակի մե՞ջ»:
Եպիփանն առաջ է եկել, թաշկինակը հետ է տարել գլխից, մազեղեն հագուստի տակ վառվող կուրծքն է քորել, ժողովուրդը իրար վրա գոռացել է, ասել են. «Թողեք խոսի սուրբը, մեր մարգարեն»: Միանգամից իջած լռություն էր կտրուկ մարած աղմուկից հետո: «Արշակի մեծամտությունը և մեր դժբախտությունը սկսվեց Շահապիվանից, երբ այնտեղ նա հաղթեց ցլին, բայց այդ մենամարտը իրականում մեր աշխարհի համար ցուցադրված պայմանական նշան էր: Ցուլը բնության վայրի ուժի բացարձակ գեղեցիկն է, բանականին հաղթողը, հողագնդի շնչառության հրե խորհուրդը, ծննդի սկիզբը, ոսկրածուծի լրումն ու նվազումը: Նոխազը նրա հակոտնյան է: Արշակը բնությանը, աստծուն հակադրեց նոխազին՝ խոհեմ գեղեցիկին, քաջին, խաղաղասերին, հոտի առաջնորդին, ինքն իր մեջ ծնած աստվածամարդուն: Իսկ դուք գիտեք, թե ինչ խաղաղություն է երկրում սփռում աստվածամարդ առաջնորդը, այդ անօրեն քաղաքի կառուցման պատճառով մեր աշխարհում արյունածուփ կրքերն են եռում»: Եպիփանը տնքաց, ժողովրդի մեջ էլ տնքոց կար. «Իմացեք, նոխազը հին աշխարհի նշանների մեջ արիական ծագման խորհրդանիշն է, աստվածամարդու հաստատումը երկրի վրա: Եղա՞վ, իհարկե չեղավ: Աստված միակն է, որ կա և կլինի երկնքում»: Նա ձեռքը պարզեց հեռուն, հայացքն էլ գնաց մեկնած ձեռքի հեռուները ցույց տվող անորոշության հետևից: «Իսկ դու, Արշա՞կ, մինչև երբ ես այդքան գոռոզ լինելու»: Հայացքն եկավ հեռու անորոշությունից, կանգնեց ժողովրդի վրա: «Ձեր թագավորը իրենից կուռք է ստեղծում, նա մեծամտանում է իր ծագման արիականությամբ և օտարության պատն է դնում իր և ժողովրդի միջև, որովհետև կարծում է, թե ինքն աստվածամարդն է՝ նմանակած Մեծն Տիգրանին, Ներոնին, Աքիլլեսին, փարավոններին, որոնք Աստծու ժամանակի մեջ փոշեհատիկ են, կան և չկան: Մենք ասում ենք՝ թող քաղաքը
չկառուցվի ինքնակոչ աստվածամարդու կողմից»: Եպիփանը ծիծաղեց, ժողովուրդն էլ էր ծիծաղում:
Հաջորդ օրը կառքին լծված քրտնաթոր ջորիները Ներսես կաթողիկոսին բերել, հասցրել են Դվին մայրաքաղաքը: Հայրապետը ճանապարհի հոգնածությանը չի նայել, ընթացիկ թափ է տվել փեշերից փոշին, խաչ ու գավազան զնգզնգացնելով մտել է արքունիք: Ասել է. «Թագավո՛ր, դու էս ի՞նչ ես անում»: Արշակ արքան մինչև վերջ երաժշտություն է լսել, հետո սրնգահարին հեռացրել է սյունազարդ դահլիճից, ասել է. «Կաթողիկո՛ս, ամեն մեկս մի բան անում ենք, պետությունը նորոգվելու կարիք ունի»: «Այդպես անմտորե՞ն: Դու դեմ ես գնում եկեղեցուն»: Հետո նկատել է Դրաստամատին ու արքունի խորհրդական մեծ իշխան Բագրատին, Ծոփքի իշխան Նոյին ու մյուս նախարարներին, ասել է. «Թող դուրս գնան»:
«Չէ,– թագավորն ասել է,– չէ, նրանք արքունի խորհրդականներն են»: «Նրանք այստեղ գործ չունեն, թագավո՛ր, նրանք թող գնան»:
Նախարարները չեն գնացել, նրանք խոնարհվել են ու մնացել: Ներսես հայրապետը նրանց աչքերի մեջ տեսել է իրեն ծանոթ, պաղ, շեղբանման հայացքները՝ վտանգներով առկա: Դրանիկ ծառաները բազկաթոռ են մատուցել Հայրապետին, նրանք թագավորի հետ նստել են դեմ ու դեմ և երկար ժամանակ չեն խոսել: Թագավորը հրամայել է, ծառաները ջուր են բերել, կաթողիկոսը ջուրը խմել, ասել է. «Թագավո՛ր, հեռու չես գնա: Դու դարերով մշակված քաղաքակրթություն ես արհամարհում: Ժամանակ կանցնի, և ճանապարհին քո ավերածներին դեմ կդիպնես: Մի՞թե Բյուզանդական երկրի կարծիքը ոչինչ է քեզ համար, շրջահայաց եղիր, թագավո՛ր»: Արշակը նրա կզակին, մորուքի վրա կանգնած փայլփլուն ջրի կաթիլին է նայել, հետո ասել է. «Ախր, դու մեզ պիտի հասկանաս, Հայրապե՛տ, իմ արածը կարևորություն ունի: Լավ էլ կարևոր ու հրատապ է
քայքայված, իր դեմքը կորցրած ու կողոպտված թագավորությունը վերականգնելու համար: Կաթողիկոս, մի՞թե կուսանոցները, անկելանոցներն ու բորոտանոցները փակելով՝ եկեղեցին կտուժի»։ «Թագավոր, հարցը փակելը չէ, ոչ էլ հոգևորականներին բանակ զորակոչելը, բարեգործական այդ շինույթները բարոյականության խորհրդանիշներ են, որ ժողովրդին զգոն են պահում, եթե նրան զրկես իր հավատալիքներից, ում է պետք հզոր, անբարոյական պետությունը»: «Կաթողիկոս, հզորն ինքն է ստեղծում պատմություն և ժողովրդին հնարավորություն տալիս մեռնել իր պատմության մեջ»: «Սոդոմ֊Գոմորի պատմությունը գիտես, թագավոր, ինձանից լավ գիտես, թե ինչ պատահեց մեղավորներով բնակեցված այդ անիծյալ քաղաքների հետ: Քաղաք ես կառուցում առանց Աստծու օրհնության»: «Կաթողիկո՛ս, բա եկեղեցին, Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցին, քաղաքի ամենաբարետես մասում է կառուցված»: «Եկեղեցին օծված չէ, ես չեմ կարծում, որ հաճո է Աստծուն: Նախարարները բողոքում են, դժգոհություն կա նրանց մեջ: Գավառները մարդաթափ են եղել, հունձք անող չկա, պտուղը ծառի վրա է մնացել, մեծավորների հրաման կատարողը կամակոր է դարձել, ազնվական տներից այդ քաղաքն են փախչում բոլոր ստրուկները: Նրանց տերերի համբերությունն էլ սահման ունի…»: Ձեռքերի ափերը ծնկներին իրար վրա էին դրված, նախադասությունները շեշտված էին: Ասել է. «Թագավո՛ր, ես միայն հոգևորականների անունից չեմ խոսում: Նախարարները միանշանակ ասում են՝ չէ: Նախարարներին լուր պիտի տանեմ, իմ խոսքին են սպասում…»: Արշակ արքան միջանցիկ հովի մեջ Ներսեսից եկող անուշահոտ յուղերի ու խնկի բուրմունք առավ, ասել է. «Նախարարներին դու ասա, կաթողիկոս, հասկացրու, որ աշխարհի առաջ մեր խոսքն ու կեցվածքը պիտի ունենանք: Պարսից և Բյուզանդական աշխարհները առևտրի մեջ մտցրել են մենաշնորհ, ծախում են իրենց ավելցուկը, գնում են ամենալավը և մեր ապրանքին իրենք են նշանակում գները, մեր երկրից դուրս են տանում ոսկին: Կառուցվող քաղաքը կստիպի մեր հարևաններին սթափվել»: «Թագավո՛ր, շրջահայաց եղիր, դադարեցրու քաղաքաշինությունը, մի արթնացրու հեթանոս թշնամուն, երկիրն արդեն իսկ հուզմունքի մեջ է: Ռազմական հարկատվությունն էլ մյուս կողմից սասանեց ժողովրդի նստակեցությունը, կահ-կարասին կապած՝ զանգվածաբար տեղից տեղ են քոչում: Գավառներից հավաքում են նորակոչիկներին»: Թագավորը բարձրացավ գահից, խոսելով քայլում էր դահլիճում, կորացած էր, կուզը նկատվում էր, կաթողիկոսը չսպասեց, որ նա խոսքը վերջացնի. «Ի՞նչ պատճառաբանություններ կարող են լինել, թագավոր, երբ ծանր կերպով հարկվում են բոլոր դասերի և զբաղմունքների մարդիկ՝ պիտի զենք հայթայթեն, հանդերձանք, ոսկի, արծաթ, փոխադրական միջոցներ: Այդպիսի գնով նրանցից հարկված ցորենի պաշարները կուտակվում են պետության շտեմարաններում, իսկ ժողովրդի մեծ մասը մուրալով և օրը քաղցած է մթնեցնում: Թագավոր, ինչքան էլ ժողովրդից գաղտնի պահվեց, լուրը հասավ ամենքին, գավառներում և ազնվական տներում միայն այդ մասին են խոսում, մենք իմացանք ճշմարտությունը՝ ձեր հանքատներում հազարավոր մարդիկ են ոչնչացել: Երկրի խոշոր բանտերից հանել եք մահապարտներին ու ցմահ դատապարտյալներին ու ոչնչացրել: Նրանց բոլորին ոսկու հանքախորշերում բերանները կապած եք աշխատեցրել, որ ոսկեհատիկներ կուլ տալով՝ գողություն չանեն: Մենք մարդիկ ունենք, մեր մարդիկ հաղորդեցին, որ նրանք մի գիշերվա մեջ լվացման հորերի ջուրը թողել են հանքախորշերը և հեղձամահ են արել իրենք իրենց: Ահա, թագավոր, քո քաղաքի շինարարության առաջին զոհերը, ահա աշխարհի առաջ կեցվածք ունենալու գինը»: Արշակ արքան ասել է. «Կաթողիկո՛ս, նրանք զոհեր չեն, ոչ էլ ոչնչացել են, նրանք հպարտ են եղել: Բանտարկյալները իրենք իրենց բարձր են դասել արքունիքից ստացած ներման շնորհից»: «Չեմ հասկանում, ինձ համար անհասկանալի է, թագավոր, ձեր այս անգութ վերաբերմունքը, խստակեցությունը մեր մերձավորների նկատմամբ: Դադարեցրու քաղաքաշինությունը, մի դարձրու փորձաքար»: «Կաթողիկո՛ս, թագավորի կամքն է լինելու այսուհետ»:
Ներսես կաթողիկոսն ասել է. «Թագավոր, ժանտ հիվանդություն է գալու քո քաղաքի վրա»։

«Երանելի Ներսեսի բերանից ելած այս խոսքերից հետո հազիվ էր անցել երեք օր, որ աստված Արշակավան քաղաքին հարվածեց: Մարդկանց և անասունների վրա դուրս եկան վատորակ պալարներ, որ ժանտախտ էր կոչվում: Այս հարվածը երեք օրից ավելի չտևեց, ու քաղաքն անմարդացավ. մոտ քսան հազար ընտանիք կոտորվեց, և մարդկանցից մեկը կենդանի չմնաց, որովհետև կործանումն ընդհանուր էր, հրդեհը՝ ահասարսուռ»:
Հոգևոր հիշատակաց դպիր Փ. Բուզանդ
Ներսես կաթողիկոսն իր խոսքը վերջացրել էր, արդեն ոտքի վրա էր, նրանց էր նայում: Թագավորի շուրջը բարձերին նստած խորհրդականներ՝ մեծ իշխան Բագրատը, Ծոփքի իշխան Նոյը և մյուս նախարարները նրան էին նայում լուռ և անթարթ հայացքով: Սյունազարդ դահլիճի փակ դռնից հեռու մի տեղ աղմուկով դուռ բացվեց, նրա աղմուկը ներսում լսելի եղավ, օգնեց նախարարներին՝ Վանանդի իշխան Որութը և Կողբաց իշխան Մանավազն էլ իրար մեջ խոսեցին, հետո բոլորը խոսում էին ու բոլորը Ներսես կաթողիկոսին էին դիտում:
Ներսես կաթողիկոսը ծանոթ էր այդ պաղ աչքերի շեղբանման փայլատակումներին: Դա տեսել էր տարիներ առաջ, երբ Արշակը վերադարձավ պարսից աքսորից ու երկրում ցրվածներին, երկրից փախածներին, երկրից խռովածներին, երկրի հավատարիմներին, երկրի վստահելիներին հավաքեց ու նրանց վրա թագավորեց, նրան հոգևոր առաջնորդ էր պետք, այնպիսի մի առաջնորդ, որ նրա ու թագավորի քաղաքականությունը նույնը լիներ: Արշակ արքան Չունակին էր ցանկանում: Հունամետ ու պարսկասեր ազնվականությունը, բաժանված երկու թևերի, Ներսեսի ու Չունակի թեկնածությունն էր առաջադրում: Երկրի ժողովուրդը պապանձվել, երկու թևերի բաժանված՝ շունչը պահել, սպասում էր վճռական խոսքի: Ներսեսը մի գիշերում հասավ Սպեր գավառ՝ Մամիկոնյան նախարարություն, աներոջ՝ Վարդան Նահապետի հետ խորհրդակցեց, նա համաձայնեց, ասաց՝ հա: Վարդան Նահապետը իր եղբոր՝ համայն հայոց զորքերի սպարապետ Վասակի հետ խորհրդակցեց, նա էլ ցանկացավ, ասաց՝ հա: Նրա հրամանատարության տակ գտնվող հայոց զորքը ցանկացավ, գոռաց. «Հա՛, Ներսեսը լինի մեզ հովիվ, մեզ առաջնորդ, մեզ կաթողիկոս, մեզ ուղեցույց, նրա գործած բոլոր մեղքերը, անձրևի նման, թող մեր գլխին թափվեն…»:
Մութն իջնելուն պես մայրաքաղաքում, դեմքերը թաշկինակով ծածկված, զգուշավոր մարդիկ էին շրջում: Նախարարությունից նախարարություն սուրհանդակներ էին ուղարկվում: Ազնվական տներում գաղտնի խորհրդակցությունների էին նստում: Անհայտ ձիավորներ էին սուրում փողոցներով: Թաղամասից թաղամաս ծածուկ զենք էր տեղափոխվում:
Թագավորն ու Դրաստամատը խորհրդակցեցին, մտածեցին, Դրաստամատն ասաց. «Զորքը ցանկանում է, թագավոր, զորքին պիտի զիջել, համ էլ նրա Բամբիշ մայրը քո հոր՝ Տիրան թագավորի քույրն էր»: Ասել էր. «Հա»: Ասել էր. «Թագավոր, այս պայմաններում է՛լ ելք չկա, երբ երկիրը երկու մասի է բաժանված, ու զորքն էլ ոտքի է կանգնած: Գրիգորի տոհմը դարձյալ գործածության մեջ դրեց իրեն լավ ծանոթ ու խնամքով պահպանած, շատ անգամ փորձարկած իր հին զենքը: Այս իրադարձությունները հուշում են, որ Մամիկոնյանների սպարապետական տունը մնացել է իր նախկին կողմնորոշման մեջ, իր բարեկամական վերաբերմունքով ու շահերով կապված է Լուսավորչի տոհմի հետ: Ժամանակին հենց այսպիսի օրերի համար էր Գրիգորը այդ տոհմին նվիրում քրմական մեհյաններից բռնագրավված կալվածքներն ու հզորացնում էր նրան:
Երկու տոհմերը տարեցտարի ամենասերտ կապերով միաձուլվեցին իրար: Թագավոր, ես կարծում եմ՝ այս ամենը պատահական չէր արվում, որովհետև պարզից էլ պարզ է, թե ինչ խոշոր հաջողություն է լուսավորիչների համար սպարապետական տան հետ իրեն բարեկամ լինելը, քանի որ Մամիկոնյանները ժառանգաբար իրենց ձեռքում են պահում հայոց բանակի գլխավոր հրամանատարությունը, և եկեղեցին իր համար ամենավճռական պահին գործի է դնում այդ հզորագույն զենքը: Թագավոր, սթափ եղիր, համառել պետք չէ, հնարավոր է, որ զորքին սխալ ցուցում տան, ժողովրդի հետ բախում լինի: Համ էլ քեզ գահ բարձրացրեց Բյուզանդական երկիրը, ճի՞շտ է, դե թող նրանց Կոստանդիոս կայսրը մտածի, որ քո կողմնորոշումը Հունաց աշխարհն է, աչքը քաղցր կլինի մեզ վրա»: Արշակ թագավորն ասել էր. «Հա, մեր ժամանակն այսպես է պահանջում, զորքն էլ անհանգիստ է, հիմա Ներսեսը լավ է, բայց Աղբիանոսներին պիտի օգնենք, որ հզորանան»:
Արշակ արքան բարձրացել է գահից ու մոտեցել է ոտքից ոտք ձգվող Ներսեսին, ասել է. «Դու էլ սենեկապետ չես իմ արքունիքում, դու հոգևորական ես»: Այնտեղ եղող նախարարները ձեռքերի ափ ու երես իրար էին խփել ու ասել էին. «Տեր Աստված, ընտրությունը էս ինչ ճիշտ է, ուրիշ էլ ոչ մեկին չենք ուզում»: Արքունիքում ինը հարյուր բարձերի տեր նախարարների դեմ-դիմաց կանգնած՝ Ներսեսը տեսավ նրանց ուրախությունից բոցկլտացող ու նաև նրանց մեջ եղողներից շատերի պաղ, շեղբի նման կտրող աչքերը: Նրանց մեղմելու, նրանց մեջ առկա վտանգը թուլացնելու համար՝ աղաղակեց. «Չէ՛,– ասաց,– ես հայրապետության համար անարժան մարդ եմ»: Նա այդքան պաղ, այդքան շատ ընդդիմադիր, համառ հայացքներին չէր կարող անիծել, թագավորի աչքերի մեջ նայեց ու իրեն և արքային անիծեց, ասաց. «Դուք անօրեն եք ու պիղծ, ես՝ անարժան, չեմ կարող ձեզ հովիվ լինել»: Նա դարձյալ անիծում ու անարգանքներ էր ասում, մինչև որ թագավորն էլ ինը հարյուր բարձերի մեջ տեսավ պաղ, շեղբանման կտրատող, համառ աչքերը, հասկացավ դեպքերի ընթացքը ու բռնացավ, պոկեց նրա գոտուց ակնակուռ սուրը: Ներսեսը թույլ տվեց իր աշխարհիկ հագուստը պատառոտել, ձեռքերն ու ոտքերը կապոտել, որ վարսերը կտրեն: Այդպես, վտանգով առկա հայացքների տակ, հատակին պառկած թավալվելով՝ այնքան մեղքեր թվարկեց ու վերագրեց իր անձին, մինչև որ վարսերը կտրեցին, մինչև շեղբանման, պաղ հայացքները հատակի վրա պառկած, թավալվող տեսարանով մեղմվեցին, բայց չէին ծիծաղում ուրախությունից բոցկլտացող, հունամետ նախարարների աչքերի նման: Զորքը, նախարարների ու ժողովրդի մեծ մասը ցանկանում էին, որ նա նստի հայրապետության աթոռին, թագավորը դարձյալ տեսնում էր պաղ անհնազանդ պարսկասերների չծիծաղող աչքերը, դրա համար էր, որ հրաման տվեց պարտեզի վանդակից արձակել պատեպատ խփվող վագրին, սպանել ծիծաղող-լացողների աչքերի առաջ, բերանից ու թևերից խաչել պալատի արտաքին պատի ճակատին, ասաց. «Սա ձեզ ապացույց, որ թագավորի կամքը խռովահույզների ցանկությունն է լինելու»: Պաղ շեղբանման հայացքներն էլ սկսեցին ծիծաղել, բոլորը ծիծաղում էին ու չհավատալով, ձեռքերի ափ ու երես իրար խփելով՝ ասում. «Ընտրությունն էս ինչ ճիշտ է կատարված, մենք էլ ուրիշ ոչ մեկին չենք ուզում: Թող քո գործած մեղքերը մեր ու մեր զավակների գլխին թափվեն…»:
Հետո նրան կրոնավորի զգեստներ են հագցրել ու, շքախմբով և քսանութ հոգևորականների դասով, ճանապարհել են Բյուզանդիա՝ ձեռնադրության: Բայց Կեսարիայի եկեղեցում, երբ նրա կաթողիկոս օծելու արարողությունն էր կատարվել, հանկարծ Սուրբ հոգին աղավնու տեսքով եկել ու իջել էր նրա գլխին: Նրան ձեռնադրող երկու սրբերը՝ Բարսեղ ու Եվսեբիոս մեծ արքեպիսկոպոսները, զարմացած էին մնացել, իսկ Ներսեսն ինքը՝ կասկածել էր. թռչունը Սուրբ հոգի՞ն է, թե՞ մատաղացու՝ ճանապարհը կորցրած պատահական աղավնի:
Ներսես կաթողիկոսն իր խոսքը վերջացրել էր, արդեն ոտքի վրա էր, նրանց էր նայում: Թագավորի շուրջը բարձերին նստած խորհրդականներ՝ մեծ իշխան Բագրատը, Ծոփքի իշխան Նոյը, Դրաստամատն ու մյուս նախարարները նրան էին նայում լուռ ու անթարթ հայացքով, Ներսես հայրապետը նրանց չէ՝ Արշակ թագավորին մարգարեանալու նման ասաց. «Արքա, դուք՝ Արշակունիներդ, թագավորություն առ թագավորություն կործանեցիք երկիրը: Ի՞նչ հպարտության, ի՞նչ կամքի, պատվի ու անկախության խորհրդանիշ կարող է լինել քո կառուցած քաղաքը, երբ մեր աշխարհը կանգնեցրել եք կործանման եզրին: Դու թափվելու ես երկրի վրա՝ իբրև անարգված ջուր, կենդանությանդ օրոք կզրկվես թագավորությունիցդ, չարչարանքներ կկրես քո Տիրան հորից ավելի և դառն մահվամբ մեծ նեղության մեջ կյանքդ կվերջացնես»:

Երբ Դրաստամատը, գինի ու շերբեթ խմեցնելով, ուժերը վերականգնել, ուշքի է բերել Ֆարուխին. «Մի անգամ էլ կգնամ Անհուշ բերդ, տե՛ր,– ասել է Ֆարուխը,– բերդի կառավարիչը աշխարհի գոյությունը երկվության շինվածքով է ընդունում: Նրա համար Հունաց աշխարհի Էրոսը փառաբանելի է: Նրա սիրեկան պահնորդ զինվորը մահացել է ու մեզ, երբ ծեծում էին, ես նկատեցի, որ նա իմ վարսերից մի մազափունջ՝ նշան կտրեց»:
Մի ծառա է վերցրել և ուղտի կողքերից տիկերով ջուր է կախել, անապատով էլի տասն օր ճանապարհ է կտրել: Գնացել, հասել է Անհուշ բերդ, բերդի կառավարիչին ասել է. «Բաղնեպան եմ, այս կողմերով էի անցնում, որոշեցի մտնեմ՝ ձեր մարմինները թմբիրից հանեմ»: Կառավարիչը կասկածանքով է նայել, իբր չի ճանաչել, թե. «Դու մի տարի առաջվա թափառական մոգը չե՞ս»: Ֆարուխն ասել է՝
չէ: Բերդի կառավարիչը կասկածել է, վերևից նայել է անապատի չորս կողմերը, տեսել է՝ եկվորները երկուսով են, այնքան էլ չի վախեցել: Բերդի դարպասները բացելուց առաջ, զգուշության համար, աշտարակի պահնորդ զինվորին ուղարկել է ջրի տիկերը և ուղտի փորը ճղելու: Ֆարուխն ասել է. «Կառավարիչ, անապատով անցնողի տիկը կփչացնե՞ն, ուղտը կսպանե՞ն, այդպիսի դեպք լսված չկա»: Կառավարիչն ասել է. «Եթե թափառական բաղնեպանը կարծում է, թե ինքը Հոմերոսի «Իլիականը» չի կարդացել, շատ իզուր, սխալվում է: Այդ հրաշալի պատմության ոսկե քաղաքը կորցվեց միայն ու միայն Տրոյա քաղաքի բերդի կառավարչի անփութության պատճառով»,– ասել է. «Չեմ կարող տանել, հակակրանք ունեմ չորքոտանու նկատմամբ»: Երբ ուղտի դին, պարսպից հեռու, շնագայլերին կերակուր են գցել, կառավարիչն ասել է, թե թանկ ու էժանի հետևից չի ընկնի, նրանց մեկնելուց ինքը նոր ուղտ կտա: Ճանապարհի հոգնածությունը թոթափելու համար գինի են խմել:
Հետո բաղնիքն է վառվել, ջուր է տաքացվել, Ֆարուխը կառավարիչին է լողացրել, իր հետ գունավոր եղջյուրներով բերած քաղցրաբույր՝ խատարով եփված հռոմեական ձեթի մեջ, նռան, մշկեղի, ջաբիկի, հասմիկի, մաղադի ու քեդիի յուղերով իրեն ու կառավարիչին է օծել, անուշահոտությունը բաղնիքն է լցվել, գինի են խմել: Տրամադրությունները շատ է բարձր եղել, կառավարիչը արցունքահոս լացել է: Նրանք թիկունք թիկունքի տված, ծոծրակ ծոծրակի նստած՝ կառավարիչը սրթսրթալով լացել է, որ սրտի քար ծանրությունն ընկնի: Ասել է. «Մշկանի մարմինը զարդարող սպիները աչքերս փակ կգտնեի: Օտար երկրների բերդերի պարիսպների տակ վաստակած վերքերը իրար լիզելով էինք բուժում ու բերանով ճանաչում մարմնի համը, որը հոգու ճանապարհն է: Բա, այդ հեռավոր ռազմական արշավները՝ խուլ ավազների միջով, շնագայլերի ոռնոցի, սողունների ու թիկունքից արյուն խմող նետերի տարափի տակ: Արևի լույսը ծածկող մոծակների, ջրակալած վերքերը լափող ճանճերի ու մժղուկների պարսերի գիշեր ու ցերեկվա հալածանքից անքնությունն ու գլխացավերը: Անապատի երկար, չվերջացող, ուշ մթնող օրը, վերև չես նայում, բայց նրա տեղը գիտես՝ անընդհատ երկնքի կենտրոնում կանգնած արևը՝ ուղիղ քո գլխի վրա է, այրում է անքնությունից վերքի պես կսկծացող գանգդ, ստվեր չկա, ամեն ինչի ստվերը մի մատնաչափ է, քանի որ արևը ուղիղ երկնքի կենտրոնում է և Մշկանի երգը՝ հարատև ավազի մասին: Անընդհատ, չվերջացող պատերազմները, երկրից երկիր թափառելը և մեջդ նստած ունայնությունը. շեփորահարը փող է փչել, բանակը, ամեն ինչ թողած, հապշտապ նահանջում է, բանակը տասը օրվա ճանապարհ է կտրել ու իր շարքերից ընկածներին դեռ չի հասցրել մոռանալ՝ մեկ էլ նրա տասը օրվա կտրած ճանապարհը, մի ժամում անցած՝ երկնքով, թիկունքից գալիս ու բանակի վրայով է անցնում անգղերի երամը, բանակը գիտե՝ նրանք որտեղից եկան, հողի երեսին մնացածների մոտից, լեշակեր երամից քեզ ծանոթ զինվորի մարմնի հոտն է գալիս, ունայնության մեջ թպրտում է սիրտդ… Երթերը… ճանապարհին, կողքիդ, անընդհատ կողքիդ, վրանի ու վայրենության մեջ հասունանում է պատանին: Որդու սեր ունես նրա համար մեջդ, սիրում ես նրան, թշնամու սրի հարվածը երկուսիդ աչքի առաջ է, դու ես ընդունում խոցվելու առաջնահերթը՝ նա ձեռքերի վրա կտանի քեզ: Սիրում ես նրա ոգին, ահա վայրենի երանության փորձությունը: Նա, մահն ու ունայնությունը, անընդհատ կողքիդ են եղել… Պատերազմը չի սիրվի, մահը չի սիրվի, իսկ անապատի միջով անցած մերկ մարմինը՝ թուխ, արևի շողը իր գույնը դարձրած, փոթորկոտ, պիրկ մկանների գալարումներով տեսիլքների նման ձգում է՝ նրա համաչափությունը, նրա առողջությունը և վայրենի երանության փորձությունը՝ սիրում ես ոգին, նրա ճկուն ու բաց ոգին, որը իր շուրջը եղած վայրենության պես է ու ամեն ինչի պատասխանը գիտե, և ինքն էլ վայրենության ու կյանքի միջով անցնում է, ինչպես հզոր առաջնորդ ուղտը անապատի անսահմանության միջով… Եվ հանկարծ ախորժալի է դառնում, դու չգիտես, բայց շաբաթներ ու օրեր առաջ արդեն քո մեջ ցանկալի է դարձել մարմինը, երկվության գաղտնիքներն ընդգրկող այդ հրաշքը, որ տիեզերքի ու անմահության նմանությամբ է արարված, ինչպես լուսատու մեծ աստվածները՝ մի դեպքում որձ է, մյուս դեպքում՝ էգ: Մի շուրջդ նայիր, բաղնեպան, մի՞թե փառաբանելի չէ Արեգակի՝ արևելքից ծագման արականությունը, որ արևմուտքից ծագող իգական լուսնի համար որձ է ու հղիացնում է նրան, իսկ հողագնդի համար որձ է լուսինը, որ հղիացնում է սուրբ կրակն ընտրյալ ծառի մեջ, իսկ նույն ծառի երկու փայտերի շփումից ծնվում է նրանց որդի կրակը, ամենակարող կրակը, որ հողագնդի համար աստված է դառնում, որին պաշտում են մոգերն ու բոլոր մարդիկ, որովհետև լույսի միջոցով տեսնում են առարկան ու նրան անուն են տալիս, և աշխարհն ընկնում է շրջապտույտի մեջ՝ հարաբերական սեռերի երկվության կանոնով: Կամ ո՞վ կարող է ասել՝ ծառի նույն ճյուղերի շփումից, որ կրակ ստացվեց, այդ փայտիկներից որն է որձը, որը՝ էգը: Երբ մարդ արվեստի ճարտար գործ է ստեղծում, նա կարո՞ղ է միայն մեկ սեռ լինել: Եթե որձ է, նա արարելու ընթացքում պիտի էգ դառնա, որ տրվի իր գործին՝ հղիանա նրանից ու ծնի պտուղը: Մի՞թե բալենին էգ է, երբ պտուղ է տալիս, կամ ջրաշուշանը, երբ սպիտակ ծաղիկներն է բացում. և էգ է, և որձ…
Ֆարուխ, կինը խաբկանք է, քո կինը քեզ խաբեց, որովհետև նրա սեռը անփոփոխ էր, ինքն իր մեջ փոփոխվելու հնարավորություն չուներ ու ընտրեց նորից նույն տեսակին: Նրա մարմինը թույլ է, էությունն էլ թույլ կլինի, անկատար: Դարձյալ մարմինը՝ անորոշ է, անհասկանալի, առաջը շոշափում ես, ափիդ մեջ ոչինչ չկա ուրցի թփուկի նմանվող փափուկ մազափնջից բացի, այդ փափկությունն էլ անձև՝ ոչինչ է… Ներսը՝ անգույն, պղտոր ու թաց… Ուզածը չի իմացվում, սերմը չի տեսնվում… Բա չորս շաբաթը մեկ, նրա արյան աղբյուրի բացման օրերին, կարմիր չարքի նրան այցելելը ու չոքե՞լը նրա վրա: Հնգօրյա խրախճանքից արբած՝ անլվա կարմրամռութ չարքի հոտը՝ աղբյուրի ակից ծարավը հագեցրած՝ բարձրանալուց հետո: Այր մարդունը ջրից հանած՝ արծաթ ձկան նման թպրտում է ափերիդ մեջ, ձև ունի, շոշափածդ ճանաչում ես, պինդ է ու տեսանելի, խաբկանք չկա, մաքուր, պիրկ ու մկանուտ է, և ինքն իր մեջ փոփոխվող և վերափոխվող է, լուսատու աստվածների նման և էգ է, և որձ: Էգի թուլություն չկա, երկուսով էլ հզոր եք, սուր բռնել եք իմանում, երբ վտանգ լինի, կպաշտպանեք ինքներդ ձեզ, հետո նվիրումն է գալիս… ու Մշկանը մեռավ: Երկուսով փող կուտակեցինք, բերդի կառավարչի իմ պաշտոնը գնեցինք: Անթիվ-անհամար սիրամարգեր հնդկացի վաճառականներից առանք, որ նրանք իրենց գույնզգույն պոչերը բանան, ու անապատը ծաղիկներով լցվի, մենք այստեղ պիտի անցկացնեինք մեր մնացած ողջ կյանքը: Պիտի նստեինք աշտարակի ատամնաշար պարսպին ու նայեինք սիրամարգերի բացվող պոչերին: Այստեղ գալուց մի շաբաթ հետո Մշկանը մեռավ որովայնի սուր ցավերից, անապատը մնաց»: Կառավարիչը լացել էր, Ֆարուխը հանգստացրել է նրան: Կառավարիչն ասել է. «Բաղնեպան, ունայն է աշխարհը, մնա այստեղ՝ ծառայության»: Ֆարուխը համաձայնությունն է տվել:
Բանտախցում Արշակ արքայի հետ կապ է ստեղծել, նրան փախուստի իր պլանն է հասցրել: Բերդի կառավարիչին վեց ամիս լողացրել ու անուշահոտ յուղերով զգոնությունն է թուլացրել: Վեցերորդ ամսի վերջին շաբաթվա ուրբաթ օրը Արշակ թագավորի հովանավոր Արուսյակ մոլորակի գիշերային լիափուլ պահին նրան արտաքնոց մաքրողի զգեստներ է հագցրել, գիշերանոթը ձեռքը տված՝ տակառը մեջքին կապած՝ խցից խուց է ուղարկել, ինչպես կարգը՝ բերդի արտաքնոց մաքրողի լիազորությունն է եղել: Ինքն այդ գիշեր բաղնիքում կառավարչի հետ գարեջուր ու գինի է խմել, զվարճացրել ու նրա ուշադրությունն է շեղել: Արշակ թագավորը, տակառը մեջքին կապած, բերդից դուրս է եկել, մոտեցել է պարիսպներին, ու բերդի բակում վխտացող անթիվ-անհամար սիրամարգերը կռնչացել, ծղրտացել, աղմուկ-աղաղակով՝ պահնորդ զինվորներին են արթնացրել: Բաղնիքում կառավարիչը Ֆարուխին ասել է. «Կալանավոր է մոտեցել պարսպին, ուզում է փախչել»: Թռել, Ֆարուխի կոկորդից է բռնել, թափահարել, պատին է դեմ տվել, ասել է. «Դու այս ի՞նչ արիր, ես քեզ սիրելի էի, բարձր էր իմ սերը՝ կանանց սերերից»:
Իսկ պահնորդ զինվորներով շրջապատված՝ պարսպի պատի տակ կանգնած Արշակ արքային ասել է. «Դու թագավոր մարդ ես, թագավոր մարդը արտաքնոց մաքրողի շորեր կհագնի՞: Պետություն, ժողովուրդ ղեկավարած, Հուլիանոս կայսեր առաջ սուրը չարձակած և այդ արարքով աշխարհի զորավարներին զարմացրած մարդը, էս փսլնքոտների խելքին ընկած, փախուստի փորձ կանի՞»:
Թագավորին, որպես հարգանքի նշան, արծաթյա շղթաներով պարանոցից ու ոտքերից խցի պատին է գամել: Ֆարուխի աջ ոտքը բացել, գարշապարի ու կոճի մոտ սրունքի ջիլն է կտրել, նետել դարպասից դուրս, հետևից գոռացել. «Մեկ էլ այս կողմերը երևացիր, գեղեցիկ մարմինդ ամբողջովին այլանդակել կտամ»: Նորից դուրս է եկել դարպասից, մոտեցել է, ավազների մեջ ընկած Ֆարուխի գլխավերևն է կանգնել, ասել է. «Ոտքիդ համար ներող եղիր, դա իմ անկեղծության նշանը կլինի»:
Նա տասն օր, անապատը սողալով, շնագայլերից խույս տալով ու արևահար, ուշաթափվելով և ուշքի գալով՝ պատահական անցորդ քարավանի հետ տուն է հասել: Դրաստամատն իր իմացած բժշկական բոլոր միջոցները փորձել է, Ֆարուխը չի բուժվել, Ֆարուխը կաղ է մնացել: Նա հուսահատ նստում էր տան բակի քարին, նայում հեռու անապատին ու տխրում էր, որ իրեն կարողացել են խաբել: Դրաստամատին ասում էր. «Ախր այդ օրը նրա հովանավոր Արուսյակն էլ իր ամբողջական փուլի մեջ էր, գործը համարյա գլուխ էր եկել…»: Դրաստամատը նրան հորդորում էր, որ ուժ հավաքի, ու իրենք հաջորդ անգամ կհաղթեն կառավարիչին: Ֆարուխը ավելի շատ զարմացած էր, որ սիրամարգերին բերդի կառավարիչը պահել էր որպես հսկիչներ, իսկ իրեն ամեն անգամ զգոնությունը թուլացրել, խաբել էր, թե. «Անապատի անշարժության դեմ գույնզգույն, ծաղկանման բացվող պոչերը ներշնչանք ու ապրելու միջոց են»: Զարմացած Ֆարուխը Դրաստամատին հարցնում էր. «Գուցե Մշկանի համար նրա լացն է՞լ կեղծ էր»:

Երբ երկրում ուրախանում էին, գինի էին խմում, երբ աղավնիներ էին թռցնում և դափ ու լարաձայն գործիքներ նվագում, երբ իրար այծի բրդից գործած կանաչ գուլպաներ էին նվերներ տալիս ու նվերներ ստանում, երբ մայրաքաղաքի փողոցներով ջրի աստված վիշապներ էին ման տալիս ու նրանց հիմներ երգում, երբ փողոցները, դարպասներն ու կամարները վարդերով էին զարդարված, ու երբ Վարդավառի տոնակատարությունն էր սկսվել Հայոց աշխարհում՝ Պապ թագաժառանգը կարճ ժամանակով վերադարձել է Բյուզանդիայի Նեոկեսարիա քաղաքից: Նրան ուղեկցող բյուզանդական մետաքսե վիշապակիր հեծելազորը արքունական հրապարակի սալարկած գետինն է տվել պայտի տակ և մետաղի ու քարի թնդյունը արքունիքն է ոտքի հանել: Փողհարը թագաժառանգի ողջույնի շեփորն է փչել, դրոշակակիրները կապույտ արծվապատկեր դրոշներն են բացել արքունի թագավորանիստ պալատի աշտարակներին: Ախոռապետը ձիապանների հետ վազելով եկել՝ քրտնաթոր ձիերին գոմերն են տարել: Պապ թագաժառանգը քշել, ձիով արքունի պարտեզն է մտել: Օլիմպիան, ջրավազանի մարմարե պատի քարերին նստած, Տարոնի Աստղիկ դիցուհու տաճարին նվիրված, ծաղիկների մեջ թափառող սպիտակ ուլերին էր կերակրում բուռը հավաքած մաղադանոսով: Ձեռքի ափով ճակատին հովհար արած՝ նայել է արևի մեջ ու ջրավազանի շուրջը պտտվող թագաժառանգին: Պարտիզպան Սահակը վազել ընդառաջ, ձիու սանձն է վերցրել: Օլիմպիան, մաղադանոսի բուրմունքը շորերին ու ձեռքերին, մոտեցել, քրտնած ձիու կողերին է հպվել քիթ ու բերանով, դեռևս թամբին Պապի ծնկանն է կպել: Ձին տանող Սահակին ասել է. «Թագաժառանգը լողանալ է ուզում, բաղնեպանները թող բաղնիքը վառե�